Wśród tematów rozważanych w tej części Dziadów miłość wysuwa się na plan pierwszy, przestaje być konkretnym uczuciem Gustawa – staje się monstrualną, samoistną siłą, która kieruje ludźmi.
- Historia miłosna zawarta w dramacie sama w sobie jest dosyć typowa i z pewnością odzwierciedla dzieje samego Mickiewicza i Maryli Wereszczakówny. Po prostu: dwoje młodych ludzi o zgodnych ideałach i poglądach kochało się z wzajemnością. Różniło ich natomiast pochodzenie społeczne (magnateria a uboższa szlachta) i stan majątkowy. Gdy sprawa przybiera poważny charakter, rodzice kładą kres idylli – pannę wydają za bogatego człowieka, a młodzian dostaje kosza.
- Ostatnie spotkanie, rozstanie, rozpacz kochanka w dzień wesela ukochanej – w ten sposób wygląda schemat nieszczęśliwej miłości romantycznej. To motyw charakterystyczny dla Mickiewicza – pojawia się w Panu Tadeuszu i w wielu lirykach. Lecz tu, w IV części Dziadów mamy do czynienia z drobiazgową analizą psychiki i odczuć nieszczęśliwie zakochanego człowieka. Wyeksponowany jest ciąg dalszy zdarzeń – ten, który rozwija się w duszy człowieka, w jego psychicznej głębi.
- Obserwujemy człowieka zniewolonego, ogarniętego całkowicie swoim uczuciem, rozpamiętującego każdy element przeszłości i przekreślającego swoją przyszłość. Lecz to nie on znajduje się w centrum rozważań i nie jego ukochana – lecz właśnie kosmiczne, wszechogarniające uczucie, i dlatego cała ta część to wielki poemat miłosny.
Cóż uczyniła z Gustawem jego nieszczęśliwa miłość:
- popadł w obłęd, poddał się ogarniającym go falom goryczy i cierpienia (wystarczy poobserwować go w domu księdza),
- pragnął śmierci (istnieje sugestia, że popełnił samobójstwo), lecz uczucie miłości wydaje się silniejsze od śmierci – Gustaw bowiem nadal cierpi (czy to jako powracające widmo, czy jako odratowany człowiek),
- bohater przestał istnieć dla świata jako Gustaw – przekreślił dotychczasowy etap życia,
- znienawidził kobiety (choć nie przestał kochać) – znamienny jest cytat:
Kobieto, puchu marny
Ty wietrzna istoto.
zwątpił w prawdę, naukę i porządek tego świata.
Zobacz:
Scharakteryzuj Gustawa z IV części Dziadów jako bohatera werterycznego.