Znaki interpunkcyjne

Polski system interpunkcyjny zawiera 10 znaków interpunkcyjnych:

• kropka, którą stawiamy po wypowiedzeniach, tj. po zdaniu lub równoważniku zdania;

• przecinek oddziela mniejsze całości w obrębie wypowiedzenia;

• średnik, który jest znakiem średniej mocy, stawiamy tam, gdzie kropka byłaby znakiem za silnym, przecinek zaś za słabym;

• dwukropek zapowiada wyliczanie, wprowadza zespół wyrazów lub sygnalizuje przytoczenie czyjejś mowy, pełni też funkcję prozodyczną;

• pytajnik zaznaczający pytanie;

• wykrzyknik używany po okrzykach, zawołaniach oraz życzeniach i rozkazach posiadających silne zabarwienie uczuciowe;

• nawias (dwa myślniki) – wyodrębnia w tekście inny, drugorzędny człon lub wprowadza dopowiedzenia, uzupełnienia tekstu głównego;

• cudzysłów służący do zaznaczenia cudzej wypowiedzi;

• wielokropek oznaczający przerwanie toku mowy (zawieszenie głosu), podkreśla szczególną intonację, stanów uczuciowych mówiącego;

• myślnik (pauza) pełni funkcję prozodyczną.

Ich funkcją jest zapewnienie tekstowi jednoznaczności i możliwości wygłoszenia tak, by czytający zrozumiał tekst w taki sposób, jak tego chciał piszący. Znaki interpunkcyjne pozwalają

• zaznaczyć charakter wypowiedzi (zdania pytające, oznajmujące, wykrzyknikowe),
• pozwala treść główną i poboczną, własną i cytowaną,
• a także określić wzajemny stosunek członów zdania (podrzędność, wtrącenia, ogólnikowość).

Uwaga!
Znaki prozodyczne (wielokropek, myślnik, pytajnik) służą do oddani w piśmie takich właściwości mowy, jak: intonacja, zawieszenie głosu, przerwanie wypowiedzi spowodowane względami emocjonalnymi albo potrzebą zwrócenia uwagi odbiorcy.

 

Co można stosować zamiennie?

• Kropkę lub średnik.
• Przecinek lub myślnik.
• Średnik lub przecinek.
• Myślnik za wielokropek.
• Nawias lub dwa przecinki lub dwa myślniki.

Uwaga!
Pamiętać jednak należy, że owo zamienne stosowanie kryje wiele niebezpieczeństw, bo nie zawsze jest wskazane, czasem nawet błędne. Tu zatem proponuję szczegółową lekturę słowników: ortograficznego i interpunkcyjnego.

 

KROPKA (.)

• Kropka najczęściej oznacza koniec zdania. To proste – widzisz kropkę, wiesz, że to koniec zdania, np.
  Olka była wczoraj w kinie.
  Wieczorem idę do teatru.
  Bartek kupił Aśce kwiatki na imieniny.

• Kropkę stawiasz gdy piszesz skrót wyrazu odrzucając końcową jego część:
  • godz. (godzina).
  • prof. (profesor).
  • ul. (ulica)
    Uwaga! Jeżeli skrót zawiera ostatnią literę wyrazu, wówczas nie stawiasz po nim kropki.
    dr (doktor) mgr (magister) mjr (major)

• Kropkę stawiasz pisząc inicjały:
  • K. (Kamil) Nowak,
  • P. (Paweł) Kowalski,
  • B. (Barbara) Laskowska,
  • Z.M.

• Kropkę stawiasz po cyfrach arabskich, które oznaczają liczebniki porządkowe.
  • Mówić o sobie w 3. osobie.
  • W latach 30. XX wieku.

• Kropkę stawiasz w datach pisanych w całości cyframi arabskimi
  • 15.07.1410. 4.01.1977.

Kropki nie stawiasz

• W datach, jeżeli miesiąc napisany jest słownie lub cyfrą rzymską.
  • 10 grudnia 2002,
  • 1 IX 1939
• Po liczebnikach porządkowych pisanych cyframi rzymskimi:
  • Było to w XVI w.
• Po skrótach jednostek miar i wag: cm, m, km, i po skrótowcach: MON, PTTK.

 

PRZECINEK (,)

Przecinek w zdaniach pojedynczych

• Przecinkiem rozdzielasz jednakowe i równorzędne części zdania (podmioty lub określenia).
  Tomek, Anka i Magda słuchają płyt.
  Wrócił do szkoły zdrowy, wypoczęty, pełen sił i ochoty do nauki.

• Zapamiętaj prostą zasadę: czasowniki w zdaniu muszą być oddzielone albo spójnikiem, albo przecinkiem, np.
  Mama ugotowała wczoraj zupę, ulepiła pierogi i upiekła ciasto.

• Przecinkiem rozdzielasz części zdania połączone:
  • spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz
    Zawodnicy byli zmęczeni, ale szczęśliwi z odniesionego zwycięstwa.
    Dobro zawsze zwycięża, a nie zło.
  • i synonimicznymi zatem, jednak, więc, toteż, które występują w funkcji przeciwstawnej lub wynikowej.
    Marek pilnie się uczył, toteż egzamin zdał doskonale.
    Starał się, jednak nie udało mu się zakwalifikować do finału.

Przecinkiem nie rozdzielasz równorzędnych części zdania pojedynczego, jeżeli są one połączone spójnikami i, oraz, albo, lub, czy, bądź, ani, ni, tudzież lub spójnikiem a, który występuje w funkcji łącznej.

Wrócił do pracy zdrowy i wypoczęty.
Chciałbym się uczyć biologii lub chemii.

• Przecinkiem rozdzielasz wyrazy, które znajdują się poza zdaniem (wykrzykniki, wołacze, wyrażenia wtrącone).
  Hej, Aniu, wpadnij do mnie jutro.
  Matematyka jest, moim zdaniem, jednym z najciekawszych przedmiotów.

Przecinek w zdaniach złożonych współrzędnie

• Przecinkiem rozdzielasz poszczególne zdania składowe, które wchodzą w skład zdania złożonego.

• Przecinkiem rozdzielasz poszczególne zdania składowe wtedy, kiedy są one połączone spójnikami: a, ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, więc, zatem, toteż, dlatego.
  Ja mówię jedno, a ona coś zupełnie innego.
  Już mieli zaczynać, lecz ktoś im przeszkodził.
  Ja się starałem, natomiast Marek nie.

• Przecinkiem nie rozdzielasz zdań składowych, jeśli są połączone spójnikami i, oraz, tudzież, albo, lub, czy, bądź, ani, ni.
  Ewa jest bardzo uzdolniona i sporo się uczy.
  Rozpocznę w tym roku studia bądź pójdę do pracy.
  Wieczorem wybiorę się na spacer albo będę oglądał telewizję.

• Przecinek stawiasz wówczas, kiedy spójnik powtarza się. Przecinek stawiasz wówczas przed drugim i następnym spójnikiem.
  Nie lubię ani cukierków, ani wafelków.
  Ani nie mam czasu, ani ochoty.
  Albo pójdę do Olki na urodziny, albo pojadę z Agą na lodowisko.

• Przecinkiem rozdzielasz wypowiedzenia współrzędnie złożone połączone bezspójnikowo.
  Czuł się nie najlepiej, jechał coraz wolniej.
  Zawodnik biegł, wszyscy patrzyli na niego z podziwem.

 

Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi

Przecinkiem rozdzielasz zdanie podrzędne od zdania nadrzędnego:

• bez względu na kolejność tych zdań;

• bez względu na to, czy zdanie podrzędne jest połączone z nadrzędnym za pomocą spójnika, czy zaimka względnego.
  Kiedy deszcz przestał padać, na niebie pojawiła się tęcza.
  Robert biegł tak szybko, że nie mogłem go dogonić.
  Zachwyciły mnie Bieszczady, w które wybrałem się w zeszłym roku.

Przecinek a wyrażenia wtrącone

• Przecinkiem rozdzielasz obustronnie zdanie podrzędne wtrącone w zdanie nadrzędne.
  Książka, którą mi pożyczyłeś, zrobiła na mnie spore wrażenie.
  Nauczyciel, który uczy mnie geografii, prowadzi także kółko naukowe.

• Przecinek możesz postawić w wyrażeniach złożonych przed spójnikami i, oraz, tudzież, albo, lub, czy, bądź, ani, ni wtedy, kiedy występują one po zdaniu wtrąconym (tj. ujętym w dwa znaki interpunkcyjne).
  Ojciec wybiera się na wakacje, o których tak marzył, i będzie sobie mógł wreszcie wypocząć.

Przecinek a równoważniki zdań

• Przecinek w wypowiedzeniach złożonych, w których jednym ze składników jest równoważnik zdania, stawiasz w taki sposób, jak w wypowiedzeniach, które składają się z dwóch zdań.
  Zawsze go fascynowało to, co odległe i tajemnicze.
  To świetnie, że wakacje zaczynają się już za miesiąc.

• Przecinkiem oddzielamy imiesłowowy równoważnik zdania od zdania.
  Przejrzawszy pobieżnie podręcznik, postanowił go kupić.
  Wracając z treningu, spotkał kolegę.

Zapamiętaj!
Przed jakimi spójnikami zawsze w zdaniu postawisz przecinek?
Przed: że, który, czyli, bo, by, aby, żeby, ale, lecz, zaś, więc,

Olka powiedziała, że nie podobał jej się „Władca Pierścieni”.
Podoba mi się obraz, który namalowałeś.

 

ŚREDNIK (;)

Średnik jest czymś pomiędzy kropką a przecinkiem, jest „silniejszy” od przecinka – oddziela tylko równorzędne w sensie logiczno-składniowym człony.

• Średnikiem oddzielasz w miarę samodzielne i jednorodne części wypowiedzenia (zarówno pojedynczych, jak i złożonych).
  Paweł i Gaweł w jednym stali domu, Paweł na górze, a Gaweł na dole; Paweł spokojny, nie wadził nikomu.

• Najczęściej w rozbudowanych zdaniach, np.
  • Oto niektóre frazeologizmy pochodzące z mitologii: syzyfowa praca – praca niekończąca się, z góry skazana na niepowodzenie; nić Ariadny – nieoczekiwana pomoc albo dobra rada.

• Przydaje się, gdy musimy użyć bardzo rozbudowanego wyliczenia, takiego, które w środku ma i tak mnóstwo przecinków. Wówczas średniki porządkują sprawę:
  • Magda kupiła warzywa: seler, pietruszkę, ogórki; owoce: jabłka i pomarańcze; mięso: schab i żeberka; słodycze: ciastka i cukierki.

 

WIELOKROPEK (…)

• Wielokropkiem zaznaczasz, że tok mówienia został przerwany (np. z powodu emocji).
  • Mama już niejednokrotnie prosiła Igę o posprzątanie pokoju… Bez skutku
    .
• Wielokropkiem umieszczonym w nawiasie oznaczasz opuszczenie fragmentu cytowanego tekstu.
  • Litwo, ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie: (…) Panno Święta, co Jasnej bronisz Częstochowy (…) (A. Mickiewicz)

• Gdy chcesz wprowadzić element zaskoczenia czytelnika, np.
  • Wczoraj w ciągu dwudziestu minut zjadłem cztery pączki, pół czekolady, dwa wafelki, osiem cukierków i… trzy kanapki z kiełbasą.

• Przydaje się do zastąpienia słów brzydkich.

• Wielokropek zawiesza intonację zdania – pozostawia w domyśle dalszą część wypowiedzi.

Uwaga!
Jeśli wypadł w środku zdania, dalszą część zdania piszemy małą literą. Jeśli jest na końcu zdania, pełni funkcję kropki – nie należy jej wówczas dostawiać!

 

PYTAJNIK (znak zapytania) (?)

• Znaku zapytania użyj po prostu, gdy chcesz zadać pytanie, np.
  • O której przychodzisz jutro ze szkoły?
  • Idziesz w środę na basen?

• Pytajnik stawiasz po wypowiedzeniach złożonych podrzędnie, jeżeli zdanie nadrzędne jest pytające.
  • Czy nie wiesz przypadkiem, która teraz jest godzina?

• Znak zapytania możesz łączyć z wykrzyknikiem. Kiedy? Wtedy, gdy chcesz podkreślić emocje, np.
  • Ile razy mówiłam, żebyście nie gadali na lekcji?!

 

WYKRZYKNIK (znak wykrzyknienia) (!)

• Wykrzyknikiem zaznaczasz emocjonalne zabarwienie wypowiedzi.
  • Naprawdę, nie mogłem nic na to poradzić!

• Wykrzyknik zastosuj w zdaniach rozkazujących.
  • Proszę o ciszę!

• Wykrzyknik możesz też napisać po wszelkich wykrzyknieniach: ach, o, hej, hopla, hejże, hola.

 

MYŚLNIK (–)

Możesz też nazywać ten znak interpunkcyjny pauzą.

• Przed zdaniem uogólniającym to, co zostało już napisane, np.
  • Historia, matematyka, język polski i angielski – te wszystkie przedmioty Aga bardzo lubiła.
  • Imię otrzymał po sławnym Kościuszce – przywódcy powstania z roku 1794, w które włączył się stan chłopski.
  • Tak jak Kościuszko Tadeusz wyznaje demokratyczne idee, które potwierdza czynem – obejmując majątek, znosi pańszczyznę.

• Gdy chcesz uniknąć powtórzeń, np.
  • W tym roku pojedziemy na Mazury, w przyszłym – w Bieszczady. (pojedziemy)

• W zdaniach, w których wtrącasz jakiś wyraz lub kilka wyrazów: w tym przypadku myślnik pełni taką funkcję jak przecinek, np.
  • Twoje wypracowanie – szczerze mówiąc – jest naprawdę bardzo słabe.

• Myślnik stawiasz między liczebnikami, które oznaczają wartości przybliżone.
  • Przyjdę za 3–4 godziny.

• Myślnik stawiasz między wyrazami o znaczeniu przeciwstawnym.
  • Wyrazy: dobry – zły, szybki – wolny są antonimami.

 

NAWIAS ( )

• W nawiasie napiszesz wyrazy, które uzupełniają lub objaśniają główną myśl zdania, np.
  • Olka była nieodpowiedzialna (tak mówiła o niej pani od polskiego) i nie lubiła się uczyć.

• W nawiasie napiszesz również te wyrazy, które przynoszą dodatkowe wyjaśnienia.
  • Największe jeziora w Polsce (np. Śniardwy) są na Mazurach.

• W nawiasie możesz też pisać wtrącone przykłady, np.
  • Agnieszka chętnie czytała polskie książki („W pustyni i w puszczy”, „Katarynka”, „Sachem”), lubiła też zagranicznych autorów.

 

CUDZYSŁÓW („ ”)

• Użyj go, gdy chcesz wyodrębnić w tekście przytoczone cudze słowa. Jest to znak interpunkcyjny oddzielający wypowiedź przytoczoną od naszego wywodu.
  • Marcin tłumaczył się mamie: „Byłem u Bartka i tak się zagadaliśmy, że nie zauważyłem, kiedy zrobiło się aż tak późno”.

• Zastosuj cudzysłów, gdy chcesz użyć jakiegoś słowa, ale w innym kontekście niż znaczenie podstawowe, np.
  • Ola nie chciała pożyczyć mi książki. Ale z niej „dobra” koleżanka!

• Jeśli piszesz tytuł jakiejś książki, możesz napisać np.
  • Czytałem wczoraj „Tajemniczy ogród”.
  • Agacie nie podobała się „Ania z Zielonego Wzgórza” Lucy Maud Montgomery.

Cudzysłów apostrofowy, którego najczęściej używamy, wygląda tak: „”,

Cudzysłów ostrokątny tak: » « . Ten ostatni stosujemy, by w cytacie wyodrębnić drugi cytat, np.:

Muszę na jutro napisać pracę na temat: „Na czym polega dylemat Hamleta »być albo nie być?«”.

Pamiętaj odmianę!

• W CUDZYSŁÓW ujmujesz cytaty.
  „Wielkieś mi uczynila pustki w domu moim,
  Moja droga Orszulo, tym zniknieniem Twoim”
  (J. Kochanowski)

• W CUDZYSŁÓW ujmujesz mowę niezależną.
  Trener powiedział: „Musimy ten mecz wygrać”.

• W CUDZYSŁÓW ujmujesz tytuły.
  Kończę właśnie czytać „Pana Wołodyjowskiego”.

• W CUDZYSŁÓW ujmujesz wyrazy użyte przenośnie.
  Takie „świetne rozwiązania” to wszyscy już dobrze znamy.

Wielka czy mała litera?

• Jeśli wykorzystujemy tzw. cytat niezależny, poprzedzony zapowiedzią i dwukropkiem, rozpoczynamy go, oczywiście, wielką literą.
  • Potwierdzają to słowa samej Dulskiej: „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział”.

• Tak zwany cytat zależny rozpoczynamy małą literą, zwłaszcza że zazwyczaj przytaczamy w tym wypadku jedynie część zdania.
  • Według Dulskiej należy przecież „brudy swoje prać w domu”, a zatem czy może dziwić jej postawa?

Gdzie stawiać kropkę i znak zapytania?

• Jeśli cudzysłów kończy zdanie, trzeba po nim postawić jakiś znak interpunkcyjny.
  • Według Dulskiej należy przecież „brudy swoje prać w domu”.

• Po cudzysłowie postawiliśmy kropkę, bo zdanie ma charakter oznajmujący. Ale może być zupełnie inaczej.
  • Według Dulskiej należy przecież „brudy swoje prać w domu”! (wykrzyknienie)
  • Czy rzeczywiście Dulska postępuje zgodnie ze swoją zasadą, że należy „brudy swoje prać w domu”? (pytanie)

• Zdarza się jednak, że w cytowanej wypowiedzi zawiera się już inny znak interpunkcyjny. Co wtedy? Nie zwalnia on z konieczności postawienia swojego znaku interpunkcyjnego po cudzysłowie.
  • Dla Dulskiej najważniejsze jest przecież coś zupełnie innego: „Jak ja ludziom w oczy spojrzę!”.
    Był wykrzyknik, ale dotyczył on wypowiedzi bohaterki – nasz znak interpunkcyjny jest więc niezbędny.
  • Dulska nie może w to uwierzyć: „Rozstaje się pani z mężem?”.
    Był znak zapytania, ale nasza kropka jest i tak konieczna.
  • Czy można wierzyć bohaterce, kiedy mówi: „Szczęśliwa jestem, że już jestem w domu”?
    Stawiamy na końcu znak zapytania, bo tym razem to Dulska „oznajmia”, a całe zdanie ma charakter pytający.

 

DWUKROPEK (:)

Jego funkcja to wprowadzanie jakiejś wyodrębnionej partii tekstu; może to być wyliczenie, wyszczególnienie, cytat, uzasadnienie, wynik, wyjaśnienie.

• Ale nie był to łatwy czas dla poety: środowisko emigracyjne było skłócone, a on sam nie miał stałych dochodów.

• Dwukropka użyjesz przed przytoczeniem cudzych lub własnych słów. Jeśli przytaczamy dokładnie czyjąś wypowiedź, od początku zdania, to zaczynamy od wielkiej litery:
  • Poeta mówi: „Syn minie, pismo, lecz ty pomnisz wnuku”.
  • Mama Darka powiedziała nam przed wyjściem: „Proszę was tylko, chłopcy, nie wracajcie zbyt późno”.
  • Wówczas w zdenerwowaniu krzyknąłem: „Dość tego!”.

• Dwukropka użyjesz przy wyliczeniu przedmiotów, pojęć, czynności, cech – piszemy je małymi literami, np.:
  • Zabierzcie: śpiwory, materace, namioty itd.
  • Do odmiennych części mowy należą: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki i zaimki.
  • W plecaku noszę: zeszyty, książki, długopisy, kanapki i inne rzeczy.

Uwaga! Dwukropka nie stawiasz, jeżeli wymieniasz jedynie dwa wyrazy lub wyrażenia, które są połączone spójnikiem i.

• Ulubionymi dyscyplinami sportowymi Michała są piłka nożna i koszykówka.

Zobacz:

Zasady polskiej ortografii

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c249-informacje-wstepne/1-zakres-nauki-o-jezyku

Interpunkcja. Zasady zastosowania przecinka