Pan Tadeusz przenosi czytelnika na Litwę w lata 1811-1812, czyli w burzliwe lata epoki napoleońskiej, dokładnie w czas przygotowań Napoleona do wojny z Rosją. Z tą batalią wiązali Polacy nadzieję szczególną. Akcja rozgrywa się na niewielkiej przestrzeni – we dworze Sopliców i na zamku Horeszków. Główne postacie to gospodarz dworu – Sędzia Soplica, skromny duchowny – Ksiądz Robak, wierny sługa Protazy i goście mieszkający we dworze, w tym elegantka Telimena i będąca pod jej opieką Zosia Horeszkówna. Do dworku przybywa ze szkół bratanek Sędziego – tytułowy pan Tadeusz. Zamku Horeszków wciąż jeszcze pilnuje stary klucznik Gerwazy, który młodego potomka rodu – Hrabiego usiłuje zarazić nienawiścią do Sopliców i żądzą zemsty. Tuż obok znajduje się zaścianek Dobrzyn.
Akcję organizują trzy równoległe wątki:
- Działalność konspiracyjna Księdza Robaka. Ksiądz Robak usiłuje przygotować powstanie na Litwie wspomagające Napoleona w wojnie przeciw Rosji. Agituje do tego patriotycznego dzieła szlachtę zaścianka. Plany krzyżuje mu zajazd zorganizowany przez Hrabiego i Klucznika. W trakcie bójki Ksiądz zostaje ranny – na łożu śmierci wyznaje, że jest Jackiem Soplicą, ojcem Tadeusza i bratem Sędziego. Odtrącony przez Stolnika Horeszkę, gdy chciał ożenić się z jego córką Ewą, wiedziony odruchem zemsty i rozpaczy, strzelił do pysznego magnata akurat w chwili, gdy ten bronił się przed najazdem Moskali! Został zatem Soplica okrzyczany nie tylko zabójcą, lecz także zdrajcą. Z kolei Rosjanie uznali go za sprzymierzeńca. Jacek Soplica srogo to odpokutował. Tułał się, ożenił się z przypadkową dziewczyną, której nie kochał, opuścił kraj. Starał się zadośćuczynić przeszłości jako żołnierz, emisariusz, zakonnik, pragnął także pogodzenia zwaśnionych rodów przez ślub Zosi i Tadeusza. Umarł z nadzieją w sercu, gdyż właśnie dotarła do Soplicowa wiadomość o wybuchu wojny z Rosją. Kulminacja wydarzeń następuje w chwili, gdy dochodzi do zajazdu na Sopliców. Namówiony przez Gerwazego Hrabia podbuntował szlachtę Dobrzyna i najechali dwór. Zwaśnione strony pogodził dopiero wróg trzeci – batalion rosyjski, przeciw któremu zgodnie występują Soplicowie, Horeszkowie i Dobrzyńscy. Gdy wkracza do Soplicowa Wielka Armia Napoleona, podczas uczty następują zaręczyny Zosi i Tadeusza – młoda para dziedziców uwalnia chłopów i nadaje im ziemię. Optymistyczna uczta zaręczyn wieńczy dzieło Mickiewicza.
- Miłosne perypetie Tadeusza. Młody szlachcic – pan Tadeusz, syn Jacka Soplicy, powróciwszy ze szkół do domu, już na wstępie ujrzał cudne zjawisko – pannę Zofię, którą z miejsca pokochał. Niestety, później pomylił Zosię z Telimeną, która zresztą kokietowała młodzieńca bez skrupułów. Był więc moment, kiedy wszystko się poplątało: Hrabia zalecał się do Zosi, a Tadeusz do Telimeny. Potem było odwrotnie: Tadeusz zrozumiał, że Zosia jest panią jego serca, a Hrabia zwrócił się ku Telimenie, nie miał jednak poważnych zamiarów, ale dama myślała o małżeństwie. Zawiły romans kończy się szczęśliwie – w Księdze XII „ucztujemy” na zrękowinach Zosi i Tadeusza, a praktyczna Telimena wydaje się za Rejenta.
- Spór o zamek Horeszków, który pozostał po śmierci Stolnika. Został on nadany Soplicom, lecz Hrabia – potomek Horeszków także zgłaszał do niego prawa. Toczył się zatem proces, i Hrabia, znudzony, już chciał zaprzestać sporu, lecz Klucznik Gerwazy swoim opowiadaniem o dziejach zamku wzniecił w nim wolę walki. Zamek stał się przyczyną zajazdu. Sprawa znalazła polubowne zakończenie dopiero wraz z małżeństwem potomków obu rodzin: Zosi i Tadeusza.
Bohaterowie – przystanki życia
Księga I Gospodarstwo
Tadeusz po długiej nieobecności (naukach w mieście) wraca do domu stryja. Ze zdziwieniem zauważa, że jego dawny pokój jest zamieszkany przez (najprawdopodobniej) młodą kobietę. W ruinach zamku Horeszków odbywa się uczta, w czasie której Telimena zaczyna kokietować Tadeusza. Poznajemy też Księdza Robaka, bernardyna, którego wygląd i zachowanie świadczą o bogatej żołnierskiej przeszłości. Ksiądz kwestuje po dworach szlacheckich i karczmach, jest kwestarzem i emisariuszem.
Księga II Zamek
Gerwazy opowiada Hrabiemu historię rodu Horeszków i wyjaśnia, dlaczego pragnie zemsty na Soplicach. Sędzia zorganizował polowanie na zająca – niestety, szarak umknął psom.
Hrabia w ogródku poznaje młodą dziewczynę i zachwyca się jej wdziękiem. To Zosia, córka Ewy Horeszkówny. Telimena wciąż flirtuje z Tadeuszem.
Księga III Umizgi
Bohaterowie wybierają się na grzybobranie. Telimena udaje się do ustronnego miejsca zwanego przez nią świątynią dumania. Tadeusz zmierza za nią… Wyprzedza go jednak Sędzia, który wyjawia jej swoje plany dotyczące Tadeusza i Zosi: oto losem chłopaka kieruje jego ojciec za pośrednictwem Księdza Robaka, a bernardyn nalega, by Tadeusz poślubił Zosię. Telimenie nie podoba się ten pomysł: wolałaby, aby wychowanek Sędziego pouczył się jeszcze trochę, poznał wielki świat – np. udał się w podróż do Petersburga… Odmawia ręki swej wychowanki Zosi. Telimenę odwiedzają Hrabia i Tadeusz. Ma miejsce słynna rozmowa o malarstwie i… patriotyzmie. Telimena i Hrabia uważają, że najpiękniejsze są pejzaże włoskie. Tadeusz z kolei docenia piękno litewskiego krajobrazu i nieba… Kobieta wsuwa Tadeuszowi do ręki klucz do swojego pokoju i liścik.
Księga IV Dyplomatyka i łowy
Okazało się, że w lasach pojawił się niedźwiedź. Sędzia zarządza polowanie, a jego prowadzenie powierza Wojskiemu. W czasie polowania zwierz szarżuje na Hrabiego i Tadeusza. Obaj uciekają, niestety, Hrabia upada i niedźwiedź rzuca się na niego. Celny strzał unieszkodliwia (na szczęście) zwierzę. To Ksiądz Robak, widząc niebezpieczeństwo zagrażające młodym mężczyznom, wyrwał flintę z rąk Klucznika i zabił bestię. Gerwazy podziwia celność strzału i pewną rękę – mówi, że znał tylko jednego czlowieka, który tak świetnie strzelał – był to jego śmiertelny wróg Jacek Soplica.
Księga V Kłótnia
Telimena postanawia przedstawić Zosię towarzystwu. Ubiera ją pięknie i uczy dobrych manier. Telimena spostrzega, że dziewczyna zrobiła na Tadeuszu duże wrażenie… Chłopak udaje się do świątyni dumania. Spotyka tam Telimenę, którą oblazły mrówki. Tadeusz pomaga jej pozbyć się owadów – to wstęp do bardzo czułej sceny, którą obserwuje z ukrycia Ksiądz Robak. W czasie wieczerzy panuje ogólne przygnębienie. Tadeusz jest załamany, gdy odkrywa braki w urodzie Telimeny, jej zmarszczki, niemłody wiek i grubą warstwę pudru. Dochodzi do bójki między Gerwazym a stronnikami Sopliców. Klucznik proponuje Hrabiemu, by zorganizowali zajazd na Sopliców.
Księga VI Zaścianek
Sędzia daje Protazemu pozew, który trzeba wręczyć Gerwazemu i Hrabiemu. Ksiądz Robak skarży się Sędziemu, że Telimena uwodzi Tadeusza. Namawia Sędziego do zgody z Hrabią, aby spór nie odbił się niekorzystnie na przygotowaniach do powstania. Sędzia zgadza się, ale pod warunkiem że Hrabia poprosi o zgodę. Hrabia udaje się do przywódcy szlachty zaściankowej, walecznego i mądrego Maćka nad Maćkami z Dobrzyna.
Księga VII Rada
Gerwazy tak manipuluje szlachtą, by ta znienawidziła Sopliców. W obronie Sędziego stają Bartek i Jankiel. Hrabia z Gerwazym przygotowują szlachtę do zajazdu.
Księga VIII Zajazd
W nocy Tadeusz podsłuchuje rozmowę Sędziego i Robaka. Bernardyn wyznaje, że jest ojcem Tadeusza. Chłopak wyznaje Sędziemu, że wyzwał na pojedynek Hrabiego i jest zakochany w Zosi. Telimena czyni mu wyrzuty, że chce ją porzucić… Zrozpaczony Tadeusz postanawia popełnić samobójstwo i biegnie nad staw. Ratują go przed tym desperackim czynem słudzy Hrabiego. Szlachta plądruje dwór Sędziego i urządza pijatykę.
Księga IX Bitwa
Do Soplicowa przybywa batalion Rosjan pod dowództwem majora Płuta i kapitana Rykowa. Wiążą pijaną szlachtę, ale Rykow, na prośbę Sędziego, próbuje skłonić Płuta do uwolnienia więźniów. Ksiądz Robak wraz z towarzyszami przebranymi za chłopów zaprasza Rosjan na ucztę i spija ich. Dochodzi do sprzeczki między Tadeuszem a majorem, Tadeusz policzkuje oficera… To sygnał do rozpoczęcia bitwy. Ksiądz Robak ratuje życie Gerwazemu i Hrabiemu, ale zostaje ciężko ranny. Rykow proponuje rozejm i obronę dla szlachty polskiej.
Księga X Emigracja. Jacek
Robak, Podkomorzy, Gerwazy, Sędzia i Rykow omawiają warunki polubownego załatwienia sprawy zajazdu Sopliców i walki z Moskalami. Część szlachty musi opuścić Soplicowo i udać się za Niemen. Tadeusz żegna się z Zosią, prosi o pamięć i modlitwę. Hrabia też decyduje się na wyjazd.
Ksiądz Robak prosi o księdza i ostatnie namaszczenie. Przed Sędzią i Gerwazym wyznaje, że jest Jackiem Soplicą i opowiada im swe dzieje.
Księga XI Rok 1812
Napoleon wkracza ze swymi wojskami na Litwę. Ksiądz podczas mszy dokonuje rehabilitacji Jacka Soplicy. Tadeusz, który również przybył do Soplicowa, ma ożenić się z Zosią.
Księga XII Kochajmy się!
To wielka uczta. Jankiel na prośbę Zosi daje wspaniały koncert, w którym słuchacze odnajdują obraz historii ostatnich lat: uchwalenie Konstytucji 3 maja, targowicę, utworzenie Legionów Polskich we Włoszech i przybycie Dąbrowskiego na Litwę.
Uwaga!
Pan Tadeusz jest swoistym zamknięciem epoki przedrozbiorowej. Mickiewicz podkreśla to niejednokrotnie:
- mamy do czynienia z ostatnim zajazdem na Litwie,
- obserwujemy ostatniego woźnego trybunału,
- również Podkomorzego – „ostatniego co tak poloneza wodzi”.
- Uczucie tęsknoty za minioną Polską spotęguje Epilog – początkowo niewłączony do wydań Pana Tadeusza.
Przesłanie
Pan Tadeusz przyniósł wyidealizowany portret szlachty. Mickiewicz uzyskał niezwykły efekt dzięki połączeniu ciekawych sylwetek bohaterów (wielkimi indywidualnościami są np. Jacek Soplica i Gerwazy) ze specyficzną, baśniową wizją świata. Ten poemat to narodowy mit, szlachecka idylla uzmysławiająca ogrom ofiar Polaków i emigracyjnych cierpień… Zaś Soplicowo? To syntetyczny obraz polskości, swoista arkadia. Jest dziełem, które wyrosło z tęsknoty za ojczystym krajem, ze zmęczenia emigracyjnymi sporami – bo o czymże tu „dumać na paryskim bruku”? Niepokój, zniechęcenie atmosferą wśród polskich emigrantów kazały szukać jakiegoś azylu, wytchnienia – było nim pisanie Pana Tadeusza.
Tragizm Pana Tadeusza
– utworu, który przecież sam w sobie jest wizją radosną, pełną humoru, a nawet sielankową – też istnieje.
Razi nas zderzenie tej słonecznej panoramy szlacheckiej przeszłości z teraźniejszością autora: emigranta, wygnańca zniewolonej ojczyzny, tęskniącego za nią. Wyrazem tego jest Epilog – pisany we Francji „na paryskim bruku”, czyli w mieszkaniu przy Rue de Seine 63. Epilog jest utrzymany w innym nastroju: wypełniony tęsknotą, bólem po stracie ojczyzny, nadzieją na dobry los własnych dzieł, które mają trafić pod polskie strzechy. Jeszcze raz pojawia się alegoria ojczyzny – matki:
O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie
Złożona – nie ma sił mówić o Tobie.
Okoliczności powstania Pana Tadeusza
Poeta pracował nad epopeją w Paryżu w latach 1832–1834. Na stworzenie dzieła złożyły się:
- tęsknota za ojczystym krajem;
- pragnienie przypomnienia nadziei, która towarzyszyła uczestnikom kampanii napoleońskiej;
- utrwalenie ideałów i tradycji Polski szlacheckiej;
- pragnienie poruszenia serc rodaków i udowodnienie, że Polska nie zginie, dopóki będą istnieć domy, w których kultywuje się tradycję.
Ostatni…
W czasie, gdy poeta pracował nad epopeją, świat ukazany w Panu Tadeuszu był już… przeszłością. To dzieło jest swoistym zamknięciem epoki przedrozbiorowej. Słowo „ostatni” pojawia się w tym dziele dość często. To świat skazany na zagładę; poeta często podkreśla, że świat ukazany w epopei odchodzi w przeszłość. Stąd wyrażenia i zwroty: „ostatni zajazd na Litwie” czy „ostatni, co tak poloneza wodzi”.
Zapamiętaj pojęcia
- Epopeja narodowa – o tym, że Pan Tadeusz jest epopeją, świadczą jego cechy: jest to utwór obszerny, pisany regularnym wierszem, ukazuje losy wybranej grupy bohaterów. Narrator – jak w eposach – jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. Pojawiają się liczne opisy, zarówno statyczne, jak i dynamiczne, których zadaniem – jak np. w Iliadzie Homera – jest opóźnianie akcji, a tym samym podsycanie napięcia. Pełnią więc funkcje retardacyjne.
- Synkretyzm gatunkowy – w Panu Tadeuszu łączą się różne gatunki literackie: poemat epicki, sielanka, epos, gawęda.
Zobacz: