Początek to powieść bogata treściowo, podejmująca różnorodne tematy istotne w życiu człowieka. W tym tkwi jej wartość, dzięki swojej uniwersalnej i bogatej tematyce, zyskała popularność i uznanie na świecie, nie tylko w Polsce.
Pogrupujmy zagadnienia problemowe powieści w następujący sposób:
-
Początek jako powieść o losie Żydów w czasie II wojny światowej i o postawie Polaków wobec Holokaustu
Nie jest to jedyna pozycja z zestawu lektur podejmująca temat martyrologii Żydów podczas II wojny światowej, znamy Medaliony, Rozmowy z katem, Zdążyć przed Panem Bogiem, filmy o tej tematyce.
Krzywda wyrządzona narodowi żydowskiemu, zbrodnia faszyzmu jest kwestią bezdyskusyjną. W powieści została zobrazowana przez losy rodzin żydowskich, inteligenckich i kupieckich, Irmy, Fichtelbaumów. Natomiast problem postawy Polaków wobec tragedii żydowskiej bywa często kwestią sporną i dyskutowaną. Wydaje się, że Szczypiorski podjął ten temat bardzo obiektywnie, jego powieść jest wyważonym głosem w tej sprawie. Ukazuje on bowiem akty bohaterstwa w ratowaniu Żydów, przykłady pomocy efektywnej, za którą przecież groziła śmierć. Uratowanie Irmy i Joasi, pomoc Henrykowi można do takich aktów zaliczyć.
Lecz Szczypiorski nie gloryfikuje społeczeństwa polskiego. Ukazuje typy w rodzaju Pięknego Lola, który zbija majątek na nieszczęściu Żydów, ukazuje strach i niechęć warszawiaków na widok Żyda, karuzelę koło murów getta. Po prostu ukazuje sylwetki szlachetne i bohaterskie obok podłych i niskich – przez co zyskuje wspomniany obiektywizm. Zresztą wśród Żydów także wskazuje Szczypiorski postacie i czyny zbrodnicze, czego dowodem jest Bronek Blutman.
Z zestawienia postaw prezentowanych w powieści wynika, że jednostki szlachetne i podłe są w każdym narodzie i tego rodzaju podział ludzi mija się z celem, bowiem winni gremialnie wydać walkę złu, nie bacząc na przynależność rasową, narodowościową, etniczną.
-
Początek – powieść o walce dobra ze złem
Znajdujemy się w kręgu tematów filozoficznych, powieść zaś staje się swoistą metaforą, która obrazuje ludzkość w obliczu dobra i zła. Nie jeden człowiek, lecz całe społeczności muszą wybierać i muszą wziąć udział w tej walce, lecz i sytuacja jest niecodzienna. Czasy wojny, zagrożenia, żywiołu wyzwalają wzmożoną siłę zła i wymagają wiele więcej wysiłków w dziele czynienia dobra. Nietrudno określić, jakie postacie przyjmuje zło – to mord, okrucieństwo wobec ludzi, nieszczęście dzieci, donos, zdrada, utrata cech ludzkich, brak tolerancji… Szczypiorski jaskrawo obrazuje i przedstawia ludzi, którzy stawiają mu czoła. Zarazem można powiedzieć, że powieść ma też wymowę moralną, bo w obliczu walki dobra ze złem bohaterowie wciąż dokonują etycznych wyborów, ratują nie tylko swoje życie, lecz także hierarchię wartości zagrożoną przez wojnę.
-
Początek – powieść o totalitaryzmie
Można powiedzieć, że powieść ta ukazuje narodziny dwudziestowiecznego totalitaryzmu w wydaniu faszystowskim. Obrazuje zjawisko totalitaryzmu jako machinę niszczącą ludzi i ludzkie uczucia, system ucisku. Autor definiuje ów system jako bandytyzm praktykowany w świetle prawa, rabunek wszelkich wartości bez możliwości wyboru… Totalitaryzm został potraktowany w powieści jako potworna cecha XX wieku. Hitleryzm, faszyzm to dopiero początek. W przekrojowej wizji widzi pisarz Wietnam, Kambodżę, wojny Izraela, wspomina wyrafinowanie Rosjan. Totalitaryzm jako zło wybucha co chwilę na świecie, zmieniają się tylko mundury i narodowość ofiar.
-
Początek – powieść o Bogu i tolerancji
Niejednokrotnie na kartach Początku padają słowa o Bogu. Wydaje się, że portret ten przedstawia Boga dużo bardziej tolerancyjnego niż ludzie, wyrozumiałego i jedynego – to znaczy ten sam i taki sam jest Bóg Żydów, Bóg chrześcijański, do którego modli się siostra Weronika i ten, w którego nie wierzy ateista Henryczek. To on – Henryk Fichtelbaum wiedzie z Bogiem największe spory i toczy rozmowy jak bohater romantyczny, oskarżając go o niesprawiedliwość. Te romantyczne monologi poddawane są często desakralizacji, np. na miejsce rozmowy z Bogiem Henryczek obiera sobie wychodek. Tolerancja natomiast jest wartością postulowaną w utworze. Nie chodzi tylko o sytuację Żydów i bezprawie dzielenia ludzi na rasę niższą i wyższą. Pojęcie tolerancji i dyskusja o nim pojawia się przy okazji siostry Weroniki, dzielnej zakonnicy, która ratuje żydowskie dzieci i uważa za swój obowiązek ochrzcić je – nie w celu ukrycia przed Niemcami, lecz aby przekształcić je w chrześcijan, przemienić ich dusze. To nie jest już tolerancja, tolerancją jest bowiem szacunek dla wiary innej, prawo do jej wyznawania.
-
Początek – powieść o miłości i o dorastaniu
Pawełek Kryński kochał panią Irmę w skrytości ducha, podziwiając jej piękne ciało, urodę kobiety dojrzałej, pociągającej go w sposób zmysłowy. Jednocześnie platonicznie i duchowo kochał koleżankę Monikę, która zginęła w powstaniu warszawskim. Henryk Fichtelbaum nie znał miłości z kobietą i nie chciał umierać bez tego doświadczenia. Poznał miłość fizyczną dzięki prostytutce, potem zaś wrócił do getta. Wojenna miłość i dojrzewanie nie są głównym wątkiem akcji, są raczej świadectwem tego, jak boleśnie wojna pozbawia młodych ludzi normalnego dojrzewania, jak deformuje uczucia.
-
Początek – powieść o Polsce
Chodzi tu o temat Polski podjęty szerzej niż w samej kwestii stosunku do sprawy żydowskiej. Szczypiorski zamieścił w utworze elementy starej dyskusji o Polakach, o definicji polskości, o tym, jakim krajem jest Polska. Podaje skrajne oceny, lecz tak typowe – od świętości, miłości, poczucia wyższości i dumy z Polski jako ojczyzny po wytknięcie egoizmu, snobizmu, pychy, bałaganiarstwa. Polska jako centrum świata i jako piekielny grajdołek. W rezultacie jej portret zawarty w utworze zdradza złożoność problemu, trudność w jednoznacznym określeniu Polski i Polaków.
Jak widać, rozbudowana jest tematyka omawianej powieści.
Wypunktujmy główne zagadnienia problematyki:
- Los Żydów i postawa Polaków wobec Holokaustu.
- Walka dobra ze złem.
- Totalitaryzm.
- Pojęcia Boga, Polski, tolerancji.
- Miłość i dojrzewanie.
Zauważmy, że można powyższą zawartość treściową rozpatrywać w trzech sferach:
- warstwie historycznej (Holokaust, totalitaryzm),
- etycznej (dobro, tolerancja, miłość),
- metafizycznej (Bóg).
Dlatego też śmiało można mówić o bogactwie i złożoności powieści Szczypiorskiego pt. Początek.
Akcję wzbogacają inne jeszcze epizody, np. śmierć profesora Winiara, którego serce nie wytrzymało widoku karuzeli i zabawy obok płonącego getta.
Inny bohater, dziecko żydowskie Arturek Hirszfeld, uratowany i „przemieniony” w Polaka Gruszeckiego, przemienia się jednocześnie w zagorzałego antysemitę. Powojenne losy Suchowiaka po raz drugi stykają go z Lolem Szmalcownikiem – teraz „praworządnym” urzędnikiem, znów Wiktor odnosi nad nim zwycięstwo. Jeszcze inny wątek to miłość Pawełka do Moniki, która ginie w powstaniu, wspomnienia matki Pawełka, wspomnienia Irmy, przemyślenia Müllera.
Wszystkie te wątki splecione w powieści Szczypiorskiego, dają bogactwo materiału do rozważań, dotyczących ludzi w czasie wojny, lecz nie tylko.
Zobacz:
Omów problematykę powieści Andrzeja Szczypiorskiego pt. Początek
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o Polsce, życiu i Bogu
Na czym polega oryginalna kompozycja Początku Szczypiorskiego?
Początek Andrzeja Szczypiorskiego jako powieść o ważnych i bolesnych tematach