Czym są części mowy?
To wszystkie wyrazy naszego języka w pewien sposób poklasyfikowane. Niektóre z nich oznaczają nazwy przedmiotów, zjawisk, inne nazywają ich cechy, a jeszcze inne określają czynności, działania lub stany.

Czym jest fleksja?
Fleksja to nauka o częściach mowy i ich odmianie. Zawiera reguły ustalające, np. na jakie pytanie odpowiada rzeczownik, jak odmienia się przymiotnik czy czasownik.

 

Części mowy! Jest ich dziesięć:

  1. rzeczownik
  2. czasownik
  3. przymiotnik
  4. zaimek
  5. liczebnik
  6. przysłówek
  7. przyimek
  8. wykrzyknik
  9. partykuła
  10. spójnik

 

Jak można podzielić części mowy?

  • Odmienne części mowy to:
    Odmienna część mowy to taka, która może zmieniać swe końcówki.

    • czasownik
    • rzeczownik
    • przymiotnik
    • liczebnik
    • zaimek
  • Nieodmienne części mowy to:
    Nieodmienne części mowy to takie, które po prostu nie odmieniają się, zachowują zawsze tę samą formę.

    • przysłówek
    • przyimek
    • partykuła
    • wykrzyknik
    • spójnik

Inny podział

  • Samodzielne części mowy
    Samodzielne części mowy znaczą coś bez kontekstu i mogą same być częścią zdania.
    Samodzielnymi częściami mowy są:

    • rzeczowniki
    • przymiotniki
    • liczebniki
    • zaimki
    • czasowniki
    • przysłówki
  • Niesamodzielne części mowy
    Części mowy niesamodzielne znaczą coś dopiero w kontekście, gdy występują z innymi wyrazami.
    Do niesamodzielnych części mowy należą:
    • przyimki
    • spójniki
    • partykuły

Uwaga! W wyrazach odmiennych wyróżnisz temat fleksyjny i końcówkę.

Czym jest temat fleksyjny?
To część wyrazu, która wyraża znaczenie wyrazu.
W odmianach wielu rzeczowników tematy nie zmieniają się. Oznacza to, że pozostają takie same we wszystkich przypadkach, np. w wyrazie piec:

M. piec
D. piec-a
C. piec-owi
B. piec
N. piec-em
M. piec-u

Istnieje jednak cała grupa wyrazów, w których przy odmianie temat fleksyjny ulega zmianie. Na czym polega ta zmiana? Najczęściej na zastąpieniu głosek innymi albo na występowaniu i zaniku głosek.

Czym jest końcówka?
Końcówka to po prostu końcowa część wyrazu. To ta część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu tematu. Jest ona zmienna. Kiedy się zmienia? Podczas odmiany wyrazu! Spójrz na odmianę rzeczownika kwiat:

M. kwiat
D. kwiat-u
C. kwiat-owi/kwiat-u
B. kwiat
N. kwiat-em
M. o kwieci-e
W. kwieci-e!

Zapamiętaj!
Końcówka pokazuje, w jakim przypadku występuje dany wyraz.
Np. Mama poszła do babci.
Końcówka -a w wyrazie mama wskazuje, że to rzeczownik w mianowniku.

Uwaga!
Niektóre formy odmiany nie mają końcówki, np. kwiat (mianownik lp.), piec (mianownik lp.), uczeń (mianownik lp.), pól (dopełniacz lm.), czytał (3 os., r. męski, lp. czasu przeszłego).

 

Odmiana części mowy

deklinacja

  • to odmiana rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych przez:
    przypadki i liczby;
  • to także odmiana przymiotników, niektórych zaimków i liczebników oraz imiesłowów przymiotnikowych przez rodzaje.

koniugacja

  • o odmiana czasowników przez:
    osoby,
    liczby,
    czasy,
    tryby,
    strony.

 

Spójrz na przykłady oboczności!

Oboczności spółgłoskowe

  • rzeczownik chata
    w mianowniku: chat-a
    w dopełniaczu: chat-y
    ale:
    w celowniku: chaci-e
    W odmianie rzeczownika chata występuje oboczność:
    t : ci
  • rzeczownik ręka
    w mianowniku: ręk-a
    w dopełniaczu: ręk-i
    ale:
    w celowniku: ręc-e
    W odmianie rzeczownika ręka występuje oboczność:
    k : c
  • czasownik iść
    ja idę
    ale:
    ty idziesz
    W odmianie czasownika iść występuje oboczność:
    d : dź

Oboczności samogłoskowe

  • rzeczowniki dąb, wąż
    w mianowniku: dąb, wąż
    ale:
    w dopełniaczu: dęb-u, węż-a

W odmianie rzeczowników dąb i wąż występuje oboczność: ą : ę

oboczność – zanik samogłoski e

  • Rzeczownik pies
    w mianowniku: pies
    ale:
    w dopełniaczu: ps-a
    w celowniku: ps-u

Zwróć uwagę!
W odmianie wyrazu pies oboczność polega na występowaniu i zanikaniu samogłoski e.

 

 

Części mowy

Rzeczownik

Rzeczownik to odmienna i samodzielna część mowy.

  • Do czego służy ta część mowy?
    Nazywa

    • osoby, np. mama, gimnazjalista, uczeń, sprzedawca;
    • rzeczy, np. dom, szkoła, komputer, plecak;
    • zjawiska, np. burza, śnieg, deszcz;
    • pojęcia, np. miłość, radość, smutek;
    • czynności, np. prasowanie, sprzątanie, pisanie;
    • cechy, np. młodość, starość.
  • Pytaj:
    • kto? co?
    • kogo? czego?
    • komu? czemu?
    • kim? czym?
    • o kim? o czym?

 

Funkcja rzeczownika w zdaniu

Rzeczownik może występować w roli:

  • podmiotu, np. Mama ugotowała zupę.
  • dopełnienia, np. Jutro poczytam gazetę.
  • orzecznika, np. Kamil zostanie pływakiem.
  • przydawki, np. Plecak Damiana leży obok drzwi.
  • okolicznika, np. Szliśmy lasem.

Ważne!

  • Rzeczownik jest samodzielny i odmienny. Odmienia się przez
    • liczby,
    • przypadki.
  • Wśród rzeczowników są wyrazy o różnych rodzajach gramatycznych:
    • męskie (dom, komputer, stół, człowiek),
    • żeńskie (dachówka, gazeta, kobieta, szafka),
    • nijakie (krzesło, mydło, łóżko, pole).

 

Jak podzielisz rzeczowniki?

  • nazwy własne
    np. Bartek, Bałtyk
    to nazwy indywidualne, wskazują na konkretną osobę, zwierzę czy rzecz, są po to, aby wyróżnić osobę, zwierzę, rzecz spośród wielu innych, np.
    wujek Franek,
    wieża Eiffla,
    kot Barnaba,
    góra Giewont
  • nazwy pospolite
    np. pies, człowiek, żyrafa, chłopak
    to nazwy ogólne, np. człowiek, miasto, rzeka, czasopismo, góra, morze, wieś.

Zapamiętaj!
Do nazw własnych należą:

  • imiona
  • nazwiska
  • nazwy geograficzne
  • tytuły utworów literackich, czasopism.

Każde imię ulubionego kota, psa czy żółwia gimnazjalisty jest nazwą własną.
Nazwy własne pisz zawsze wielką literą!

  • Rzeczowniki żywotne to rzeczowniki, które nazywają istoty żywe, czyli ludzi i zwierzęta

    • osobowe (nauczyciel, lekarz, kobieta, dziecko, maszynista, Europejczyk, dziewczyna, kolega, przyjaciółka)
    • nieosobowe (koń, papuga, kot, królik)
  • Rzeczowniki nieżywotne to te rzeczowniki, które nazywają:
    • przedmioty,
    • zjawiska,
    • cechy.

Skojarz: do tej grupy będą należały wszelkie rzeczowniki, które nie określają ani człowieka, ani zwierzęcia, np.
komputer, długopis, smutek, budynek, marzenie, sen, łóżko, biurko, myśl, kartka, płyta, sweter, buty, okno, krzesło, kuchnia.

 

Odmiana rzeczowników

  • Po pierwsze: rzeczowniki odmieniają się przez liczby.
    • liczba pojedyncza
      gimnazjalista
      dziecko
      miasto
    • liczba mnoga
      gimnazjaliści
      dzieci
      miasta
  • Po drugie: rzeczowniki odmieniają się przez przypadki.
    Odmiana rzeczowników przez przypadki to deklinacja.

    • mianownik kto? co?
    • dopełniacz kogo? czego?
    • celownik komu? czemu?
    • biernik kogo? co?
    • narzędnik kim? czym?
    • miejscownik o kim? o czym?
    • wołacz o!

Jak zapamiętać odmianę rzeczownika przez przypadki?
Skojarz, że rzeczowniki występują w trzech rodzajach: męskim, żeńskim, nijakim.
Połącz to z odmianą! Rzeczownik ma trzy podstawowe deklinacje: męską, żeńską, nijaką

 

Co jeszcze musisz zapamiętać o odmianie rzeczowników?

Rzeczowniki nieżywotne oznaczają różne przedmioty martwe, rzeczowniki osobowe – człowieka, rzeczowniki żywotne – inne istoty żywe (zwierzęta). Odmiana tych rzeczowników jest zróżnicowana: inaczej odmieniają się rzeczowniki osobowe, inaczej rzeczowniki żywotne, a jeszcze inaczej nieżywotne.

Rzeczowniki nieodmienne!
Nie wszystkie rzeczowniki da się odmienić, np.
Boa, emu, kakadu, kakao, kiwi, menu, salami.
Do nieodmiennych należą też nazwy niektórych miast, rzek, państw czy gór, np. Toledo, Palermo, Missisipi, Peru, Kilimandżaro.

Czy wiesz, że…

  • Są takie rzeczowniki, które znaczą co innego, gdy są w liczbie pojedynczej, a co innego, gdy są w mnogiej?
    Piasek to drobnoziarnisty miał skalny, a piaski to rodzaj gleby piaszczystej.
    Srebro to nazwa metalu szlachetnego, a srebra to po prostu wyroby ze srebra – sztućce, zastawa stołowa.
  • Niektóre rzeczowniki mają tylko albo liczbę pojedynczą, albo mnogą?
    Rzeczowniki: Odra, Bałtyk mają tylko liczbę pojedynczą.
    Rzeczowniki: nożyce, drzwi, spodnie mają tylko liczbę mnogą.
  • Niektóre rzeczowniki odmieniają się tylko w liczbie mnogiej.
    Rzeczowniki takie jak np. akwarium, gimnazjum, muzeum, liceum nie odmieniają się w liczbie pojedynczej!
    Jak więc będzie wyglądała odmiana rzeczownika gimnazjum?

Jaką funkcję może pełnić rzeczownik w zdaniu?

Rzeczownik może być:

  • podmiotem, np. Komputer stoi na stole.
  • dopełnieniem, np. Jutro obejrzę film.
  • okolicznikiem, np. Szliśmy lasem.
  • przydawką, np. Komputer Joasi stoi na stole.
  • orzecznikiem, np. Maciek zostanie pływakiem.

 

Czasownik

  • Do czego służy ta część mowy?
    Określa czynności, działania i stany.
  • Pytaj:
    • co robi? (pisałem, grał, szedł)
    • co się z nim dzieje? (blednie,
    • w jakim jest stanie?

 

Podział czasowników:

  • czasowniki osobowe – możesz ustalić wykonawcę czynności, np. spał – kto? – on
  • czasowniki nieosobowe – nie wiesz, kto wykonywał daną czynność, np. zbudowano – ale nie wiadomo, kto zbudował.

 

I. Czasowniki osobowe

Czasowniki osobowe to takie, w których, jak sama nazwa wskazuje, da się łatwo określić wykonawcę czynności, czyli osobę.
Jak sprawdzić, czy czasownik jest osobowy?
Spróbuj dodać zaimek osobowy do czasownika, np.
ty czytałeś,
oni biegli,
one tańczyły
i… jeśli uda Ci się to zrobić – masz pewność: czasownik jest osobowy!

A inne cechy czasowników osobowych?
Zapamiętaj wszystkie „znaki szczególne” czasowników osobowych!

  • Po pierwsze: Osoby czasownika
    Czasownik to jedyna część mowy, która odmienia się przez osoby!
    W czasowniku osobowym możesz wskazać osobę – wykonawcę czynności: trzy osoby w liczbie pojedynczej i trzy osoby w liczbie mnogiej.

    • Liczba pojedyncza
      1 os. ja piszę
      2 os. ty piszesz
      3 os. on, ona, ono pisze
    • liczba mnoga
      1 os. my piszemy
      2 os. wy piszecie
      3 os. oni, one piszą
  • Po drugie: Liczby czasownika
    • liczba pojedyncza np. idziesz, spaceruję
    • liczba mnoga np. byliśmy, ugotowali
  • Po trzecie: Czasy czasownika
    Skojarz czasownik z trzema czasami:

    • przyszłym (pomyślę, pomyślimy, pomyślą)
    • teraźniejszy (myślę, myślimy, myślą)
    • przeszłym (myślałem, myśleliśmy, myśleli)
  • Po czwarte: Rodzaje czasownika
  • Liczba pojedyncza

    • rodzaj męski (grał)
    • rodzaj żeński (grała)
    • rodzaj nijaki (grało)
  • Liczba mnoga
    • rodzaj męskoosobowy (grali)
    • rodzaj niemęskoosobowy (grały)
  • Zapamiętaj, że przez rodzaje czasowniki odmieniają się tylko w czasie przyszłym złożonym i przeszłym trybu orzekającego oraz w trybie przypuszczającym!
  • Po piąte: Tryby czasownika
    Czym jest tryb? To proste: tryb wskazuje na stosunek osoby mówiącej do treści zdania. Pokazuje,

    • czy orzekasz o czymś (piszesz),
    • czy przypuszczasz coś (napisałbyś),
    • a może rozkazujesz komuś (Napisz!).

  • Po szóste: Strony czasownika
    Z czym skojarzysz strony czasownika?
    Zwróć uwagę na podmiot! Zobacz, czy:

    • jest on wykonawcą czynności – jeśli tak, jest to czasownik w stronie czynnej;
    • odbiera skutki danej czynności – jeśli tak, jest to czasownik w stronie biernej;
    • jednocześnie wykonuje i odbiera czynność – jeśli tak, jest to czasownik w stronie zwrotnej.

Uwaga! Nie wszystkie czasowniki mają stronę czynną i bierną.
• Czasowniki nieprzechodnie przybierają jedynie formy strony czynnej.
• Czasowniki przechodnie – strony czynnej i biernej, a niektóre także zwrotnej.

Zapamiętaj!
Czasownik przechodni – może „przejść” ze strony czynnej na bierną, czyli może utworzyć stronę bierną, np.
Jasiek pisał list.
List był pisany przez Jaśka.
Czasownik nieprzechodni – nie może „przejść” ze strony czynnej na bierną, czyli nie może utworzyć strony biernej, np.
Idę do kina. (Przecież nie powiesz: Kino jest… no właśnie! Czasownik iść jest nieprzechodni.)

  • Po siódme: Aspekt czasownika
    Czym jest aspekt czasownika? To informacja zawarta w czasowniku, która mówi o tym, czy dana czynność została zakończona czy nie.
    Zapamiętaj na przykładzie:
    Olga myła naczynia.
    Czasownik myła jest niedokonany. Dlaczego? Ponieważ nie wiemy, czy Olga skończyła myć naczynia. Może przerwała i poszła czytać książkę.
    W zdaniu:
    Olga umyła naczynia.
    Czasownik umyła jest dokonany – wiemy, że czynność którą wykonywała dziewczyna, została zakończona.

Zapamiętaj!

  • Czasowniki dokonane np. zjadłem, przeczytałem, umyłem
  • Czasowniki niedokonane np. jadłem, czytałem, myłen

To jest ważne!
Przy określaniu czasownika osobowego pamiętaj, aby uwzględnić wszystkie jego cechy!
Zapamiętaj na przykładach:

  • Zabrałabym – osoba 1, liczba pojedyncza, rodzaj żeński, czas przeszły, tryb przypuszczający, strona czynna.
  • Ona pojedzie – osoba 3, liczba pojedyncza, rodzaj żeński, czas przyszły, tryb orzekający, strona czynna.
  • Dziewczęta zapomniały – osoba 3, liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy, czas przeszły, tryb orzekający, strona czynna, czasownik dokonany

 

II . Czasowniki nieosobowe

Jak skojarzysz czasowniki nieosobowe?
To łatwe: czasowniki nieosobowe to takie, w których nie da się określić osoby, np.
Namalowano – ale kto namalował?
Umyto – ale kto umył? Tego nie wiemy.

Czasowniki nieosobowe to

  • bezokoliczniki
    np. myć, jeść
  • formy zakończone na -no, -to
    np. umyto, zrobiono
  • imiesłowy
    np. śpiewając, zjadłszy

Pamiętaj! Wśród czasowników nieosobowych wyróżnisz:

  • bezokoliczniki – podstawowa, wyjściowa forma czasownika. Taką formę znajdziesz w słowniku, np. np. spać, czytać, pracować.
    Bezokolicznik nie odmienia się!
  • imiesłowy – specjalne formy czasownika, określają czynności, nie odmieniają się przez osoby, dzielą się na:
    • przymiotnikowe (znaczenie czasownika, forma przymiotnika), a wśród nich:
      • czynne z końcówkami -ący, -ąca, -ące, np. czytający, czytająca, czytające
      • bierne z końcówkami -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, np. poznany, ukryty, ukryta, ukryte
    • przysłówkowe (oznaczają czynność lub stan – jak czasownik, ale są nieodmienne), a wśród nich:
      • współczesne z końcówką -ąc, np. czytając
      • uprzednie z końcówką -wszy, -łszy, np. zobaczywszy, usiadłszy.
  • formy zakończone na -no, -to są nieodmienne, np. narysowano, udoskonalono, namalowano, uprzedzono, czytano, umyto, zdobyto.

 

W zdaniu czasownik może występować w roli:

  • orzeczenia, np. Anka zapomniała książki.
  • podmiotu, np. Pływać jest przyjemnie.
  • okolicznika, np. Wrócił zadzwonić.
  • dopełnienia, np. Kinga pomogła napisać wypracowanie.

Może się przydać!

  • Czasownik przechodni – to taki, który może „przejść” ze strony czynnej na bierną, czyli może utworzyć stronę bierną, np. Bartek czytał gazetę. Gazeta była czytana przez Bartka.
  • Czasownik nieprzechodni – nie może utworzyć strony biernej, np. Idę do teatru.
  • Czasownik dokonany – wiemy, że czynność została zakończona, np. Przeczytałem e-maila.
  • Czasownik niedokonany, np. Czytałem e-maila – nie ma w nim informacji, czy czynność została doprowadzona do końca.

 

Imiesłowy

Czym są imiesłowy?
Są specjalną formą czasownika – określają czynności, nie odmieniają się przez osoby, dzielą się na imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe. Jak je rozpoznasz? Koniecznie zwróć uwagę na ich końcówki!

  • Imiesłowy przymiotnikowe mają znaczenie czasownika, bo mówią o czynnościach, a formę przymiotnika. Np. imiesłowy czynne to takie, które określają osoby wykonujące pewną czynność lub przedmioty będące w jakimś stanie, np.
    uczeń śpiewający – to taki, który śpiewa,
    leżący kamień – to taki, który leży.
    Imiesłowy przymiotnikowe – tak jak przymiotniki – odmieniają się przez

    • przypadki (śpiewający, śpiewającemu, śpiewającego, śpiewającym)
    • liczby (leżący kamień, leżące kamienie)
    • rodzaje (śpiący mężczyzna, śpiąca dziewczyna, śpiące dziecko).
  • Imiesłowy przysłówkowe mają właściwości czasowników – oznaczają czynność lub stan, ale są nieodmienne – podobnie jak przysłówki.

To trzeba wiedzieć i pamiętać o pisowni czasowników i partykuł!

Partykuła -by

Razem napisz partykułę -by z:

  • czasownikami w formie osobowej np. zrobiliby, poszedłby, namalowałby.

Oddzielnie napisz partykułę -by z:

  • czasownikami w formie nieosobowej, np. umyto by, zrobiono by, namalowano by.

Partykuła -nie

Oddzielnie napisz partykułę nie z:

  • czasownikami, np. nie chciałem, nie jadłam, nie pojechali,
  • bezokolicznikami, np. nie mieć, nie żartować,
  • formami zakończonymi na -no, -to, np. nie umyto, nie zrobiono,
  • imiesłowami przysłówkowymi, np. nie biegnąc, nie czytając, nie przeczytawszy.

Razem napisz partykułę -nie z:

  • imiesłowami przymiotnikowymi, np. nieoceniony, nieznający, niekwitnący, nieukryty.

 

Przymiotnik

Do czego służy ta część mowy?

  • Nazywa cechy przedmiotów, określa rzeczowniki, ich cechy i właściwości:
    • kształt i barwę, np. okrągły stół, czerwony płaszcz;
    • materiał, z jakiego dana rzecz jest wykonana, np. aksamitna suknia, drewniany płot.
  • Przymiotnik jest odmienny i samodzielny.

Pytaj:

  • jaki? jaka? jakie?
  • który? która? które?
  • czyj? czyja? czyje?

Dla dociekliwych!
Czy wiesz, jak nazywają się przymiotniki odpowiadające na pytania: czyj? czyja? czyje? Są to przymiotniki dzierżawcze. Gdy tworzysz przymiotnik od rzeczownika własnego, napisz go zawsze wielką literą, np. Mickiewiczowski.

  • Przymiotniki pokazują cechy rzeczownika.
    Zapamiętaj na przykładzie: rzeczownik chomik można określić za pomocą przymiotników na różne sposoby. Chomik może być: młody, stary, biały, szary, mały, głupiutki, niegrzeczny, głodny albo… śpiący.
    I to jest właśnie zadanie przymiotnika: nazywanie cech rzeczowników!
  • Przymiotniki odmieniają się przez:
    • przypadki (ładna, ładnej, ładną, ładnej),
    • liczby (ładna dziewczyna, ładne dziewczyny),
    • rodzaje (ładny chłopiec, ładna dziewczyna, ładne dziecko).

Podział przymiotników:

  • jakościowe – oznaczające zmienne cechy to znaczy: mogą wystąpić w różnym natężeniu, np. możesz powiedzieć, że zupa jest ciepła lub cieplejsza, wesoły uśmiech lub weselszy uśmiech.
  • względne to przymiotniki oznaczające stałe cechy przedmiotów, np. drewniany płot, aksamitna suknia, żelazny most.
    Uwaga! Przymiotniki względne nie stopniują się. Dlaczego? To proste: przecież nie powiesz, że most był bardziej żelazny, a np. płot bardziej drewniany

 

Odmiana przymiotników

Przez przypadki

  • liczba pojedyncza
    M. zielony (np. ogórek)
    D. zielonego
    C. zielonemu
    B. zielonego
    N. z zielonym
    Msc. o zielonym
    W. zielony!
  • liczba mnoga
    M. zielone (np. ogórki)
    D. zielonych
    C. zielonym
    B. zielone
    N. z zielonymi
    Msc. o zielonych
    W. zielone!

Przez liczby

  • liczba pojedyncza
    zielony ogórek
  • liczba mnoga
    zielone ogórki

Przez rodzaje

  • liczba pojedyncza
    • rodzaj męski
      zielony ogórek
    • rodzaj żeński
      zielona sałata
    • rodzaj nijaki
      zielone jabłuszko
  • liczba mnoga
    • rodzaj męskoosobowy
      zielone płoty
    • rodzaj niemęskoosobowy
      zielone drzewa, zielone sukienki

Przymiotnik w zdaniu może występować w roli:

  • dopełnienia, np. Klasa wybrała najlepszego.
  • przydawki, np. Wrząca para wydobywała się z czajnika.
  • orzecznika, np. Kiedyś ona będzie piękniejsza.
  • podmiotu, np. Silniejszy pokonał słabszego.

Stopniowanie przymiotników

Przymiotniki stopniują się, czyli pokazują różne natężenie danej cechy.

  • stopień równy, np. blady, ciepły (To forma wyjściowa.)
  • stopień wyższy, np. bledszy, cieplejszy (Dodaj przyrostek.)
  • stopień najwyższy, np. najbledszy, najcieplejszy (Dodaj przedrostek -naj i przyrostek.)

Uwaga! Nie zawsze da się posłużyć taką metodą!
Są przymiotniki, które możemy stopniować w sposób opisowy. Jak? Przy użyciu słowa bardziej lub mniej.

  • Stopień równy, np. chory
  • stopień wyższy, np. bardziej chory
  • stopień najwyższy, np. najbardziej chory
  • Stopień równy, np. inteligentny
  • stopień wyższy, np. mniej inteligentny
  • stopień najwyższy, np. najmniej inteligentny

Zapamiętaj jeszcze stopniowanie nieregularne!

  • Stopień równy, np. zły, dobry
  • stopień wyższy, np. gorszy, lepszy
  • stopień najwyższy, np. najgorszy, najlepszy

 

Zaimek

Do czego służy ta część mowy?

Zaimek pełni w zdaniu taką rolę jak rzeczownik, przymiotnik, liczebnik czy przysłówek i może te części mowy zastępować.
Używając zaimków, możemy skracać zdania, unikamy powtórzeń.

  • Zamiast mówić:
    Wczoraj Bartek urządził przyjęcie urodzinowe.
    Byłem u Bartka i zaniosłem Bartkowi kasetę w prezencie.
  • Powiemy:
    Wczoraj Bartek urządził przyjęcie urodzinowe.
    Byłem u niego i zaniosłem mu kasetę w prezencie

Pytaj:
tak samo jak o część mowy, którą zastępuje, np.

  • kto? co?
  • czyj?
  • jaki?
  • który?

Przykłady: my, wy, nasz, ja, oni, żaden, twój, wszyscy, się, ten, tamten, jaki.

Znaki rozpoznawcze zaimków
Są rzeczywiście trudne do określenia, ale sąsiedzi wszystko wyśledzą!

Co to znaczy?

  • To, że osoby, przedmioty, cechy czy liczby, do których odnoszą się zaimki, rozpoznajemy tylko wtedy, gdy w zdaniu poprzedzającym była o nich mowa.
  • Możemy też domyśleć się ich znaczenia z kontekstu wypowiedzi.

 

Podział zaimków

Po pierwsze: ze względu na to, jaką część mowy zastępują w zdaniu:

  • zaimki rzeczowne zastępują rzeczowniki, np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, kto, co, nikt.
    Ich funkcja w zdaniu: występują w roli podmiotu lub dopełnienia;
    Odmieniają się przez

    • przypadki (ja, mnie, ze mną; oni, im, ich, o nich, z nimi),
    • liczby (ona, one)
    • rodzaje (on, ona, ono).

Igor nie pojechał na wycieczkę w góry, ale wybrał się na Mazury. Czy on nie lubi górskich krajobrazów?

  • zaimki przymiotne zastępują przymiotniki, np. ten, ta, to, tamten, mój, taki, wasz, nasz, który, swój, czyj, jaki.
    Ich funkcja w zdaniu: są przydawkami;
    Odmieniają się przez

    • przypadki (taka, taką, o takiej),
    • liczby (taka sukienka, takie sukienki)
    • rodzaje (taki, taka, takie).

Ładną masz sukienkę. Chciałabym mieć taką./ Ale nie chciałbym mieć takiej.
– Króliki chętnie jedzą sałatę.
– Niekoniecznie, mój woli obieraną marchewkę!

  • zaimki liczebne zastępują liczebniki, np. ile, tyle.
    Ich funkcja w zdaniu: są przydawkami;
    Odmieniają się przez przypadki i rodzaje.
    – Madziu, musisz pożyczyć mi dwa złote.
    – Tylko tyle?
  • zaimki przysłowne zastępują przysłówki, np. tam, tu, kiedy, gdzie, tutaj, wtedy, jak, tamtędy.
    Ich funkcja w zdaniu: są okolicznikami.
    Są nieodmienne. Np.
    W sierpniu byłem nad jeziorem. Było wtedy mnóstwo komarów.
    Uwielbiam jeździć nad jezioro, nie lubię co prawda komarów, ale tam jest tak uroczo

Po drugie: ze względu na znaczenie:

  • osobowe (ja, ty, my, wy) – wskazują na osobę.
  • wskazujące (on, ten, tamten, ów) – odnoszą się do osoby, rzeczy wskazanej przez gest lub nazwanej w poprzedniej wypowiedz.
  • zwrotny (się, siebie, sobą) – służy do tworzenia czasowników zwrotnych (uśmiechać się) oraz wypowiedzi bezpodmiotowych (mówi się, ściemnia się)
  • pytające (kto, co, który, jaki, gdzie) – odnoszą się do osoby lub rzeczy, o którą pytamy.
  • względne (kto, który, gdzie) – łączą zdanie podrzędne z nadrzędnym.
  • przeczące (nikt, nic, żaden).
  • nieokreślone (ktoś, coś, cokolwiek, jakiś) – odnoszą się do bliżej nieokreślonej osoby, przedmiotu.
  • dzierżawcze (mój, twój, nasz, wasz, swój) – zastępują imię właściciela przedmiotu, o którym jest mowa, odpowiadają na pytanie: czyj?
  • upowszechniające, inaczej uogólniające (każdy, wszyscy, zawsze, wszędzie).

Odmiana zaimków

  • Zaimki rzeczowne odmieniają się przez przypadki (tylko zaimek on – przez przypadki, liczby i rodzaje).
  • Zaimki przymiotne odmieniają się jak przymiotniki – przez przypadki, liczby i rodzaje.
  • Zaimki liczebne – przez przypadki i rodzaje.
  • • Zaimki przysłowne – są nieodmienne

Skojarz odmianę!
Zaimków osobowych: ja, ty, my, wy

Uwaga! Zaimek on jest jedynym zaimkiem rzeczownym odmieniającym się przez przypadki, liczby i rodzaje.

 

Dla dociekliwych

Zaimki ja, ty, on mają w niektórych przypadkach dwie lub trzy poprawne formy: dłuższe i krótsze, np.
mnie – mi,
tobie – ci,
ciebie – cię,
jemu, niemu – mu.

Kiedy używać dłuższych form?

  • po przyimkach:
    Dlaczego on podszedł do ciebie?
  • na początku zdania:
    Mnie to nie przeszkadza.
  • w przeciwstawieniach:
    Dałem jabłko tobie, nie jemu

Uwaga! Która forma jest poprawna w bierniku: tę czy tą?
Zawsze: tę – to jedyna poprawna forma, np. oglądam tę książkę, tę rzecz, tę nagrodę, tę mapę.

 

Liczebnik

Do czego służy ta część mowy?

  • Liczebnik to odmienna i samodzielna część mowy.
  • Oznacza liczbę osób, zwierząt, przedmiotów, zjawisk; określa ich kolejność.
  • Funkcją liczebnika jest między innymi… porządkowanie (pierwsze pytanie, drugie pytanie, trzecie pytanie).
  • W zdaniu te części mowy określają najczęściej rzeczowniki, ich liczbę, np. osiem komputerów, dwa pączki.

Pytaj:

  • ile?, który?
  • ilu?, ilokrotny?

Przykłady: pięć, osiem, milion, pół, jedna czwarta, osiemdziesiąty drugi, tysiąc dziewiętnasty, pięcioro, pięciokrotny, pół, kilka, niewiele.

Podział liczebników:

  • główne – określają liczbę przedmiotów, zwierząt, np. trzy, osiemnaście, trzydzieści dwa;
    Siedem żółwi szło aleją.
    Osiemdziesiąt dwa kangury skaczą do góry.
  • porządkowe – ustawiają w odpowiedniej kolejności, ustalają, które miejsce w szeregu ma dany przedmiot lub osoba, np. pierwszy, trzeci;
    Mika stała w drugim rzędzie.
    Niestety, Marlena spóźniła się do kina.
    Była siedemdziesiąta ósma w kolejce i zabrakło dla niej biletu.
  • zbiorowe, np. dwoje, troje, pięcioro– znajdziesz je przy:
    • rzeczownikach osobowych oznaczających osoby różnej płci, np.
      Samolotem poleci tylko troje dzieci.
    • rzeczownikach nazywających osobniki niedorosłe, np.
      pięcioro kurcząt, dwoje źrebiąt;
    • określeniu przedmiotów występujących tylko w liczbie mnogiej, np. dwoje drzwi, troje skrzypiec.
  • ułamkowe – podają liczbę przedmiotów albo ilość substancji w wielkościach niecałkowitych, np.
    pół jabłka,
    jedna czwarta (inaczej ćwierć) chleba.
  • Mnożne – już sama nazwa sporo mówi wskazuje na mnogość, wielość. Liczebniki te pokazują, z ilu części składa się całość przedmiotu lub ile razy dane zjawisko powtórzyło się, np.
    potrójna ochrona (pewnej pasty do zębów),
    czterokrotne pukanie do drzwi.
  • nieokreślone – podają przybliżoną liczbę, np. niewiele, trochę, kilka pączków, kilkanaście egzemplarzy.
    Wśród nich są również liczebniki zbiorowe, np. kilkoro wnucząt.

 

Podział liczebników
Ze względu na budowę liczebniki podzielisz na:

  • proste, np. dwa, cztery, kilka, sto.
  • złożone, np. trzydzieści pięć, osiemdziesiąt osiem, sto siedemnaście.

 

Odmiana liczebników

Liczebniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje. Istnieją jednak spore różnice. Najlepiej zapamiętaj poniższą tabelę. Sprawdź, przez co odmieniają się poszczególne grupy liczebników. Znak „+” oznacza, że dana odmiana występuje. „–” oznacza jej brak

  • Liczebniki główne i porządkowe odmieniają się przez przypadki i rodzaje.
  • Liczebniki zbiorowe i ułamkowe – przez przypadki.
  • Liczebniki ułamkowe pół i półtora są nieodmienne.
  • Liczebniki porządkowe jako jedyne liczebniki odmieniają się przez liczby np. pierwsza strona książki – pierwsze strony książek

Liczebnik jeden odmienia się jak przymiotnik:

Odmiana liczebnika dwa, trzy i cztery:

Forma męskoosobowa
M. dwaj, trzej, czterej gimnazjaliści lub dwóch, trzech, czterech gimnazjalistów
D. dwóch, trzech, czterech gimnazjalistów
C. dwom (dwóm), trzem, czterem gimnazjalistom
B. dwóch, trzech, czterech gimnazjalistów
N. dwoma, trzema, czterema gimnazjalistami
Ms. dwóch, trzech, czterech gimnazjalistach

Forma żeńska
M. dwie, trzy, cztery szklanki
D. dwóch (dwu), trzech, czterech szklanek
C. dwom (dwu), trzem, czterem szklankom
B. dwie, trzy, cztery szklanki
N. dwiema (dwoma), trzema, czterema szklankami
Ms. dwóch (dwu), trzech, czterech szklankach

Forma nijaka
M. dwa, trzy, cztery okna
D. dwóch, trzech, czterech okien
C. dwom, trzem, czterem oknom
B. dwa, trzy, cztery okna
N. dwoma, trzema, czterema oknami
Ms. dwóch, trzech, czterech oknach

Liczebniki od pięciu wzwyż

Forma męskoosobowa
M. pięciu, czternastu, trzystu
D. pięciu, czternastu, trzystu
C. pięciu, czternastu, trzystu
B. pięciu, czternastu, trzystu
N. pięcioma, czternastoma, trzystoma
Msc. pięciu, czternastu, trzystu

Forma niemęskoosobowa
M. pięć, czternaście, trzysta
D. pięciu, czternastu, trzystu
C. pięciu, czternastu, trzystu
B. pięć, czternaście, trzysta
N. pięcioma, czternastoma, trzystoma
Ms. pięciu, czternastu, trzystu

 

Funkcja liczebnika w zdaniu

Liczebnik może występować w roli:

  • przydawki, np. Dwa pociągi odjechały ze stacji.
  • orzecznika, np. On będzie trzeci.
  • podmiotu, np. Tysiące zostały wyrzucone w błoto.

Uwaga!
To może się przydać przy rozwiązywaniu testu!

  • Aby podkreślić, że liczba oznacza liczebnik porządkowy, stawiamy po nim kropkę, np. 2., 7., 23. – nie czytamy ich wtedy jako dwa, siedem, dwadzieścia trzy, ale drugi, siódmy, dwudziesty trzeci.
  • Nazwy liczb, np. dwójka, ósemka, piętnastka, setka nie są liczebnikami. Są to rzeczowniki!
  • Liczebniki główne tysiąc, milion, miliard, bilion odmieniają się jak rzeczowniki – przez przypadki i liczby

 

Przysłówek

Do czego służy ta część mowy?

  • Wskazuje okoliczności, np. czas, miejsce lub sposób robienia czegoś, wykonania jakiejś czynności, np. gdy mówimy, że
    Arek biegł do autobusu.
    Możemy jeszcze dodać, jak biegł, np. szybko, powoli – te wyrazy są również przysłówkami.
  • Przysłówki są nieodmiennymi i samodzielnymi częściami mowy.

Skojarz!

  • Przysłówki najczęściej określają czasowniki, np.
    ładnie tańczy,
    pisz szybciej,
    przyjechał wczoraj.
  • Ale przysłówki mogą określać też przymiotniki, np.
    bardzo ciekawy;
  • inne przysłówki, np.
    bardzo dobrze,
    strasznie miło

Pytaj:

  • jak? gdzie? kiedy?

Przykłady: daleko, blisko, szybko, ładnie.

 

Przysłówek w zdaniu może występować w roli:

  • okolicznika, np. Dziękuję bardzo.
  • orzecznika, np. Było bardzo miło.


Skąd pochodzą przysłówki?
Najczęściej przysłówki powstają od przymiotników, np.

ładny – ładnie,
wesoły – wesoło,
miły – miło,
bliski – blisko,
szybki – szybko

Stopniowanie przysłówków
Przysłówki pochodzące od przymiotników – tak jak przymiotniki – stopniują się, czyli pokazują różne natężenie danej cechy

Uwaga! Są też przysłówki, które nie pochodzą od przymiotników i nie stopniują się.
Zapamiętaj przykłady: całkiem, wczoraj, zawsze, jutro, wszędzie, tylko.

 

Partykuła

Do czego służy ta część mowy?

Partykuły to nieodmienne i niesamodzielne części mowy.
Przykłady: czy, no, -że, by, nie, niech, oby.

Każda partykuła ma swoją funkcję. Dzięki partykule mówiący może wyrazić stosunek do wypowiadanej treści.

  • Partykuła modyfikuje zdanie, np.
    • czy – użyj jej, gdy chcesz o coś zapytać:
      Czy wczoraj była klasówka z fizyki?
  • Partykuła wyraża przypuszczenie, np.
    • -by – użyj jej, gdy chcesz zaznaczyć w swojej wypowiedzi przypuszczenie, konieczność spełnienia jakichś warunków:
      Poszłabym do kina, gdybym nie musiała uczyć się wiersza na pamięć.
  • Zaprzecza treści wyrazu lub zdania, np.
    • nie – użyj jej, gdy chcesz zaprzeczyć jakieś zdanie lub wyraz:
      Płytę pożyczę Ci nie dziś, ale w czwartek.
      Nie pojadę w Tatry na wakacje.
  • Wyraża rozkaz lub życzenie, np.
    • niech, oby – użyj ich, gdy mówisz o czynności przez Ciebie oczekiwanej:
      Niech Zbyszek w końcu odda mi tę książkę!
      Oby Lidka nie spóźniła się na pociąg!
  • Wzmacnia znaczenie zdania, np.
    • no, -że – użyj ich, gdy chcesz podkreślić swoją wypowiedź:
      Chodź no do mnie!
      Idźże szybciej!

 

Przyimek

Do czego służy ta część mowy?
Wskazuje,

  • gdzie jakiś przedmiot lub osoba w danej chwili znajduje się, np.
    Zuzia została w klasie.
    Książka leży na stole.
  • kiedy jakaś czynność się wydarzy, np.
    Pojadę do kina po lekcjach.
    Poczytam książkę przed lekcjami..

Przykłady: do, z, w, przed, na, po, za, zza, dla, dookoła, koło, znad, nad.

 

Wykrzyknik

Do czego służy ta część mowy?

  • Pokazuje stan uczuciowy osoby mówiącej. Co to znaczy? Dzięki wykrzyknikom poznasz, czy ktoś jest smutny, zniechęcony, radosny albo może zadowolony, np.
    Ach! Ale on ma oczy!
    Hura! Dostałem piątkę z matmy!
    Ojej, jaka ta książka była nudna!
  • Wykrzyknika możesz też użyć, gdy chcesz kogoś zawołać, np.
    Hej, Bartek! Chodź do nas!
  • Wykrzykniki naśladują odgłosy instrumentów i różnych zjawisk przyrody, np.
    bim-bam – to odgłos dzwonu,
    tra ta ta – to odgłos trąbki,
    kap, kap – to odgłos padającego deszczu.
    Możesz zapamiętać też inne przykłady:
    ćwir, ćwir; stuk-puk; szur, szur.

Przykłady: ojej!, ach! och! hej! hop! hura! hejże!, hi, hi!

Wykrzykniki są nieodmiennymi częściami mowy.

 

Spójnik

Do czego służy ta część mowy?

  • Spójnik to nieodmienne części mowy.
  • Łączy wyrazy w zdaniach. Spójnik spaja wyrazy!

Przykłady: i, oraz, ale, a, ani, lecz, jednak, zaś, albo, że, więc, bo, dlatego, czyli, zatem, żeby, aby, by, jeśli, jeżeli, chociaż, gdyby, ponieważ, gdyż.

Magda i Gosia siedzą razem w ławce.
Poszedłem do Michała, ale jego nie było w domu.
Nie pojadę na narty, bo w górach nie ma śniegu.

 

 

 

Takie zadania pojawiły się na egzaminach!

1. Oto fragment wiersza wiersz Marka Grechuty pt. Wolność.

Bo wolność – to nie cel, lecz szansa, by
Spełnić najpiękniejsze sny, marzenia.
Wolność – to ta najjaśniejsza z gwiazd,
Promyk słońca w gęsty las, nadzieja.

Jaką funkcję pełnią przymiotniki w stopniu najwyższym użyte w drugiej zwrotce wiersza?

Odpowiedź:
Najpierw poszukamy przymiotników w tej zwrotce wiersza: najpiękniejsze i najjaśniejsza. Odpowiedź prawidłowa mogła brzmieć: Przymiotniki w stopniu najwyższym użyte w tym wierszu podkreślają zalety życia w wolności, wyrażają zachwyt podmiotu lirycznego wolnością.

2. Wyraz „płynący” to:

A. przymiotnik,
B. imiesłów przysłówkowy,
C. imiesłów przymiotnikowy,
D. forma osobowa czasownika.

Odpowiedź C.:
Aby odpowiedzieć na to pytanie, koniecznie musisz umieć rozpoznawać imiesłowy. Wyraz „płynący” to imiesłów przymiotnikowy!

3. Ruch w wierszu został uwydatniony poprzez zastosowanie:

A. epitetów,
B. powtórzeń,
C. rzeczowników,
D. czasowników.

Już odbił się, już płynie! Boską równowagą
Rozpina się na drzewcu i wieje, jak flagą,
Dolata do poprzeczki i z nagłym trzepotem
Przerzuca się, jak gdyby był ptakiem i kotem.

Zatrzymajcie go w locie, niech w górze zastygnie,
Niech w tył odrzuci tyczkę, niepotrzebną dźwignię,
Niech tak trwa, niech tak wisi, owinięty chmurą,
Rozpylony w powietrzu, leciutki jak pióro.
Nie opadnie na siłach, nie osłabnie w pędzie,
Jeszcze wyżej się wzniesie, nad wszystkie krawędzie,
Odpowie nam z wysoka, odkrzyknie się echem,
Że leci prosto w niebo, jest naszym oddechem.

Odpowiedź:
Najpierw sprawdzamy, których wyrazów w utworze jest najwięcej. Najwięcej jest czasowników. To one nadają wierszowi rytm. Oto niektóre z nich: odbił, płynie, rozpina, wieje, przerzuca, odrzuci, wisi, trwa, opadnie, odpowie, odkrzyknie. To nagromadzone czasowniki sprawiają, że w wierszu wyraźnie zostaje uwydatniony ruch. Poprawna odpowiedź to: D.

4. W zdaniu: Niech on już przyjdzie! partykuła:

A. nie pokazuje stosunku mówiącego do wypowiadanej treści
B. wyraża przypuszczenie mówiącego
C. wyraża życzenie mówiącego
D. w tym zdaniu nie ma partykuły

Odpowiedź: C.

5. Jakimi częściami mowy są wyrazy: piątka, trójka, dziesiątka?

A. liczebnikami
B. rzeczownikami
C. czasownikami
D. przymiotnikami

Odpowiedź:
Te wyrazy to rzeczowniki. Nie pomyl się – to nie są liczebniki, to nazwy liczb!

Zobacz:

Części mowy a części zdania

Części mowy (ćwiczenia)

Części zdania – powtórka