Peryfraza – po to, żeby się nie powtarzać

Poeta napisał tomik poezji. Poruszył ważne zagadnienia, był więc wielkim poetą. Dlatego właśnie przyznano poecie nagrodę.

Oj, coś tu nie gra. Za dużo poetów w tak krótkiej wypowiedzi.
Przed zbędnym powtarzaniem tych samych wyrazów w bliskim sąsiedztwie uratować Cię może peryfraza, czyli omówienie. Jeśli w rozprawce na temat Trenów w co drugim zdaniu przywoływać będziecie naszego wielkiego humanistę z imienia i nazwiska, to powtórzenia te bardzo obniżą wartość pracy.

Jak można ich uniknąć?

  • Jan Kochanowski – piewca myśli humanistycznej, mistrz z Czarnolasu, twórca Trenów, renesansowy ziemianin.
  • Henryk Sienkiewicz – autor „Krzyżaków” („Quo vadis” i „Trylogii”), laureat Nagrody Nobla, warszawski pozytywista.
  • Maria Skłodowska-Curie – żona Piotra Curie, wielka chemiczka, polska noblistka, odkrywczyni radu.
  • Telewizor – okno na świat, pożeracz czasu, domowe kino, szklany ekran.

Czasami peryfraza może przemienić się w wyszukaną metaforę.

  • Step – suchy przestwór oceanu
  • Gwiazdy – skry złotej nocy, gmin jasno lśniący
  • Sen – brat śmierci, trudów człowieczych grabarz

Czasami stanowi podstawę językowego dowcipu.

  • Jajko – początek kurczątek
  • Zioła – gotowe leki z polnej apteki
  • Rezerwat przyrody – kawał lasu bez hałasu

Może też być opisem przedmiotu, którego nazwy akurat nie znamy.

  • ??? (zegar) – mechanizm do odmierzania czasu
  • ??? (drylownica) – przyrząd do usuwania pestek z wiśni
  • ??? (zalotka) – przyrząd do podkręcania rzęs
  • ??? (migrena) – częste, silne bóle głowy

 

Homonimy – jedno słowo, kilka znaczeń

Homonimy to wyrazy, które co prawda brzmią tak samo, ale mają zupełnie różne znaczenia. Przykłady:

  • zamek budowla warowna, zamknięcie drzwi, suwak
  • kopia odbitka, powielenie, dawna broń
  • myszka mały gryzoń, element wyposażenia komputera
  • granat owoc, element ekwipunku żołnierza
  • pączek zawiązki kwiatu, ciastko

 

Antonimy – czyli świat czarno-biały

Antonimy to po prostu wyrazy przeciwstawne: dobry – zły, mądry – głupi, sprawiedliwy – niesprawiedliwy, łagodny – ostry itd. Utworzenie większości takich par wyrazów nie jest trudne.
Przeciwieństwem talerza głębokiego jest talerz płytki. A przeciwieństwem wody jest ogień (frazeologizm „próbować połączyć wodę z ogniem” oznacza właśnie próbę połączenia przeciwieństw).

Czasami antonimy tworzy się, dodając przyrostki: nie-, anty- lub od-, np.:

  • miły – niemiły
  • godny – niegodny
  • sympatyczny – antypatyczny
  • talent – antytalent

Jednak nie ze wszystkimi wyrazami sprawa jest tak prosta. Jaki byłby antonim do słowa „kochliwy”? Albo „różowy”?
Nie są antonimami wyrazy, które nie mogą w podobnym znaczeniu wystąpić dokładnie w takim samym kontekście znaczeniowym. Mówimy przecież „lekki mróz” i „silny mróz”, „muzyka lekka” i „muzyka poważna”, gdy w rzeczywistości antonimem do słowa „lekki” jest słowo „ciężki”.

 

Eufemizmy – czyli zastępcy słów brzydkich

Eufemizmy – to grzeczniejszy, delikatniejszy odpowiednik wyrazów, których treść mogłaby się wydać naszemu rozmówcy zbyt dosadna. Są więc bardzo potrzebne w sytuacji, gdy chcemy powiedzieć prawdę, ale w taki sposób, by nikogo tym nie urazić.
O niezbyt ładnej nastolatce możemy przecież powiedzieć brzydkie kaczątko, o starej pannie – kobieta niezamężna, o grubasie – puszysty, o alkoholiku – ten, co lubi zaglądać do kieliszka.

Zobacz, jak eufemizmy mogą złagodzić ton naszej wypowiedzi:

  • leń – urodzony w niedzielę
  • sknera – nazbyt oszczędny
  • łamaga – niezbyt zręczny, niespecjalnie wygimnastykowany
  • kłamać – mówić nieprawdę, mijać się z prawdą
  • oszukiwać – wprowadzać w błąd, postąpić nieuczciwie
  • umrzeć – przenieść się na łono Abrahama, zasnąć na wieki, zamknąć oczy, przenieść się na tamten świat, połączyć się z przodkami

 

Polisemia – jeden wyraz w kilku znaczeniach?

Na koniec zajmujemy się polisemią – czyli sytuacją, kiedy jeden wyraz występuje w kilku znaczeniach.
Zastanówmy się nad zdaniami, które można rozumieć dwojako:

  • Interpretacja Różewicza nie podoba mi się.
    1. Nie podobała mi się interpretacja utworu Tadeusza Różewicza (dokonana przez kogoś innego).
    2. Nie podobała mi się interpretacja dokonana przez Różewicza.
  • Tego tekstu nie można ulepszyć.
    1. Jest tak dobry, że „nic dodać nic ująć”.
    2. Jest tak zły, że nic się nie da z nim zrobić.
  • Wynajmę mieszkanie
    1. Chcę znaleźć kogoś, kto zamieszka w moim mieszkaniu.
    2. Poszukuję mieszkania, w którym mógłbym zamieszkać.
  • Ślub kościelny winien poprzedzać ślub cywilny.
    1. Ślub kościelny powinien odbyć się jako pierwszy.
    2. Pierwszeństwo powinien mieć ślub cywilny.

Interpretacja tych zdań może być dwojaka. O jej trafności decyduje najczęściej kontekst i nasza własna wiedza na temat przedmiotu wypowiedzi. Ale krótkie ogłoszenia w gazetach – „Wynajmę dwupokojowe” – najczęściej pozostawiają nas w niepewności: ktoś szuka mieszkania do wynajęcia? Czy może sam odpłatnie chce udostępnić swoje? Warto dodać coś więcej.

A oto inny przykład wieloznaczności, którą rozpoznajemy po kontekście.

  • Obicie tych foteli będzie nas dużo kosztowało. (forma odczasownikowa)
  • Kanapa w twoim pokoju ma piękny kolor obicia. (forma rzeczownika)

Jak w dowcipny sposób można wykorzystać tę cechę naszego języka, niech pokażą te trzy „złote myśli”.

  • Zegar tyka wszystkich.
    (Tykanie to zarówno odgłos wydawany przez mechanizm zegara, jak i słowo pokrewne czasownikowi „dotykać”. A więc: zegar tyka, a wyznaczany przez niego upływ czasu dotyka wszystkich).
  • Sumienie miał czyste. Nieużywane.
  • Rewolucja Francuska pokazała, że przegrywają ci, co tracą głowy.

Przy okazji warto wspomnieć o homofonii, czyli identycznym brzmieniu, ale różnym znaczeniu dwóch wyrazów, np. pot – pod, miedź – mieć.