Epoka – współczesność Debiut Białoszewskiego przypada na lata przełomu październikowego. Określenie to odnosi się do okresu przemian w Polsce, które nastąpiły po śmierci Stalina w 1953 . Pokazało się wówczas światu pokolenie Współczesności lub pokoleniem ’56, ale Białoszewski pozostał „poetą osobnym” oryginalnym twórca współczesnym.
Nurt – poezja lingwistyczna.
Miejsce – Warszawa – opisuje stolice powstańczą, współczesna bywa przestrzenią w poezji.
Rola w literaturze polskiej – to ważny poeta współczesny, oryginalny, wniósł do poezji zupełnie nowe pomysły i tematy. Do literatury przeszedł jako główny twórca polskiego lingwizmu.
Miron Białoszewski to na tle polskiej poezji powojennej postać osobna. Krytycy podkreślają jego indywidualizm i brak naśladowców, a to dlatego, że poezja Białoszewskiego jest na tyle indywidualna i efemeryczna, że trudno o jakiekolwiek naśladownictwo. Debiutował w 1956 – to w Polsce data rozpoczynająca czas tzw. odwilży, przełamania się reżimu komunistycznego i wynikające z tego faktu zwiększanie się swobód, również artystycznych. Białoszewskiego uważa się za twórcę polskiej poezji lingwistycznej, która w centrum swoich zainteresowań stawia język mówiony i wykorzystuje jego możliwości znaczeniowe. Wyprowadził on również poezję, śladami przedwojennej awangardy, w obszary „niskie”, na peryferia kultury – przedmieścia, śmietniki, jarmarki, stąd poezja jego zwana bywa również poezją rupieci. Konsekwentnie przez całe życie przyjmował postawę „człowieka prywatnego” – poruszał się z dala od środowisk literackich i kół politycznych, pragnąc zachować niezależność od układów i znajomości, nawet za cenę rezygnacji ze splendorów.
Na tle epoki
Białoszewski to twórca poezji lingwistycznej, jednego z nurtów poezji współczesnej. Jego twórczość na tle epoki przedstawia się jako osobna – nigdy nie uległ modom ani konwencjom literackim. Bronił się przed wpływami, zarówno kręgów artystycznych, jak i politycznych. To spowodowało, że jego debiut możliwy był dopiero bardzo późno. Poeta zadebiutował jako dojrzały już twórca w 1956 roku, w czasie odwilży politycznej. Wcześniej uprawiał pisarstwo do szuflady, publikował jedynie wiersze dla dzieci m.in. w Świerszczyku.
Przez całe życie konsekwentnie realizował postawę niezaangażowania. Nazywał ją postawą „człowieka prywatnego”. Pozwoliła mu ona na zachowanie odrębności, zarówno jako twórcy, jak i w życiu prywatnym. Białoszewski nie ulegał kompromisom, mógł zachować swoje ja i nie dbać o wpływy z zewnątrz.
W polskiej poezji powojennej Białoszewski zajmuje miejsce szczególne. Wniósł do niej zainteresowanie peryferiami kultury, które podniósł do rangi przedmiotu poetyckiego. Zarówno jego wiersze, jak i proza odznaczają się nowatorstwem językowym: wprowadził do poezji język ulicy: niedbały, ulotny, zwyczajny, „antyliteracki”.
Biografia
Miron Białoszewski urodził się 30 czerwca 1922 roku w Warszawie. Tutaj chodził do szkoły i tutaj zastała go wojna. Maturę zdawał w 1942 roku na tajnych kompletach. Potem studiował polonistykę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Gdy wybuchło powstanie, nie przystąpił do powstańców, ale razem z ludnością Warszawy krył się po piwnicach i schronach, czego szczegółowym świadectwem jest, napisany po wojnie, Pamiętnik z powstania warszawskiego. Po rekapitulacji miasta Białoszewski dostał się do niewoli i został wywieziony na przymusowe roboty do Niemiec, gdzie pracował jako pomocnik murarza. Uciekł stamtąd do Częstochowy. Po powrocie do Warszawy podjął studia polonistyczne i dziennikarskie oraz pracował między innymi jako urzędnik pocztowy. Praca ta pozwalała mu być niezależnym, nie musiał opowiadać się politycznie, ale szybko męczyła go i nudziła.
W latach 194-1953 pracował jako reporter prasy codziennej w Wieczorze i Świecie Młodych, ale i tę pracę porzucił, by mieć większą swobodę pisania. Wtedy to powstały jego pierwsze wiersze, które weszły, w 1956 roku, w skład jego debiutanckiego tomu Obroty rzeczy (w prasie jako poeta debiutował dopiero w 1974 roku!). Zanim ukazały się kolejne tomiki jego poezji, w Białoszewskim obudziło się zainteresowanie teatrem. W 1955 roku założył wraz z grupą przyjaciół eksperymentalny teatr, zwany Teatrem na Tarczyńskiej, który pod zmienioną nazwą, jako Teatr Osobny, działał do 1963 roku. Pomysł teatru zrodził się z inspiracji poetów Lecha Stefańskiego i Bogusława Choińskiego. W skład grupy, poza Białoszewskim, który był zarazem jego głównym dramaturgiem i aktorem, wchodzili: Ludwig Hering jako scenograf i Ludmiła Murawska – plastyczka i aktorka. Pierwsze przedstawienia odbywały się w mieszkaniu na Tarczyńskiej – stąd nazwa teatru, dalsze w Hybrydach, a ostatnie w mieszkaniu Białoszewskiego przy placu Dąbrowskiego, już pod hasłem Teatr Osobny. Tak też nazywa się, wydany w 1971 roku, zbiór minidramatów Białoszewskiego. Rok 1970 okazał się datą przełomową dla twórczości poety. Porzucił on pisanie poezji i rozpoczął pisanie prozy. Okres ten zaczął się wydaniem, w tym właśnie roku, Pamiętnika z powstania warszawskiego, za który rok później otrzymał nagrodę ministra kultury i sztuki II stopnia.
Potem powstawały kolejne tomy prozy: dotyczące mieszkania na Saskiej Kępie, wyjazdów pod Warszawę i do Stanów Zjednoczonych. Białoszewski umarł w Warszawie 17 czerwca 1983 roku.
Najważniejsze wydarzenia
- Udział w powstaniu warszawskim: z chwilą wybuchu powstania Białoszewski miał 22 lata. Nie należał do żadnej organizacji konspiracyjnej i nie brał udziału w walkach. Pierwsze dni powstania przeżył na pograniczu Śródmieścia i Woli, gdzie mieszkał z matką. Doświadczenie to uważał za najważniejsze w swoim życiu. Owocem tych przeżyć jest jego pierwsza prozatorska praca Pamiętnik z powstania warszawskiego.
- Praca w charakterze urzędnika pocztowego: po powrocie do kraju Białoszewski podjął pracę na poczcie, która pozostawiła go poza układami politycznymi i artystycznymi. Nie publikował i pędził żywot „człowieka prywatnego”. Ten układ jednak szybko go zmęczył. Rzucił etat, by móc swobodnie pisać.
- Wydanie Obrotów rzeczy: rok 1956 umożliwił Białoszewskiemu zaistnienie jako twórcy. Wtedy wydał pierwszy tom swoich wierszy, który okazał się jedną z najważniejszych publikacji tego okresu.
- W 1971 odebrał nagrodę ministra kultury i sztuki II stopnia za Pamiętnik z powstania…
- Liczne podróże, m.in. na Węgry, do Egiptu, statkiem dookoła Europy, do USA.
Twórczość
Miron Białoszewski zadebiutował utworami drukowanymi w prasie. W czasach głębokiego stalinizmu publikował jedynie wierszyki dla dzieci, między innymi z Wandą Chotomską był jednym z autorów „Świerszczyka”. Pierwszy tom wierszy wydał dopiero w 1956 roku, był już wtedy dojrzałym poetą o charakterystycznym, mocno wyrobionym stylu. Obroty rzeczy okazały się jedną z najważniejszych książek ówczesnego przełomu literackiego. Wiersze te manifestowały bunt przeciwko skonwencjonalizowanej kulturze oficjalnej, fascynowały żywiołem języka i ujawniały fascynację poety szarym życiem codziennym w kręgu zwyczajnych przedmiotów. Białoszewski nobilitował kulturę peryferyjną, jarmarczną (Karuzela z madonnami), bohaterami czynił przedmioty codziennego użytku, często brzydkie i zniszczone (Szare eminencje zachwytu; Podłogo, błogosław!), czerpał z potocznej polszczyzny (Rozłam w barze mlecznym z niespodziewaniem), średniowiecznej obrzędowości i liturgii.
Kolejne tomy ugruntowały jego pozycję jako poety lingwistycznego. Z uwagą obserwował współczesną polszczyznę. Interesował go język mówiony, potoczny. Notował i groteskowo przekształcał jego formy, szukał nowych znaczeń słów, stare wyrazy rozbijał na cząstki i formował z nich nowe znaczenia, tworzył neologizmy, nietypowe struktury składniowe, wprowadzał celowe przejęzyczenia i kpił z wieloznaczności języka.
W połowie lat 60. utwory Białoszewskiego coraz bardziej kwestionowały podział na poezję i prozę. Zaczęły się w nich pojawiać drobne obserwacje obyczajowe, scenki, sytuacje, podsłuchane rozmowy – stały się kroniką wydarzeń szarego mieszkańca Warszawy. Zmiana ta zapowiedziała wydanie w 1970 roku zapisu początkowo mówionego Pamiętnika z powstania warszawskiego.
W następnych latach publikował głównie prozę: anegdoty, zapisy wspomnień, cytaty z miejskiej i podmiejskiej rzeczywistości, pośród których pojawiają się również fragmenty poetyckie. W latach 80. pojawił się Kabaret Kici Koci, niezwykły dramat łączący elementy ironicznej autorefleksji z satyrycznym komentarzem rzeczywistości. Przed śmiercią przygotował do druku dwa tomy wierszy, w których pojawiła się tematyka chorób i śmierci oraz wątki rozrachunku z życiem. Zapis ten przeprowadzony został w charakterystycznej dla Białoszewskiego tonacji dystansu i spojrzenia z zewnątrz. Poeta traktował umieranie jako nowy temat literacki i próbował oswoić śmierć poprzez humor i groteskę. Jego najbardziej osobistym dziełem są dzienniki, które zgodnie z wolą poety zostaną opublikowane dopiero w 2007 roku.
Tego szukaj w wierszach Białoszewskiego
- Dowodów na to że to wiersz lingwistyczny. Lingwizm polega na tym, że poeta tworzy poezję opartą na grze słów, brzmieniu mowy i neologizmach. .. Zaskakująca gra utartymi szablonami mowy, użycie języka potocznego, frazeologii politycznej, mowy dziecięcej w nietypowych kontekstach, wykorzystywanie brzmieniowych efektów języka prowadzi do budowania zupełnie nowych sensów.
- Typowego dla poety sacrum profanum i profanacji sacrum.: Bohaterami utworów są: piec, burak, łyżka durszlakowa, to ich uświęcenie. . Z kolei . Madonny w karuzelach wesołych miasteczek, świętość i sztukę sprowadza do powszedniości.To profanacja świętości.
- Fascynacji peryferiami kultury: podmiejskie tereny, odpustowe, kiczowate rejony kultury.
Poeta polem obserwacji czyni kulturę peryferyjną Czerpie z tradycji ballady podwórzowej, ballady dziadowskiej, szuka inspiracji w popularnych piosenkach miejskiej podkultury i ludowych przyśpiewkach. Zwany jest poetą rupieci.
- Tematyki filozoficznej – lęków współczesnego człowieka skazanego „odgórnie” na egzystencję w miejskiej cywilizacji. Życie w ogromnym bloku – molochu – mrówkowcu staje się dla bohatera źródłem udręki. Zbudowani, sklocowani – to obsesyjny obraz rozrastającego się blokowiska, które pochłania okoliczne wsie. Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca – metaforycznie ujęta sytuacja egzystencjalna mieszkańca wielkiego blokowiska.
Najważniejsze dzieła
Obroty rzeczy
Debiutancki tomik wierszy poety wydany w 1956 roku. Poetyka wierszy zdecydowanie przeciwstawia się normom realizmu socjalistycznego, jego patosowi i programowemu optymizmowi. Tytuł tomu nawiązuje do dzieła Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich, czym wyznacza Białoszewski krąg swoich zainteresowań. Jego kosmosem są przedmioty codziennego użytku, takie jak łyżka durszlakowa, klucz, szafa, podłoga, którym przypisuje znaczenie i godność ciał niebieskich. W ten sposób uwzniośla poeta codzienność, wprowadzając ją w krąg wartości uniwersalnych.
Pamiętnik z powstania warszawskiego
To najważniejsza książka Mirona Białoszewskiego, której jest jednocześnie narratorem i bohaterem – uczestnikiem wydarzeń 1944 roku. Poeta zapisał swoje wspomnienia dopiero w latach 60., musiały zatem tkwić one głęboko w jego pamięci, skoro po tak długim czasie przywołał wydarzenia ze wszystkimi szczegółami. Jego relacja kreuje obraz powstańczej Warszawy obserwowanej przez zwykłego człowieka. Brak tu patosu, heroicznej walki i „narodowej bohaterszczyzny”. Białoszewski usiłuje zachować niezależność na marginesie wydarzeń, nikt przed nim w literaturze polskiej nie próbował patrzeć na zrywy patriotyczne w ten sposób – okiem niezaangażowanego cywila. Białoszewski sam tak określił cel napisania tej książki: „Chciałem, żeby wszyscy się dowiedzieli, że nie wszyscy strzelali, chciałem napisać o powszechności powstania.”
I to mu się chyba udało. Świat przedstawiony jest światem piwnic, bram, podwórek, prowizorycznych legowisk. W świecie tym odwróceniu ulegają wszelkie wartości: dom jest miejscem najbardziej niebezpiecznym, piwnica staje się schronem, mieszkaniem, kaplicą, szpitalem. Białoszewski opisuje groźną codzienność egzystencji powstańczej, ukryte przejścia z domu do domu, kanały, gruzy, strzelaninę i bomby. W tym świecie najważniejsze okazały się przedmioty: łyżka, kubek, skorupa garnka, w której można ugotować zupę. Ich znaczenie często mierzone było miarą życia. Pamiętniki pisane są specyficznym językiem – niedbałym, nadużywającym zaimków, powtórzeń i wtrąceń. Tę formę narracji nazwał poeta gadaniną o powstaniu.
Zapamiętaj utwory
Wiersze
Te najsłynniejsze znalazły się w większości w jego debiutanckim tomie Obroty rzeczy. Są to:
• Karuzela z madonnami
• Szare eminencje zachwytu
• Podłogo, błogosław!
• Mironczarnia
• Ballada z makaty
• Rozłam w barze mlecznym z niespodziewaniem
Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
Debiut prozatorski i zdecydowanie najważniejsza książka Białoszewskiego.
Teatr Osobny (1971)
Cykl minidramatów upamiętniających pracę Teatru na Tarczyńskiej, zwanej od tego tomu również Teatrem Osobnym. Teatr na Tarczyńskiej należał do najważniejszych wydarzeń awangardy teatralnej lat 60.
Kabaret Kici Koci
Szczególny rodzaj dramatu łączącego ironiczną autorefleksję z satyryczną oceną rzeczywistości. Kabaret… wychodził w kilku edycjach przez całe lata 80.
Dzienniki
Nieopublikowane, najbardziej osobiste dzieło poety. Zgodnie z życzeniem autora ich wydanie planowane jest na rok 2007.
Miejsce
Najważniejszym miejscem w życiu Białoszewskiego była zdecydowanie Warszawa. Tutaj urodził się, tutaj przeżył najważniejsze doświadczenie swego życia (powstanie warszawskie), tutaj mieszkał i tutaj zmarł w 1983 roku. Warszawa była też jednym z głównych tematów w jego twórczości. Opisywał zabawne sytuacje, ludzi z ulicy, zasłyszane anegdoty. Jego wiesze oddają klimat zapuszczonych praskich podwórek, bazarów i strychów. Ważne w życiu poety okazały się również jego podróże po świecie, szczególnie ta do Stanów Zjednoczonych.
Ludzie
Białoszewski był z natury samotnikiem. Ważne osoby w jego życiu to:
- matka, z którą spędził powstanie warszawskie i z którą mieszkał w czasie wojny,
- Ludwig Hering, scenograf i współtwórca Teatru na Tarczyńskiej, bliski przyjaciel,
- Ludmiła Murawska, plastyczka i aktorka, przyjaciółka. To z nią Białoszewski występował na scenie. Odgrywała wszystkie kobiece role w Teatrze na Tarczyńskiej.
Jego 5 minut
Zdecydowanie największą sławę przyniosło pisarzowi wydanie Pamiętnika… w 1970 roku. Wtedy to bezsprzecznie krytyka wyraziła uznanie dla jego pisarstwa. Wcześniej bywało różnie. W zasadzie od początku zyskał sobie uznanie najlepszych, jednak jego książki poetyckie budziły także sporo protestów, porównywalnych do pierwszych wystąpień awangardy lat 30. To Pamiętnik… wyprowadził twórczość Białoszewskiego poza krąg wypróbowanych wyznawców i znawców, poza publiczność elitarną.
Zobacz: