Podziały głosek

Co to jest głoska?

Głoska jest najmniejszym dźwiękowym elementem języka. Głoski różnią się między sobą pewnymi cechami. Te różnice są spowodowane odpowiednim układem narządów mowy, który zmienia się w zależności od wymawianej głoski.

Wszystkie samogłoski są dźwięczne,
głoski „ę” i „ą” są nosowe, pozostałe natomiast – ustne.

Żeby scharakteryzować spółgłoskę, należy wymienić aż pięć jej cech. Zależą one od wzajemnego położenia i pracy takich narządów, jak wiązania głosowe, język, podniebienie miękkie czy wargi.

Oto te cechy, które w efekcie decydują o barwie głoski, jej brzmieniu:

• układ wiązadeł głosowych;
• udział jamy nosowej w wymowie spółgłoski;
• twardość lub miękkość;
• rodzaj artykulacji (albo: stopień zbliżenia narządów mowy);
• miejsce artykulacji.

Przy opisie poszczególnych spółgłosek należy wymieniać te wszystkie cechy. Zwróć uwagę przede wszystkim na dwie ostatnie. Do ich opanowania na ogół nie wystarcza intuicja, toteż najlepiej je po prostu zapamiętać.

I. Pierwszy podział

Głoski dźwięczne i bezdźwięczne.

Wiązadła głosowe, umieszczone w krtani, odpowiedzialne za dźwięczność głoski.

• Mogą być zsunięte – wówczas przechodzący przez nie strumień powietrza wprawi je w drgania, a wymówiona głoska będzie dźwięczna.
• Przy wymawianiu bezdźwięcznych wiązadła są rozsunięte, a powietrze przepływa swobodnie, nie wywołując ich drgań.

Uwaga! Wszystkie samogłoski są dźwięczne. Niektóre spółgłoski dźwięczne mają swoje bezdźwięczne odpowiedniki:

Dźwięczne Bezdźwięczne

b p
d t
g k
w f
z s
dz c
z s
dż cz

——————————————

b’ p’
d’ t’
g’ k’
w’ f’
ź ś
dź ć

Zestawienie głosek (u góry spółgłoski twarde, u dołu spółgłoski miękkie) wykazuje, że jeżeli dźwięcznej głosce twardej odpowiada bezdźwięczna głoska twarda to dźwięcznej głosce miękkiej będzie odpowiadać bezdźwięczna głoska miękka.

Spółgłoski dźwięczne:

m, m’, n, ń, r, l, l’, j, ł nie mają odpowiedników bezdźwięcznych.

Spółgłoski bezdźwięczne:

h i h’ nie mają odpowiedników dźwięcznych.

II. Drugi podział

Spółgłoski ustne i nosowe.

Podobnie jak w przypadku samogłosek (przypomnijmy: nosowe są tylko „ą” i „ę”) za kryterium podziału przyjmuje się ruch podniebienia miękkiego ku tylnej ściance gardła i spowodowane tym otwarcie kanału prowadzącego do jamy nosowej. Tak powstają głoski nosowe – ze spółgłosek tylko: n, ń, m, m’. Pozostałe spółgłoski są ustne.

III. Trzeci podział

Spółgłoski miękkie i spółgłoski twarde – jest oczywisty, zwłaszcza że głoski miękkie oznaczamy zawsze za pomocą kreseczki lub apostrofu nad literą. Przy wymawianiu spółgłosek miękkich środkowa część język wysklepia się ku podniebieniu twardemu. Warto tu przypomnieć, że nie wszystkie głoski miękkie są zapisywane za pomocą jednej litery. Głoska f’ zapisywana jest jako fi (fiasko, ofiara), głoska p’ – jako pi (piasek, wypić), głoska ć – jako ć (kość, ćma) lub ci (przed samogłoskami: ciasno, ciemny) itd.

IV. Czwarty podział

Rodzaj artykulacji jest określony przez ułożenie narządów mowy w trakcie wymowy głoski. Uwzględniając położenie narządów mowy względem siebie, wyróżniamy cztery grupy spółgłosek:

• spółgłoski zwartowybuchowe:
  p, b, t, d, k, g oraz ich miękkie odpowiedniki:

• spółgłoski szczelinowe:
  f, w, h, f’, w’, h’ oraz s, z, ś, ż, sz, ż

• spółgłoski zwartoszczelinowe:
  c, dz, ć, dź, cz, dż.

• spółgłoski sonorne:
  m, n, l, r, oraz m’, ń, l’ (tu również – można przyjąć – znalazłyby się ł oraz j).
  W spółgłoskach sonornych (półotwartych) zwarcie narządów mowy towarzyszy bardzo krótkiemu utworzeniu się kanału głosowego, charakterystycznego dla głosek otwartych, czyli samogłosek.

Miejsce artykulacji

Ostatni podział uwzględnia miejsce artykulacji spółgłoski, czyli obszar maksymalnego zbliżenia się narządów mowy w trakcie wymowy. W ramach tego podziału wyróżniamy pięć grup spółgłosek:

• wargowe:
  b, p, m, w, f oraz ich odpowiedniki miękkie

• przedniojęzykowe zębowe:
  t, d, s, z, c ,dz, n,l oraz t’,d’,l’(głoska j nie będąca typową spółgłoską mogłaby się tu znaleźć).

• przedniojęzykowe dziąsłowe:
  cz, dz, sz, ż oraz r.

• środkowojęzykowe:
  C, dź, ś, ź, n, oraz k’, g’, h’.

• tylnojęzykowe:
  k, g, h (oraz – we współczesnej polszczyźnie – ł)