Miron Białoszewski – „twórca osobny”, wyizolowany, nie należał do żadnego ugrupowania poetyckiego. Stworzył swój własny język artystyczny, własny styl zdradzający fascynację kulturą niską wraz z jej niechęcią do wypolerowanych, gładkich słów. Z zachwytem pisał o jarmarcznych barankach, lukrowanych sercach z piernika, łyżkach durszlakowych i kaflowych piecach. Tworzył słowa hybrydy, pokraczne i bełkotliwe, ale zaskakująco świeże. Sceptyczny wobec języka oficjalnego, poszukiwał nowych form wyrazu w obszarze mowy potocznej. Wykorzystywał utarte maksymy, mowę dziecięcą, schematy językowe, by tworzyć nowe konstrukcje językowe i budować nowe sensy. Do literatury przeszedł jako główny twórca polskiego lingwizmu.
Debiutował w 1956 r. tomikiem wierszy Obroty rzeczy. Wkrótce potem opublikował kolejne zbiory wierszy: Rachunek zachciankowy, Mylne wzruszenia, Było i było, Odczepić się. Pisał też dramaty zebrane w tomie Teatr Osobny 1955–1963 i utwory prozatorskie, spośród których największe kontrowersje wzbudził Pamiętnik z powstania warszawskiego. Część krytyki przyjęła Białoszewskiego z entuzjazmem, inni uznali go za prowokatora i obrazoburcę. Nic dziwnego, że wokół pisarza narosła aura literackiej sensacji.
Ważne cytaty
chcą od mojego pisania nabrania życia otoczenia
a ja ich łapię za słowa
po tocznie
po tworzę
(Tłumaczenie się z twórczości)
Jakżeś nieprzecedzona w bogactwie,
łyżko durszlakowa!
(Szare eminencje zachwytu)
Podłogo nasza,
błogosław nam pod nami
błogo, o łogo…
(Podłogo, błogosław!)
bo jak się na siebie nie godzi
to i tak taki jest się jaki jest
(wywód jestem’u)
Nie każcie mi już niczym więcej być!
Nareszcie spokój
(kabaret Kici Koci)
Etapy twórczości
Etap pierwszy – „poezja rupieci”
To twórczość poetycka obejmująca przede wszystkim debiutancki tomik wierszy Obroty rzeczy i Rachunek zachciankowy. Poeta świadomie odrzuca wszelkie konwencje literatury wysokiej. Polem obserwacji czyni kulturę peryferyjną, podmiejską, właściwie podkulturę. Zwraca się w stronę rupieciarni. Opisuje jarmarczną tandetę, wesołe miasteczka, zakurzone strychy, przedmioty codziennego użytku. Podnosi je do rangi sacrum. Czerpie z tradycji ballady podwórzowej, ballady dziadowskiej, szuka inspiracji w popularnych piosenkach miejskiej podkultury i ludowych przyśpiewkach. Charakterystyczne dla tego okresu wiersze to chociażby Ballada o stolikowych baranach czy spopularyzowana za sprawą muzycznej interpretacji Ewy Demarczyk Karuzela z madonnami.
Etap drugi – lingwistyczny
Zaczyna się od wydania zbioru wierszy Mylne wzruszenia wydanego w 1961 r. Fascynacja kulturą niską i codziennym życiem prowadzi do fascynacji językiem mówionym, potocznym – często nieskładnym, niedbałym, zniekształconym przez sposób naszego wyrażania.
Tu rodzi się lingwizm – gra słowem, która prowadzi do najbardziej śmiałych eksperymentów językowych. W kolejnych zbiorach wierszy Było i było, Odczepić się i wydanym po śmierci Oho poeta buduje własny język poetycki oparty na błędach językowych, zbitkach słów, elipsach, równoważnikach zdań, półsłówkach, dziecięcej paplaninie, kolokwializmach, neologizmach etc. Język mówiony jest według poety bardziej giętki, potrafi precyzyjniej nazwać świat stąd jego wyższość nad językiem literackim. Potrzebny jest poecie nie tylko dla samej zabawy, ale po to, by wyrazić najgłębsze, najbardziej dramatyczne dylematy człowieka XX w.: lęk istnienia, neurotyczne obsesje, lęk przed cywilizacją miejską, trwogę umierania itp.
Do tego etapu twórczości należą również utwory pisane prozą z równie lingwistycznym zacięciem takie jak Pamiętnik z powstania warszawskiego, Donosy rzeczywistości i Szumy, zlepy, ciągi.
Ostatnim dziełem Białoszewskiego był Kabaret Kici Koci – popis humoru, parodii, absurdu, które miały być sposobem oswojenia grozy stanu wojennego.
Tło epoki
Debiut Białoszewskiego przypada na lata przełomu październikowego. Określenie to odnosi się do okresu przemian w Polsce, które nastąpiły po śmierci Stalina w 1953 r. Pojawiły się wówczas pierwsze próby krytyki systemu komunistycznego, złagodniała cenzura, w Poznaniu doszło do strajków i manifestacji robotniczych. Władysław Gomułka powrócił do władzy. W efekcie nastąpił szereg zmian również w życiu kulturalnym, czego przykładem było wystąpienie nowego pokolenia twórców, wśród których nie brakowało indywidualności: Andrzej Bursa, Stanisław Grochowiak, Marek Hłasko, Sławomir Mrożek, Edward Stachura i inni. Nazwano ich pokoleniem Współczesności lub pokoleniem ’56.
Na tle epoki debiut Białoszewskiego był czymś absolutnie osobnym i z postawą pokolenia ’56 nie miał wiele wspólnego. Mylnie odczytano go w kontekście wystąpienia tej generacji. Klimat odwilży październikowej sprawił, że wiersze pisane przez lata do szuflady można było nareszcie opublikować. Debiut Białoszewskiego był po prostu debiutem spóźnionym. Z generacją Hłaski łączyła poetę jedynie data wydania pierwszego tomu wierszy, a nie wspólnota przeżyć. Pokoleniowo Białoszewski przynależy do Kolumbów i doświadczenia wojenne w dużo większej mierze zaważyły na charakterze jego twórczości niż Polski Październik.
Ważne wiersze
• Ballada o stolikowych baranach
• Ballada z makaty
• Sztuki piękne mojego pokoju
• Szare eminencje zachwytu
• Podłogo, błogosław!
• wywód jestem’u
• Mironczarnia
• Tłumaczenie się z twórczości
• Niedopisanie
• Wywiad
• Klapa
• Mity wojenne
• Zbudowani, sklocowani
• Ballada o zejściu do sklepu
• Nowa wiosenna słabocha czyli wiersze antywiosenne
Poezja Mirona Białoszewskiego to materiał do wykorzystania przy następujących tematach:
• kicz w literaturze
• sakralizacja i profanacja
• literatura niska i wysoka
• kreacja poety w literaturze
• problem poeta – świat
• człowiek pośród rzeczy
• piękno i brzydota w literaturze
• literackie turpizmy
• eksperymenty językowe w poezji
• żart, parodia, groteska w literaturze
• prowokacje literackie
• człowiek wobec spraw ostatecznych
• samotność i wyobcowanie
• cywilizacja, miasto jako temat literacki
Zobacz: