Nie jest łatwo usystematyzować epokę nam najbliższą, bo trzeba dużej perspektywy czasu, by móc obiektywnie oceniać i klasyfikować. Są jednak ważne daty – one decydują o profilu literatury, warto więc przyjąć dla porządku pewien podział.
Oto on:
-
1945-1948
Wiadomo, że 1945 to rok zakończenia wojny. Po nim nastąpiły trzy lata względnej swobody twórczej, powojennego oddechu. Oczywiście, dominował w literaturze nurt wojenny przedstawiający tragizm wojny, eksterminacje, mord, grabieże. Funkcjonował jednak też nurt rozrachunków inteligenckich– czyli krytyka i pożegnanie dawnych sposobów myślenia. Pojawił się nawet „nurt polityczny” – powieści o władzy, jak np. Mury Jerycha Tadeusza Brezy. Lecz rok 1949 przyniósł temu kres.
-
1949-1956 – okres socrealizmu
W grudniu 1948 r. zorganizowano Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich. Wbrew pozorom było to ważne wydarzenie w historii literatury. Zjazd bowiem przyjął i narzucił program socjalistycznego realizmu w literaturze. Od r. 1949 będzie obowiązywała powieść socrealistyczna, która obrazuje iluzoryczny świat budów i fabryk, „złego” szpiega imperializmu i „dobrego” działacza partii. Pisarz ma być „inżynierem dusz”. Nie ma innej literatury. Nie dziwimy się zatem, że prawie każdy z ówczesnych popełniał dzieła socrealistyczne – np. Konwicki powieść Przy budowie, Zalewski: Traktory zdobędą wiosnę, Kowalewski – Kampania znaczy walka… itd.
-
1956-1968 – pokolenie Współczesności
Słynny „październik” 1956 oznaczał wybuch kryzysu politycznego, nasilającego się po śmierci Stalina. Przyniósł odwilż nie tylko w życiu kraju – także w literaturze. Tzw. epoka popaździernikowa była tym bardziej znamienna, że odznaczyła się falą debiutów w poezji. Ujrzeliśmy teraz Białoszewskiego, Herberta, Grochowiaka, Brylla, Rymkiewicza. W prozie zabłysnął: Hłasko, Nowakowski. Młodzi poeci będą skupiać się wokół pisma „Współczesność” – stąd nazwa pokolenie Współczesności. Już w r. 1955 Adam Ważyk napisał Poemat dla dorosłych – krytykę zniewolonej mentalności. 1957 – Andrzejewski wydaje Ciemności kryją ziemię. Lata 60. to rozwój prozy Konwickiego, a także teatru Mrożka. Okres ten cechuje też kontakt ze sztuką światową, odrzucenie zasad socrealizmu i spojrzenie na człowieka jako na indywidualną istotę.
-
1968-1970
Można wyróżnić tę dwuletnią fazę, bo po studenckim wybuchu w marcu 1968, po słynnych Dziadach Dejmka pokazało się nowe pokolenie pisarzy – tzw. Nowa Fala – czyli Barańczak, Krynicki, Lipska, Kornhauser, Zagajewski.
-
1970-1980
– jeszcze niedawno była to „ostatnia dekada”. Dziś już odległa. Po grudniu 1970 (strajki w Gdańsku) część twórców pisała za granicą, ich dzieła ukazywały się w tzw. „drugim obiegu” (czyli nieoficjalny, poza cenzurą).
-
1980-1989
– od strajków w Stoczni Gdańskiej 1980, przez stan wojenny po Okrągły Stół, doświadczyliśmy: chwalebnego rozkwitu i zastopowania, a potem znów rozwoju literatury. Stan wojenny oznaczał zastój, lecz bardzo mocno funkcjonowała wówczas literatura II obiegu, zdominowana przez nurt polityczny.
-
1989 – aż do dziś
Trudno zdefiniować lata współczesne. Nie ma cenzury, jest pełna swoboda twórcza i pełne księgarnie. Czas oceni naszą literaturę.
Uwaga
Termin „literatura współczesna” przyjmujemy tradycyjnie dla określenia literatury powstałej od r. 1939 aż po dzień dzisiejszy. Łatwo zauważyć, że nie są to lata jednolite, że przedział 1939-1945 to lata II wojny światowej, że w okresie 1945-1989 musiało zaistnieć kilka faz pokojowej literatury PRL-u, w dobie dzisiejszej tworzy się najnowsza literatura Rzeczypospolitej. Zaczynamy chronologicznie od doby wojennej – czyli prozy i poezji powstałej w czasie wojny.
Zobacz:
Jak wyglądały losy znanych pisarzy i poetów w czasie II wojny światowej?
Jakie podokresy w polskiej literaturze powojennej możesz wyróżnić?