Po wielkim, bluźnierczym buncie przeciw Bogu przyszedł w poezji Kasprowicza czas wyciszenia i uspokojenia – zgodnie z nauką św. Franciszka – brata ptaków i ryb, świętego, który w swojej filozofii niósł miłość wszelkiemu żyjącemu istnieniu. W duchu tej filozofii spróbował Kasprowicz znaleźć pozytywne odpowiedzi na pytania nurtujące człowieka.
I tak:
- zło – nazwał rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu,
- cierpienie – koniecznym warunkiem zrozumienia szczęścia,
- istotę świata – odnalazł w harmonii kontrastów, w pochwale pokory, przyrody i mądrości prostego człowieka. Najlepszym dowodem tej przemiany jest wiersz pt. Przeprosiny Boga.
Utwór jest fantastyczną opowieścią o staruszkach, którzy żyli w zgodzie z Bogiem – tzn. grywali z nim w karty, chodzili do karczmy, aż pewien uczony zarzucił im, że Boga „pospolitują”. Przerażeni w swej prostocie staruszkowie, pewni, że Bóg ich opuścił, poszukują go i obmyślają pokutę. Lecz Bóg sam ich znajduje i uświadamia, iż nie miał racji uczony. Staruszkowie przepraszają więc Boga, lecz nie za pospolitowanie, a za to, że mogli przypuścić, iż Bóg mógłby ich opuścić.
Jaka mądrość wynika z przygody bohaterów?
Otóż Bóg rozumie człowieka i jest mu bliski, a każdy człowiek powinien znaleźć do niego własną drogę i okazywać swą wiarę w taki sposób, który jest szczery i prawdziwy. Tak oto karzący i straszny Bóg z Hymnów stał się przyjacielem i wręcz „współdomownikiem” ludzi prostych.
Pogodzenie się z Bogiem
To odrębna kwestia literacka.
- Godzi się ze swym losem biblijny Hiob – za co zostaje nagrodzony.
- Godzi się wreszcie ze śmiercią Urszulki i z takim wyrokiem Boskim – Jan z Czarnolasu.
- Pogodzi się także Jan Kasprowicz, który odnajduje odpowiedzi na niepokojące go pytania w filozofii franciszkańskiej.
Człowiek – Bóg
- Bunt przeciw Bogu znamy już z Biblii, pierwszymi buntownikami są przecież Adam i Ewa, potem budowniczowie wieży Babel, potem Izraelici oddający cześć złotemu cielcowi. Ale najważniejszym buntownikiem biblijnym jest szatan, Lucyfer – upadły anioł, który zbuntował się przeciw Bogu, za co został strącony do piekieł.
- Bohater romantyczny – to nasz polski buntownik przeciw Bogu. Wielka Improwizacja z Dziadów i monolog Gustawa-Konrada są najważniejszą literacką realizacją romantycznego buntu.
- Poezja Bolesława Leśmiana – podejmuje ów motyw już po Kasprowiczu i zupełnie inaczej. W parodystycznej wersji w Dusiołku, w balladzie Dziewczyna w wersji filozoficznej.
Zobacz:
Problem człowieka końca wieku w twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Jana Kasprowicza.