Miron Białoszewski – praca domowa

Pytania

Wyjaśnij genezę pojęcia „poezja rupieci” i zaprezentuj dwa wybrane wiersze z tego nurtu poetyckiego.

Autorem tego osobliwego pojęcia jest historyk i krytyk literacki Artur Sandauer. Określił w ten sposób wczesną twórczość Białoszewskiego, zanurzoną w kulturze nieoficjalnej, ludycznej, podmiejskiej. Rzeczy jak najmniej poetyckie: stare graty, rupiecie, jarmarczny kicz, zwyczajne przedmioty stały się w tych utworach przedmiotem poetyckiego opisu. Oto przykłady tekstów:

Rozprawa o stolikowych baranach – to bałwochwalczy hymn dedykowany jarmarcznemu barankowi. Można go kupić w odpustowej budzie. Dla wyrafinowanych znawców kultury jest brzydki i kiczowaty. Tymczasem autor ostrzega przed wydawaniem tak jednoznacznych sądów. Straganowy baran kojarzy mu się z barwnością sztuki staroegipskiej. Przyglądając się tandetnej figurce, poeta wędruje w prastarą kulturę, w czasy Babilonu i Homera. Dostrzega jakąś metafizyczną aurę, którą jarmarczny baranek roztacza wokół siebie.
Wniosek
Granica między prawdziwą sztuką a kiczem wydaje się płynna. Świat peryferii i odpustów to kultura źródłowa, istniejąca od zawsze. Była znacznie wcześniej, zanim wzniesiono sylwetki gotyckich katedr. Trwa nieprzerwanie, a nade wszystko zdolna jest odrodzić się nawet po największych kataklizmach. Dlatego nie można jej ignorować, ale uznać za integralną część sztuki jako takiej.

Szare eminencje zachwytu – oda do łyżki durszlakowej i pieca kaflowego. Utwór zbudowany jest na zasadzie niespodzianki. Najpierw pojawia się przemowa przepełniona zachwytem nad urodą adresatki, a dopiero potem konkretyzacja. Odbiorca przekonuje się, że przedmiot, którego piękno jawi się poprzez kosmiczną metaforykę („jesteś niebem i kalejdoskopem”, „masz tyle sztucznych gwiazd”, „pół globu”) to zwykła łyżka durszlakowa do przecedzania makaronu „nieprzecedzona w swym bogactwie”. Autor patrzy na nią oczami poety. Łyżka kojarzy mu się z niebem pełnym gwiazd.
Podobnie piec. Emanuje ukrytym pięknem. Jest siwy, srebrny, szary – aż senny, poprzez bogatą gamę tonacji wydaje się monumentalny i zarazem tajemniczy. Białoszewski dokonuje wyraźnego przesunięcia akcentów – uświęca rzeczy zwyczajne, codzienne, przez wieki uważane za niegodne sztuki. Próbuje nam powiedzieć, że owa łyżka, piec kaflowy, a także stół, krzesło, podłoga to na pozór rzeczy bez znaczenia. Takie zwykłe rupiecie. A przecież rządzą nami, tylko dyskretnie, bez rozgłosu jak „szare eminencje”. Dają nam ciepło, przynoszą ulgę, koją zmęczenie i są z nami zawsze. Pora więc dostrzec, jakie są ważne, godne uwagi, a nawet zachwytu.

Jak rozumiesz pojęcie „poezja lingwistyczna” i kogo – obok Białoszewskiego – zaliczyłbyś do tego nurtu poetyckiego?

Poezja lingwistyczna to jedna z głównych tendencji w poezji współczesnej nastawiona na eksperyment językowy, odkrywająca nieograniczone możliwości języka. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa lingua, co znaczy język.

Łamanie zasad gramatycznych, zaskakująca gra utartymi szablonami mowy, użycie języka potocznego, frazeologii politycznej, mowy dziecięcej w nietypowych kontekstach, wykorzystywanie brzmieniowych efektów języka prowadzi do budowania zupełnie nowych sensów. Tym jest lingwizm – zabawą słowem, by zyskać nowe znaczenia. Często kosztem estetycznych walorów języka, bo nowe konstrukcje bywają pokraczne, ułomne, niedbałe.

Pomysły lingwistyczne zaistniały w poezji dużo wcześniej, chociażby w twórczości Tuwima, Leśmiana czy futurystów, niemniej jednak lingwizm jako odrębny kierunek ukształtował się dopiero po wojnie na przełomie lat 50. i 60. Okazał się nurtem niezwykle żywotnym także wskutek nadużywania języka w celach ideologicznych w czasach PRL – u. Posługując się utartymi konstrukcjami partyjnej retoryki, lingwiści demaskowali puste struktury językowe, odsłaniali mechanizmy językowej mistyfikacji.

Głównymi przedstawicielami nurtu lingwistycznego w poezji – obok Mirona Białoszewskiego – są:

Tymoteusz Karpowicz
Edward Balcerzan
Ewa Lipska
Stanisław Barańczak

Jakie założenia miała poezja lingwistyczna?

Jaki rodzaj twórczości – poza poezją – uprawiał Miron Białoszewski? Podaj przykłady.

Działalność teatralna w prywatnym, założonym przez siebie Teatrze na Tarczyńskiej przekształconym później w Teatr Osobny. Pisarz wystawiał tam własne utwory dramaturgiczne, między innymi Wiwisekcję, Szarą myszę, Osmędeuszy.

Kabaret Kici Koci – to również przykład twórczości z pogranicza teatru, kabaretu i poezji, zbiór mikroscenek poetyckich również z czasu stanu wojennego opartych na parodii, absurdzie, grotesce.

Utwory prozatorskie, bardzo realistyczne, nastawione na obserwację sytuacji z życia codziennego, wykorzystujące formy typowe dla reportażu, dziennika, pamiętnika itp. Są to zbiory prozy: Donosy rzeczywistości, Szumy, zlepy, ciągi, Zawał. Wyjątkową rzeczą jest Pamiętnik z powstania warszawskiego – zapis doświadczeń ludności cywilnej w trakcie powstania przedstawiony w konwencji prowokacyjnie nieheroicznej.

Scharakteryzuj tematykę wierszy z tomiku Odczepić się.

Tomik Odczepić się, wydany w 1978 r., jest zapisem świata wewnętrznych przeżyć człowieka – mieszkańca wielkiego blokowiska. Powstał pod wpływem osobistych doświadczeń pisarza, który przeprowadził się ze starej kamienicy do typowego wielorodzinnego osiedla. Określił je Białoszewski dosadnym słowem „Chamowo”.

Tematyka tych wierszy koncentruje się wokół lęków współczesnego człowieka skazanego „odgórnie” na egzystencję w miejskiej cywilizacji. Życie w ogromnym bloku-molochu – mrówkowcu staje się dla bohatera źródłem udręki. Przeraża go rozrost cywilizacji i wszystko, co ze sobą niesie: bylejakość otoczenia, ograniczenie przestrzeni, anonimowość, samotność i alienację, brak porozumienia między ludźmi…

Bohater podejmuje próby oswojenia nowej rzeczywistości, „zjeżdża, wjeżdża i zagnieżdża się”, ale w rezultacie buntuje się przeciwko nowym formom życia, ignoruje wszelkie wartości uznane przez ogół społeczeństwa za ważne. Nie chce walczyć o stanowisko, karierę, prestiż, dostatek materialny itp. Pragnie zachować postawę „człowieka prywatnego”, pozostać na marginesie wielkiego świata, po prostu „odczepić się” od rzeczywistości. Ucieka, poszukuje bezpiecznego miejsca, odwraca się od świata i przyjmuje postawę horyzontalną – postawę leżenia. Jego świadomość wprawiona w wibrację przez nowe okoliczności staje się coraz bardziej neurotyczna, podszyta egzystencjalnym niepokojem.

Przykładowe wiersze z tego tomiku będące obrazem wewnętrznych emocji mieszkańca miasta potwora to:

Zbudowani, sklocowani – obsesyjny obraz rozrastającego się blokowiska, które pochłania okoliczne wsie. Uzupełnia go wizja masowej migracji ludzi poszukujących w mieście swojej ziemi obiecanej. Na tle tego krajobrazu poeta – Babiloniarz. Leży osobno. Nie znajduje wspólnego języka z nikim.

Zwierzonko – maskowane ironią poczucie „spudełkowania”, przytłoczenia mikroskopijną przestrzenią własnego mieszkania, przeszkadzania innym ludziom. Bohater porusza się bezszelestnie, jak liść, bo przecież „Całe życie / na suficie / czyimś mieszka”. Bliskość sąsiada – nie emocjonalna, lecz wynikająca z ograniczenia przestrzeni – staje się nie do zniesienia.

Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca – metaforycznie ujęta sytuacja egzystencjalna mieszkańca wielkiego blokowiska. Pomimo zamieszkania pod jednym dachem z innymi ludźmi czuje się jak latarnik na bezludnym brzegu – samotny i wyizolowany. Wysyła rozpaczliwe sygnały, ale nikt go nie zauważa. Brak komunikacji pomiędzy ludźmi osiąga swoje apogeum. Człowiek w miejskiej dżungli niczym atom krąży po swojej orbicie, obojętny na innych.

Jaki rodzaj twórczości – poza poezją – uprawiał Miron Białoszewski? Podaj przykłady.

Działalność teatralna w prywatnym, założonym przez siebie Teatrze na Tarczyńskiej przekształconym później w Teatr Osobny. Pisarz wystawiał tam własne utwory dramaturgiczne, między innymi Wiwisekcję, Szarą myszę, Osmędeuszy.

Kabaret Kici Koci – to również przykład twórczości z pogranicza teatru, kabaretu i poezji, zbiór mikroscenek poetyckich również z czasu stanu wojennego opartych na parodii, absurdzie, grotesce.

Utwory prozatorskie, bardzo realistyczne, nastawione na obserwację sytuacji z życia codziennego, wykorzystujące formy typowe dla reportażu, dziennika, pamiętnika itp. Są to zbiory prozy: Donosy rzeczywistości, Szumy, zlepy, ciągi, Zawał. Wyjątkową rzeczą jest Pamiętnik z powstania warszawskiego – zapis doświadczeń ludności cywilnej w trakcie powstania przedstawiony w konwencji prowokacyjnie nieheroicznej.

Napisz krótki komentarz do wiersza Ma się być świadectwem.

Ma się być świadectwem
epoki
siebie nie? chyba też
ostatecznie jest się samemu
człowiekiem też

Tekst napisany w formie pytania i odpowiedzi.
Stanowi ironiczną polemikę artysty z tymi koncepcjami poezji, które nakładały na twórczość poetycką ważkie zobowiązania i wymagały od niej zaangażowania w sprawy epoki. Przypomina się stary, romantyczny mit poezji jako narodowej urny czy arki przymierza między starszymi a młodszymi laty, pozytywistyczna idea literatury utylitarnej, dążenia socrealistów do twórczości politycznie zaangażowanej itp. Poeta zawsze miał wielką rolę do odegrania: nauczyciela narodu, moralisty, świadka epoki, narodowego wieszcza, tyrteusza, duchowego przewodnika…
A Białoszewski? Buntuje się przeciwko takiemu rozumieniu poezji. Odczuwa przymus narzucanej mu odgórnie roli, która krępuje i uwiera. Nie chce być kronikarzem epoki. Bardziej interesuje go człowiek i jego egzystencjalne przygody. Dlatego pragnie wyrażać siebie i żadnej odpowiedzialnej funkcji wobec epoki nie zamierza pełnić.

Wypracowania

Piękno według Białoszewskiego… – rozważania na temat estetyki na przykładzie wierszy autora Obrotów rzeczy.

Postawmy tezę

Poezja Białoszewskiego, zwłaszcza pierwszy tomik Obroty rzeczy, to dyskusja z tradycyjnie rozumianym pojęciem piękna utożsamianego wyłącznie z funkcją estetyzującą, to dialog z tradycją, która zbyt arbitralnie rozstrzyga, co jest piękne, a co brzydkie. Poeta przestrzega przed zbyt pochopnym ferowaniem wyroków, tworzy własną być może kontrowersyjną definicję piękna.

Rozwinięcie

Przywołaj świat kultury peryferyjnej, jarmarcznej, niskiej, świat starych gratów i rupieci. Wymień rekwizyty opisywane przez poetę, posłuż się cytatami. Możesz wykorzystać do tego wcześniej wykonane zadanie domowe. Analizując opisy poszczególnych przedmiotów, wyraźnie podkreśl:

Poeta kontempluje piękno zwyczajnych przedmiotów, dostrzegając w nich metafizyczną głębię.
Podnosi je do rangi sacrum.
Czasami tak głęboko potrafi wejrzeć na zwykłą rzecz, że staje się swego rodzaju medium, ujawnia „myśli” oglądanych przedmiotów, a tym samym ożywia je, uduchawia jak w przypadku wiersza Dwa przekłady o parasolce i materacu. Przypisuje przedmiotom muzyczne predyspozycje: skrzypiąca szafa śpiewa arie, a na rondzie parasolki deszcz może zagrać melodię.
Przyglądając się zwykłym sprzętom, elementom straganowej tandety, karuzelom w wesołych miasteczkach sięga w głąb kultury, ma niezwykłe poetyckie asocjacje np. odpustowy baran kojarzy się z barwnością sztuki egipskiej i przywołuje prastare czasy Babilonu, materac z obiciem w pasy przypomina układ barw na obrazach Matissa i Bonnarda, parasolka jest niczym indiański wigwam, a szafa jak egipska piramida itp.
Postrzega świat peryferii i jarmarków jako kulturę źródłową, istniejącą od zawsze, ciągłą, niezniszczalną, bo zdolną odrodzić się nawet po wielkich katastrofach, stąd może jej afirmacja.

Podsumujmy

Zbierz wnioski. Zadaj pytanie, na ile doświadczenia wojenno-okupacyjne autora zaważyły na takim pojmowaniu piękna. Może to one sprawiły, że poeta nauczył się doceniać każdy grat i śmieć? Rozważ, czy takie rozumienie piękna jest do przyjęcia dla współczesnego człowieka? Dodaj własną refleksję, czy i w jakim stopniu Białoszewski zmienił Twój sposób patrzenia na zwykłe drobiazgi, na kicz i tandetę?

Przeczytaj wiersz Ballada o zejściu do sklepu i zaproponuj kilka hipotez interpretacyjnych, wskazując tym samym na wieloznaczność poezji Białoszewskiego.

Ballada o zejściu do sklepu

Najpierw zeszedłem na ulicę
schodami
ach, wyobraźcie sobie,
schodami.
Potem znajomi nieznajomych
mnie mijali, a ja ich.
Żałujcie,
żeście nie widzieli,
jak ludzie chodzą,
żałujcie!
Wstąpiłem do zupełnego sklepu,
paliły się lampy ze szkła,
widziałem kogoś – kto usiadł,
i co słyszałem?… co słyszałem?
szum toreb i ludzkie mówienie.
No naprawdę
naprawdę
wróciłem.

Propozycje interpretacyjne:

wiersz o cywilizacji miejskiej, szybkim tempie życia w wielkim mieście, anonimowości tłumu;
wiersz o samotności i wyobcowaniu człowieka w wielkiej aglomeracji;
wiersz o zachłyśnięciu się konsumpcyjnym stylem życia w mieście;
wiersz o zachwycie poety nad codziennością, nad najpowszedniejszym zachowaniem;
wiersz o odkrywaniu i doświadczaniu na nowo przyjemności najprostszych czynności takich jak chodzenie po schodach;
wiersz o sakralizacji zwyczajnego życia, podniesieniu go do rangi wydarzenia, które może stać się tematem poetyckiej opowieści;
wiersz o poecie, który stoi ponad tłumem i próbuje przełamać w sobie skłonność do wywyższania się, dlatego schodzi między tłum;
wiersz o dramatycznym rozdarciu między wspólnotą a samotnością;
wiersz o niemożności przełamania dystansu między artystą a tłumem, bo przecież końcowe „naprawdę wróciłem” nie musi koniecznie oznaczać wróciłem między ludzi, ale także wróciłem z powrotem do siebie, w swój wewnętrzny świat.

Rozmowy o śmierci. Analiza porównawcza średniowiecznej Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią i wiersza Wywiad Białoszewskiego.

Uwagi do realizacji
Zwróć uwagę na podobną formę obydwu tekstów: to udramatyzowany dialog, w którym mistrz i Śmierć i rozmawiają o sprawach ostatecznych. W obydwu przypadkach zastosowano więc zabieg personifikacji. Są to jednak dwie bardzo różne rozmowy, różne zarówno w formie, jak i przesłaniu.

Średniowieczny wizerunek Śmierci jest nakreślony zgodnie z duchem tamtej epoki, która oddziaływała głównie obrazem na wyobraźnię masowego odbiorcy.
Białoszewski wyłącza temat śmierci z kręgu tematów wysokich. Śmierć jest w jego wierszu materiałem na wywiad tak samo dobrym i odpowiednim jak wszystko inne. W ten sposób pozornie pozbawia ją właściwej rangi, stawia ją w rzędzie innych zwykłych rzeczy. Pozwala sobie na żart, prowadzi dialog w parodystycznej konwencji, groteskowo teatralizuje (zwróć uwagę na moment, w którym Mistrz Miron „pada na dobre”). W efekcie zabawnie puentuje całą sytuację, odwracając akcenty: to nie Śmierć okaże się wszechwładna i zwycięska ale Mistrz Miron, który, umierając, uwolni się z wszystkich życiowych zobowiązań człowieka i artysty. Zastanów się nad celowością wykorzystania konwencji pół żartem, pół serio w utworze Białoszewskiego. Może to sposób na oswojenie się z tym tak trudnym tematem?

Inny przykład tematu porównawczego:

Poeta współczesny w wierszu Tadeusza Różewicza Przyszli zobaczyć poetę i utworze Mirona Białoszewskiego Ballada o zejściu do sklepu. Porównaj obydwa wizerunki.

Uwagi do realizacji
Zarówno wiersz Różewicza, jak i Białoszewskiego odsłania zjawisko degradacji artysty współczesnego. Zwróć uwagę na pozycję artysty we współczesnym świecie: u Różewicza poeta to prawie wymierający gatunek, przychodzą go oglądać jak coś niespotykanego i dziwnego. On sam jest programowo bezczynny, nic nie robi, odmawia wszelkiego udziału w rzeczywistości. Dlaczego? Bo wszędzie bylejakość, bezhołowie, lawina czczej gadaniny. I poeta jest odwrócony, stoi z boku trochę obrażony na rzeczywistość. Nie ma skąd czerpać siły i powoli usycha.

W wierszu Białoszewskiego poeta jest również człowiekiem „prywatnym”, całkowicie wyizolowanym, umiejscowionym gdzieś „w górze”. Próbuje jednak uwolnić się ze swojej samotności, przezwyciężyć poczucie wyższości i schodzi między tłum.

Zobacz:

Poezja Mirona Białoszewskiego

Lingwizm i poezja Mirona Białoszewskiego

Poezja Mirona Białoszewskiego (Wywód Jestem’u)

Twórczość Mirona Białoszewskiego