Wśród różnorodnej twórczości Diderota (Zakonnica, Kuzynek mistrza Rameau) wyróżnia się wciąż czytana powieść pt. Kubuś Fatalista i jego pan. Jest to pełna humoru, chwilami frywolna opowieść o tym, jak to pan Kubusia i jego wierny sługa, podróżując konno, toczą żartobliwe rozmowy, czasem na bardzo poważne tematy. Nie jest to powieść typowa.
- Osią fabuły jest podróż, a chwytem konstrukcyjnym dialog i odautorskie wstawki samego Diderota. Ważniejsze są, oczywiście, przemyślenia i refleksje bohaterów, a nie wydarzenia czy przygody, jakie ich spotykają. Z kolei wstawki autorskie – inaczej mówiąc dygresje – dotyczą samego utworu, są to części powieści o powieści. Diderot zwraca się do czytelnika, zastanawia się, co dalej uczynić z postaciami, próbuje przewidywać oczekiwania odbiorcy.
- Istotą utworu są jednakże podejmowane w powieści problemy filozoficzne. Jasno widać, że większym filozofem intelektualistą i spryciarzem jest Kubuś, a nie jego pan. Dyskutuje on na temat problemów, takich jak wolna wola człowieka, rola przypadku w życiu ludzkim, zagadnienia miłości i – przede wszystkim – teorii predestynacji. Wszak Kubuś zwie się Fatalistą. Jest zatem wyznawcą fatalizmu, wierzy, co często podkreśla, w scenariusz odgórnie ustalony, który człowiek w swoim życiu tylko realizuje. Wszystko jest już ustalone: czy koń złamie nogę, czy tylko się potknie, czy spotka człowieka radość, czy cierpienie.
- Oto hasło fatalizmu i zarazem zagadnienie filozoficzne Denisa Diderota:
„Kroczymy w ciemnościach pod tym, co jest zapisane w górze, jako bezrozumni w naszych chęciach, w radości i strapieniu”.
Uwaga!
Kubuś Fatalista i jego pan to jeszcze jeden „utwór drogi” – podróż jest tu osią porządkującą fabułę. Część badaczy uznaje Kubusia…za powiastkę filozoficzną – dość schematyczne wydarzenia zdają się być podporządkowane jednemu celowi: udowodnić, iż „wszystko, co się dzieje, zostało już zapisane w górze…”. Jest to też jeszcze jedno dzieło, w którym głównych bohaterów jest dwóch, w układzie pan – sługa (lub mistrz – uczeń).
Zobacz: