Zadaniem analizy słowotwórczej jest wykazanie od jakiego słowa i za pomocą jakiego elementu łączącego został utworzony wyraz, który analizujemy.
A metoda?
Jest prosta. Porównujemy ze sobą wyrazy pokrewne, ustalamy kolejność ich powstawania, wyodrębniamy cząstki wspólne, podstawy słowotwórcze, formanty, rdzenie, możemy też narysować całą rodzinę wyrazów…
Co to jest formacja słowotwórcza?
Każdy wyraz, w którym możemy za pomocą analizy wyodrębnić części składowe, nazywa się formacją słowotwórczą. Możemy też używać zamienników: formacja lub wyraz pochodny.
Na początek – zajmiemy się takimi formacjami (albo: wyrazami pochodnymi), które utworzono przez dodawanie formantów do podstaw słowotwórczych albo odrzucanie formantów, czyli konstrukcjami typu: olbrzymka (olbrzym + ka) czy zwis – Ø (od zwisać).
Od czego zacząć analizę?
Najlepiej od początku.
- To brzmi banalnie, ale najpierw musisz stwierdzić, czy wyraz jest formacją (krok pierwszy). Słowem, czy da się w ogóle podzielić na podstawę i formant (to pierwszy i nieodzowny warunek właściwej interpretacji jego budowy).
- Następny krok – to stwierdzenie, od jakiego wyrazu podstawowego powstała nasza formacja.
- Kolejny etap, to wyodrębnienie podstawy słowotwórczej (jednej lub kilku, w zależności od tego, ile mamy wyrazów podstawowych dla danej formacji), czyli części wspólnej dla wyrazu podstawowego i pochodnego.
- Na końcu – pozostaje nam tylko znalezienie formantów (to już łatwizna!).
Spróbujmy teraz odtworzyć historię powstania rzeczownika
napisanie
- Nie mamy żadnych wątpliwości: wyraz jest formacją, bowiem został utworzony od czasownika napisać. Z kolei słowo napisać powstało od czasownika pisać przez dodanie do niego przedrostka na-.
- A zatem czasownik pisać jest podstawą słowotwórczą wyrazu napisać, a wyraz napisać – wyrazem podstawowym w stosunku do rzeczownika napisanie. Gdybyśmy chcieli przedstawić tę historię chronologicznie, należałoby zapisać wyrazy w takiej kolejności:
pisać → napisać → napisanie - Pozostaje nam tylko wyodrębnienie formantu: napisanie = napis + -anie (przyrostek).
nauczycielstwo
Budowa tego rzeczownika jest bardziej złożona. Ale nie panikujmy. Zacznijmy analizę od końca podziałów i idźmy kolejno przez:
- nauczycielstwo = nauczyciel + stwo;
- nauczyciel = nauczy + ciel;
- nauczyć = na + uczyć;
- uczyć.
Udało się nam odtworzyć historię słowa aż do podstawowego wyrazu uczyć. Wniosek: nauczycielstwo powstało bezpośrednio od wyrazu nauczyciel przez dodanie cząstki – stwo. I to cała filozofia, choć nie zawsze bywa tak łatwo.
męstwo
W niektórych wyrazach zatarła się ich budowa słowotwórcza na skutek różnych procesów fonetycznych i trudniej odtworzyć ich pochodzenie. Tak dzieje się z rzeczownikiem męstwo. Gdy odejmiemy (podobnie, jak w przypadku „nauczycielstwa”) formant – stwo, zostaje nam nic nie znacząca cząstka „mę”. Trzeba się cofnąć do dawnej postaci tego słowa (czyli: „mężstwo”), by wyjaśnić, że męstwo – powstało od wyrazu „mąż”, za pomocą przyrostka – stwo. Jak widać, różnie to z wyrazami bywa.
Spróbuj teraz samodzielnie przeprowadzić analizę poniższych wyrazów pochodnych, a potem porównajcie wyniki z naszą tabelą:
Zapamiętaj, że przedrostki i przyrostki dodajemy nie do rdzenia wyrazu, ale do podstawy słowotwórczej. Ktoś powie, że czasami podstawa równa się rdzeniowi. Faktycznie (taką sytuację pokazuje też nasza tabela), np. rzeczownik „domek” powstał przez dodanie do rdzenia „dom” (który jednocześnie jest podstawą) formantu „-ek”. Ale… dla kolejnego rzeczownika z rodziny – „domeczek” (urobionego od „domek”) mamy już podstawę „domecz” (rdzeniem jest nadal „dom”, który powtarza się we wszystkich wyrazach rodziny: domowy, domator, domownik…).
Oboczności rdzenia
Rdzenie mogą być oboczne, tzn. takie, w których następuje wymiana głosek. Przyjrzyj się rodzinie rzeczownika: „droga”: drogowy, dróżnik, przydrożny, podróżnik, podróżowanie, podróż… Gdybyśmy chcieli wyodrębnić rdzeń, byłoby tego więcej: „drog”, „droż”, „dróż”, choć to przecież jeden rdzeń, tyle, że oboczny, a więc mamy następujące wymiany głosek: o:ó; g:ż. Popatrz na inne przykłady wymiany głosek:
Wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe:
- dowozić dowóz (o : ó) ręka rączka (ę : ą; k : cz)
- dąb dębina (ą : ę) noga nóżka (o : ó; g : ż)
- kwiat kwietnik (a : e) las leśny (a : e; s : ś)
Do tej pory analizowaliśmy wyrazy proste, to znaczy takie, które mają po jednej podstawie słowotwórczej (każdy wyraz pochodny powstał tylko od jednego wyrazu podstawowego). Za chwilę – zajmiemy się wyrazami złożonymi, ale najpierw – krótko o problemach.
Kłopoty z wyrazami…
Pojawiają się w trakcie analizy takich słów, jak np. narożny czy bezwodny. Jaki rodowód mają te wyrazy? Otóż powstały one od wyrażeń przyimkowych! „Narożny” powstał jako zlepek od wyrażenia przyimkowego: „na rogu” (podstawy: na + roż + przyrostek: ny). „Bezwodny” powstał z kolei od określenia: „bez wody” (podstawy: bez + wod + przyrostek: ny). Podobną sytuację obserwujemy w wyrazach typu:
wyraz od czego powstał? podstawy słowotwórcze formant
nadwiślański nad Wisłą nad+wiśl -ański
zaścianek za ścianą za + ścian -ek
podbródek pod brodą pod + bród -ek
podgłówek pod głową pod + głów -ek
naramiennik na ramieniu na + ramien -nik
Słowotwórcza klasyfikacja wyrazów:
Podstawą słowotwórczej klasyfikacji wyrazów jest ich budowa. W zależności od rodzaju podstawy słowotwórczej, na której dany wyraz jest oparty – słowa dzielimy na przeróżne klasy i grupy. Warto poświęcić chwilę na poznanie tych najważniejszych kategorii. Jakie one są? Przypatrz się rzeczownikom i przymiotnikom:
Klasy rzeczowników
- odczasownikowe powstały od czasowników, np. śpiewak, śpiewanie – od śpiewać
- odrzeczownikowe utworzone od innych rzeczowników, np. góralka – od góral
- odprzymiotnikowe utworzone od przymiotników, np. siwek, siwizna – od siwy
- odliczebnikowe powstały od liczebników, np. piątka – od pięć
- odzaimkowe urobione od zaimków, np. sobek – od sobie
- utworzone od wyrażeń przyimkowych, np. podbródek – od pod brodą, naramiennik – od na ramieniu
- złożone powstałe od dwóch wyrazów podstawowych, np.obcokrajowiec – od obcy kraj
- tworzone od skrótowców, np. pezetpeerowiec – od PZPR
Klasy przymiotników
- odczasownikowe tworzone od czasowników, np. słynny – od słynąć
- odrzeczownikowe powstałe od rzeczowników, np. brzozowy – od brzoza
- odprzymiotnikowe od przymiotników, np. bieluśki – od biały
- odprzysłówkowe tworzone od przysłówków, np. tutejszy – od tutaj
- złożone oparte na dwóch tematach wyrazowych, np. jasnoniebieski, długobrody
- tworzone od wyrażeń przyimkowych, np. doczesny – od do czasu
W podobny sposób tworzy się wyrazy, należące do innych części mowy: przysłówki (często od przymiotników), czasowniki (powstają niekiedy od innych czasowników), liczebniki.
A teraz kolejna rzecz bardzo ważną!
Kategoria słowotwórcza i typ słowotwórczy
Nasze tabele, tabelki, zestawienia – wyraźnie pokazują, że słowa grupują się, łączą ze sobą, tworzą klasy i kategorie znaczeniowe. Jest ich, oczywiście bardzo wiele i dlatego ustalono ogólnie (i odgórnie!), że:
- Kategoria znaczeniowa jest grupą wyrazów pochodnych, mającą to samo lub podobne znaczenie ogólne.
W składzie jednej i tej samej kategorii mogą się znaleźć wyrazy, utworzone od przeróżnych części mowy i za pomocą różnych formantów. Rozważmy przykładowo jedną, pospolitą i najprostszą kategorię:
Kategoria nazw miejsc wykonywania czynności
- pal -arnia miejsce, w którym się pali
- jad -alnia miejsce, w którym się jada posiłki
- wysyp -isko miejsce, w którym się wysypuje śmieci
- jezd -nia powierzchnia, po której się jeździ
- odlew -nia miejsce, w którym wykonuje się odlewy
Zauważyłeś, że zmieściliśmy w niej rzeczowniki odczasownikowe (od: pracować, jadać, wysypywać, palić, jeździć, odlewać), utworzone za pomocą różnych formantów (-arnia, -alnia, -isko). W innej kategorii, np. nazw wykonawców czynności, znajdą się wyrazy, takie jak: palacz (ten, kto pali), pisarz (ten, kto pisze), pływak (ten, kto pływa), sprzedawca (który sprzedaje), roznosiciel (który roznosi). Zaznaczone formanty są różne (-acz, -ak, -ca…). W każdej kategorii wyrazów możemy dostrzec poszczególne typy słowotwórcze.
- Typ słowotwórczy tworzą słowa, pochodzące od takiej samej części mowy lub utworzone za pomocą takiego samego formantu, albo też mające takie same bądź podobne znaczenie ogólne.
W związku z tym nasza kategoria nazw miejsc wykonywania czynności dzieli się na kilka typów słowotwórczych. Oto one:
- typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych, z formantem -nia (odlewnia, jezdnia);
- typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych, z formantem -arnia (palarnia);
- typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych, z formantem -isko (wysypisko);
- typ słowotwórczy rzeczowników odczasownikowych, z formantem -alnia (jadalnia);
Za pomocą każdego z formantów stworzono jednocześnie kolejne typy słowotwórcze w naszej kategorii. Takich typów jest wiele, więc, żeby można było poznać je lepiej – podzielono poszczególne typy na dwa rodzaje:
. Typ słowotwórczy
. ↓ ↓
. produktywny nieproduktywny
Typ produktywny to taki typ, który w razie potrzeby może służyć za wzorzec do tworzenia nowych nazw. Z kolei nieproduktywny – obejmuje te wyrazy pochodne, które współcześnie nie są tworzone. Nieproduktywnymi typami będą dziś np. nazwy czynności, zakończone na -ba (groźba, wróżba). Faktycznie, jak sięgamy pamięcią, mało dziś powstaje nowych wyrazów z formantem -ba. Nie chce się pracować też formantowi -twa, który tworzy niewiele (np. bitwa, klątwa). A formanty produktywne? Te pracują bardzo solidnie, o czym może Cię przekonać poniższa tabela:
-acz ładowacz, palacz
-arka chłodziarka, zamrażarka
-ik, –ek, -ka komputerek, fiacik, drukarenka
-owski cepeliowski, picassowski
-owy rockowy, młodzieżowy, priorytetowy
-anie, -enie kodowanie, programowanie
Zapamiętaj!
Produktywny typ nie musi obejmować dużej liczby wyrazów, ale powinien być wzorcem do tworzenia nowych słów.
Porozmawiajmy o błędach…
W sztuce słowotwórczej błędy zdarzają się zwłaszcza tym, którzy chcą tworzyć nowe wyrazy, lecz nie posiedli nawet elementarnych wiadomości z tej dziedziny gramatyki. Czy wiesz, od czego pochodzi wyraz „serowarski”? Ten przymiotnik jest kalką słowa „piwowarski”, więc powinien być tworzony podobnie (piwowar + ski). Piwowar – to producent piwa. Wszystko w porządku, ale… nie ma serowara (nie istnieje wykonawca takiego zawodu!). Trzeba więc przyjąć, że nasz wyraz powstał przez dodanie formantu -owarski do tematu – ser. Dziwny to przyrostek, którego nie zna polskie słowotwórstwo!
Podobne kłopoty spotykają wiele innych wyrazów, np. ktoś urobił nazwę „desenator” na określenie projektanta deseni! (za wyraz podstawowy przyjęto „deseń”, skąd podstawa „desen” i formant -ator, ale ten formant nie jest używany w naszym języku). Wniosek jest prosty. Chcąc tworzyć nowe słowa, powinniśmy wcześniej zajrzeć do podręczników. Inaczej – powstaną językowe dziwolągi w rodzaju desenatora (ten wyraz występuje w języku rumuńskim, więc może to niefortunna pożyczka?).
Wyrazy złożone
Czyli tak zwane derywaty złożone (nazwy są różne, ale o tej pamiętać trzeba!).
. wyrazy złożone
. ↓ ↓ ↓
zrosty złożenia zestawienia
Wyrazy złożone to formacje pochodzące od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych, a zawierające najmniej dwie podstawy słowotwórcze.
Zrosty
Wielkanoc Wielka + noc
Białystok Biały + stok
dobranoc dobra + noc
Bogusława Bogu + sława
wiarygodny wiary + godny
rzeczpospolita rzecz + pospolita
Złożenia
Ich charakterystycznym składnikiem (i nieodłącznym!) będzie formant, zwany wrostkiem, czyli element łączący dwie podstawy słowotwórcze. Często, oprócz wrostka, występuje też w takim słowie przyrostek.
prawoskrzydłowy = praw + o + skrzydł + owy („-o-” jest wrostkiem, „-owy” to przyrostek)
koniokrad = koni + o + krad
pięciobój = pięć + o + bój
cudzoziemiec = cudz + o + ziemi + ec („-o-” jest wrostkiem, „-ec” to przyrostek)
Wrostkiem nie musi być tylko „o”, ale może nim być również: „i”, „y”, np. dusigrosz, liczykrupa.
Zestawienia
Te najłatwiej rozpoznać, bowiem są wielowyrazowymi nazwami konkretnych rzeczy, przedmiotów, miast itp.
Przykłady: Jelenia Góra, wieczne pióro, panna młoda, Zielone Świątki.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c185-slowotworstwo/jak-powstaja-slowa-2