Wyraz wyrazowi nierówny! Możesz powiedzieć: nauczyciel, a możesz: belfer, możesz powiedzieć dama albo babiszon. W tekście mogą Cię zapytać: który z tych wyrazów jest neutralny, a który nacechowany ujemnie?
Wśród poleceń tekstu może znaleźć się wymóg, by takie wyrazy rozpoznawać lub pozamieniać – np. neutralny na nacechowany lub odwrotnie. Jak je rozpoznać?
To proste – wyraz neutralny nie niesie żadnych skojarzeń emocjonalnych – takich wyrazów w naszym języku jest mnóstwo. To: dziewczyna, kot, ogórek, telefon itd. Ale jeśli zechcesz, natychmiast można zabarwić je emocjonalnie. W jaki sposób? Najprościej za pomocą zmian słowotwórczych, np. przyrostków: dziewucha (ujemnie), koteczek (dodatnio), ogórasy (ujemnie), telefonik (dodatnio).
Używając wyrazów nacechowanych uczuciowo, uważaj, do kogo kierujesz swoją wypowiedź. Ktoś, kto usłyszy o sobie, że drze mordę lub żre obiad, słusznie się obrazi. I odwrotnie – osoba, której dobrze nie znasz, zdziwi się, kiedy usłyszy od Ciebie „Koteczku, włóż na nóżki buciki”.
Patrz na przyrostki!
„Przeróbki” słów, czyli zmiany w ich budowie, pociągają za sobą zmiany w znaczeniu. Tak już jest w naszym języku, że odpowiednie przyrostki sprawiają, że wyraz otrzymuje nowe znaczenie – dodatnie lub ujemne.
Przykłady przyrostek:
- -idło/-ydło
filmidło, powieścidło, wierszydło – to raczej marne dzieła
- -ina
kobiecina, kocina, dziewczynina – lekceważenie, politowanie
- -uch
staruch, niedbaluch – niechęć
- -ula
mamula, siostrula – sympatia
- -ówa
klasówa, wałówa, mrówa – niechęć
- -ak
dzieciak, uczniak, chłopak – lekceważenie
- – eczek
koteczek, pieseczek – pieszczotliwie
- -unio
dziadunio, kotunio – zdrobniale, z sympatią
Ale, ale – są też inne wyrazy nacechowane!
Inne, to znaczy takie, które nie powstały dzięki przyrostkom czy też przemianom w budowie, lecz takie już są „od urodzenia”. Przykład znamienny, to belfer. Wyrazy nacechowane ujemnie często są wytworem danego środowiska, specjalną nazwą, jaką np. wymyślili sobie uczniowie na nauczycieli, żeby pokazać, że ich nie lubią, więźniowie na strażników (klawisz) czy dzieci na rodziców (starzy, wapniaki).
Skojarz!
Wyrazy nacechowane dodatnio pełnią tę samą rolę, co zdrobnienia – wyrażają pozytywny stosunek do opisywanego przedmiotu lub wskazują na jego niewielkie rozmiary (np. domek, siostrzyczka). Natomiast wyrazy nacechowane ujemnie są jak zgrubienia – wyrażają negatywny stosunek do opisywanego przedmiotu albo wskazują na jego duże rozmiary (np. kocisko, babsko).
Zapamiętaj!
Wyraz nacechowany
- wyraz neutralny – but, dziecko, pies
- wyraz nacechowany dodatnio – bucik, dzidzia, piesek
- wyraz nacechowany ujemnie – bucior, bachor, psisko
Zobacz: