Horacy i liryka starożytna

Liryka starożytna, podobnie jak tragedia, wywodzi się z religijnych obrzędów. Przy wtórze różnych instrumentów kapłani i wierni wygłaszali zaklęcia i modlitwy skierowane do nieśmiertelnych bogów. Z czasem przerodziły się one w coraz bardziej skomplikowane i kunsztowne pieśni, które przestały pełnić wyłącznie funkcję religijną. Dzielono je na dwa rodzaje, w zależności od liczby wykonawców. Do pieśni chóralnych zaliczono podniosłe hymny, sławiące bogów i bohaterów. Zmarłych opłakiwano zbiorowo za pomocą żałobnych trenów. Pieśniami wykonywanymi indywidualnie były przede wszystkim elegie – utwory o różnorodnej tematyce, np. miłosnej, wojennej, biesiadnej, wyróżniające się charakterystyczną smutną tonacją. Takie były początki – zalążki, najważniejszych gatunków poetyckich, które potem rozwinęli i utrwalili poeci rzymscy. Za ich pośrednictwem weszły one na trwałe do literatury europejskiej.

Poeta

Horacy, Quintus Horatius Flaccus (65–8 p.n.e.) – jeden z największych rzymskich poetów lirycznych. Był synem wyzwoleńca z Wenuzji. Studiował literaturę i filozofię w Rzymie i Atenach, uzyskując wykształcenie godne senatora. Znał doskonale filozofię Epikura i stoików. Wstąpił do armii Brutusa, otrzymując stopień trybuna wojskowego. Brał udział w bitwie pod Filippi w 42 r. p.n.e. Zmęczony wojnami domowymi przeszedł na stronę Oktawiana – późniejszego cesarza Augusta. Po powrocie do Rzymu, pozbawiony w wyniku konfiskaty gruntów środków do życia, podjął pracę pisarza kancelaryjnego. Zwrócił na siebie uwagę Wergiliusza, który wciągnął go w krąg osób wspieranych przez Mecenasa. Od tego ostatniego otrzymał m.in. posiadłość w Sabinii. Nie niepokojony przez troski materialne mógł się swobodnie poświęcić pisarstwu. Nigdy nie zapomniał o swym szczodrym fundatorze i każdy zbiór poetycki poświęcał Mecenasowi. Pozostając w kręgu wpływowego protektora, stał się jednym z głównych propagatorów idei „pax Romana”.

Zaczął od drobnych utworów satyrycznych zwanych epodami (41–30 p.n.e.). Po epodach przyszła kolej na Satyry (40–30 p.n.e.), w których ośmieszał wady i słabości ludzkie. Na polecenie cesarza stworzył w związku z obchodami końca wieku w roku 17 p.n.e. hymn ku czci bóstw opiekuńczych imperium Apollona i Diany Carmen saeculare (Pieśń na stulecie). Wielką sławę zawdzięcza Horacy głównie liryce. Szczytem jego kunsztu są Carmina (pieśni), pisane w latach 30–13 p.n.e., podzielone na cztery księgi. Są to utwory o różnorodnej tematyce: erotycznej, biesiadnej, religijnej, panegirycznej i patriotycznej. Pieśni patriotyczne – tak zwane ody rzymskie – umieszczone w księdze III wyrażają aprobatę dla politycznego programu Oktawiana Augusta. Zwieńczeniem twórczości Horacego są dwie księgi Listów (23–14 p.n.e.), w których poeta porusza zagadnienia filozoficzne i literackie. Na szczególną uwagę zasługuje słynny list Do Pizonów, znany jako Ars poetica (Sztuka poetycka), poświęcony głównie dramatowi i stanowiący podstawę poetyki europejskiej do początków XIX wieku.

Horacy był ceniony przez twórców starożytnych i średniowiecznych. Jego twórczość obecna była głównie poprzez sentencje czerpane z jego utworów do celów dydaktycznych. Wykorzystano je jako pomoc do nauki gramatyki i retoryki, zamieszczano w wypisach szkolnych oraz podręcznikach służących do kształcenia uczniów. Stąd trafiły do szerszego obiegu, gdzie zadomowiły się na trwałe. To Horacy jest autorem tak znanych sentencji jak carpe diem (chwytaj dzień), nil desperadum (nie należy tracić nadziei) czy słynnego non omnis moriar (nie wszystek umrę) – wielokrotnie powtarzanego przez artystów. W epoce odrodzenia Horacy odkryty został w pełni jako znakomity poeta i teoretyk literatury. Do rozpowszechnienia jego twórczości przyczynił się szczególnie Petrarka. W Polsce znany był już w II połowie XV wieku, lecz szczególnie silny wpływ wywarł na literaturę XVI-wieczną. Później jego dzieła były wielokrotnie tłumaczone m.in. przez Adama Mickiewicza.

Uwaga!
Swoje poglądy na poezję zawarł Horacy w słynnym wierszowanym liście Do Pizonów. Otóż twórczość poetycka, według rzymskiego mistrza, powinna cechować się ładem, harmonią i spokojem. Rolą poety jest zaś przedstawienie świata rozumnie uporządkowanego i prawdopodobnego. Taką właśnie postawę artystyczną nazwano w epokach późniejszych klasycyzmem.

Tło epoki

Literatura antyczna była najpierw ustną opowieścią ludzi o zdarzeniach mitycznych i historycznych, pieśnią śpiewaną przy dźwiękach instrumentu, sławiącą herosów, czyli bohaterów, czy też hymnem wysławiającym jakieś bóstwo. W taki oto sposób w przedliterackiej postaci rozwijała się sztuka opowiadania i wyrażania przeżyć przez całe wieki. Pierwsi byli, oczywiście, Grecy, ale Rzymianie nie pozostali im dłużni. Literatura rzymska pojawiła się, kiedy epoka Hellady już się zamknęła, a zaczęła rozwijać – kultura hellenistyczna. Literatura starożytnych Rzymian wniosła własny, oryginalny wkład w rozwój kultury europejskiej w znacznej mierze dzięki twórczości poetów miary Horacego czy Owidiusza, ale także epice Wergiliusza. Świat rzymskich pojęć moralnych jest bardziej wysublimowany, o czym świadczy zarówno literatura, jak i etyka zawarte w pismach filozoficznych Seneki i Marka Aureliusza.

O inspiracjach antykiem i nawiązaniach do niego pisali różni uczeni w opasłych tomach rozpraw naukowych. Nie tylko jednak literatura dawna – Kochanowski, Mickiewicz, Sienkiewicz – czerpała ze źródeł antycznych. Staff, Tuwim, Ważyk, Szymborska czy Miłosz to tylko nieliczni, którzy w swej twórczości nawiązywali do epoki antyku. Jak to się dzieje, że twórczość poetów greckich i rzymskich jest ciągle żywa? Na to pytanie należy jednak odpowiedzieć dopiero po przeczytaniu dzieł starożytnych.

.

Zapamiętaj!

1. Do 30 roku p.n.e. – okres Republiki, dzieła prozy rzymskiej

  • Czasy Cycerona, który był wielkim mówcą rzymskim
  • Panowanie Cezara, który był wielkim wodzem, władcą, a także autorem pamiętników: O wojnie galickiej, O wojnie domowej

2. I wiek p.n.e. – złoty wiek poezji rzymskiej

  • Wergiliusz
  • Horacy
  • Owidiusz

3. I–V wiek n.e. – dojrzałość i schyłek Cesarstwa

 

Sentencje i cytaty, które mogą się przydać

• Chciwemu zawsze mało.
• Choćbyś się pysznił swym bogactwem, nie zmieni to twojej wartości, nie uczyni cię lepszym.
• Czym skorupka nasiąknie, tym pachnie.
• Dzielnych tworzą dzielni i zacni.
• Gniew jest krótkim szaleństwem.
• I w nieszczęściu zachowuj spokój umysłu.
• Niczemu się nie dziwić – to jedno, co może człowieka uczynić szczęśliwym i zachować w szczęściu.
• Połowy dokonał, kto zaczął.
• Korzystaj z każdego dnia, nie oglądając się na przyszłość.
• Za wszystkie głupstwa królów płacą ich narody.
• W miłości to nie jest nieszczęściem: raz wojna, raz pokój.

 

Terminy do zapamiętania

• Liryka – jeden z głównych rodzajów literackich, obok epiki i dramatu – przechowuje pamięć o ścisłym związku poezji z muzyką. Termin wywodzi się od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego – liry. Przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni. Była ona także atrybutem boga wszelkiej ludzkiej twórczości – Apolla.

• Pieśni – największym osiągnięciem poetyckim Horacego były Pieśni. Pieśń to utwór liryczny o regularnej budowie, podzielony na strofy. Jej tematyka – zwykle nacechowana pewną powagą – może być różnorodna: religijna, biesiadna, miłosna, filozoficzna lub refleksyjna. W Pieśniach Horacy po mistrzowsku łączył lirykę z filozoficznym namysłem nad sensem życia. Pod piórem rzymskiego poety harmonijnie stapiają się – w gruncie rzeczy sprzeczne – nauki stoików i epikureiczyków, zyskując przy tym walor prawd uniwersalnych. Sprzyja temu prostota i doskonałość formy poetyckiej, która wyróżnia Horacego spośród innych twórców starożytności.

• Anakreontyk – to lekki, krótki utwór biesiadny, najczęściej poświęcony miłości. Nazwę wziął od imienia swojego greckiego twórcy – Anakreonta (piewcy wina i miłości, ściśle związanego z życiem dworskim).

• Epigramat – krótki, celny utwór, który wyraża myśl filozoficzną lub moralną, a nawet dowcip – zamknięty trafną pointą. Wywodzi się z napisów, które umieszczano na posągach lub grobowcach.

• Strofa alcejska – w poezji starożytnej – strofa czterowersowa, złożona z dwóch wersów 11-zgłoskowych, jednego 9- i jednego 10-zgłoskowego. Wprowadzona przez greckiego poetę Alkajosa.

• Oda – odmiana pieśni, czyli utwór liryczny, stroficzny (regularny w budowie) o podniosłym, poważnym charakterze.

• Klasycyzm – od „classicus” – wzorowy, doskonały. Za taki wzór uznano właśnie dorobek antyku: przyjęte wówczas (głównie w epoce klasycystycznej) kryteria piękna i kanony w sztuce. Jedno ze znaczeń tego terminu odnosi się do zjawisk w sztuce i literaturze, które nawiązują do starożytnych norm, stylu, ideału kultury.

• Epikureizm to kierunek bardzo atrakcyjny, ponieważ głosi, iż aby być szczęśliwym, należy wierzyć świadectwu zmysłów, nie uznawać sił ponadnaturalnych i dążyć do przyjemności. Jedynym dobrem jest właśnie przyjemność i brak bólu. Życie wśród przyjaciół i zgodnie z prawami natury, uporządkowane, z dala od wojen i polityki, bez lęku przed śmiercią. Należy korzystać z radości, bo życie jest jedno. Śmierć niesie kres ciała i duszy. Nie znaczy to jednak, że trzeba zaspokajać wszelkie pragnienia – umiar i rozum są tu wyznacznikami postępowania.

• Stoicyzm to system filozoficzny, który zaleca zachowanie równowagi duchowej i wyzbycie się wszelkich namiętności – zarówno radości, jak i rozpaczy spowodowanej nieszczęściem. Spokój wobec jakichkolwiek zdarzeń losu, życie w zgodzie z naturą, hart ducha i odwaga życiowa – to przepis na szczęśliwe życie.

.

Do odpowiedzi

Jakie znasz rodzaje liryków horacjańskich?

Liryki Horacego można podzielić

  • 1. ze względu na temat:
    • patriotyczno-obywatelskie
    • refleksyjne
    • biesiadne
    • autotematyczne – podejmujące temat poezji
  • 2. ze względu na ukształtowanie monologu poety:
    • liryka inwokacyjna (w 2. osobie) – zwraca się do kogoś
    • liryka wyznania (w 1. osobie) – wyznaje swoje uczucia

 

„Pieśni” Horacego jako zwierciadło życia poety. Scharakteryzuj je i wykaż ich różnorodność tematyczną.

Zbiór Pieśni to najbardziej znane dzieło Horacego. Składa się z czterech ksiąg (103 utwory). Tematyka pieśni, zwanych też odami, jest różnorodna. Zawierają wspomnienia osobiste, np. dotyczące służby wojskowej. Niektóre z nich chwalą działalność cesarza Oktawiana Augusta. Większość głosi filozofię złotego środka, czyli poprzestawania na małym, niepopadania w skrajności, zachowywania wewnętrznego spokoju. Radość autor wierszy czerpie ze skromnych uczt w gronie przyjaciół i miłości. Filozofia ta łączy elementy stoickie i epikurejskie. W jednej z pieśni Horacy zastanawia się jednak nad porzuceniem epikureizmu na rzecz kultu bogów. W pieśni XIV w księdze I znajduje się słynne porównanie ojczyzny zagrożonej wojną domową do okrętu, który uniknął rozbicia i znów wychodzi na wzburzone morze.

Porównanie ojczyzny do okrętu powraca w literaturze i publicystyce różnych epok. III księga Pieśni zawiera nauki moralne skierowane do Rzymian, szczególnie do młodego pokolenia. Poeta mówi, że bogactwo nie gwarantuje szczęścia, ponieważ i tak nie da się uniknąć śmierci i lęku przed nią. Przedstawia również cnoty, które powinny charakteryzować Rzymianina. Są nimi: męstwo wojenne, pogarda dla śmierci, poczucie godności, wierność, posłuszeństwo. Jedną z najbardziej znanych pieśni jest utwór zaczynający się od słów „Exegi monumentum…” (wybudowałem pomnik). Horacy mówi, że dzięki poezji zapewnił sobie nieśmiertelność, gdyż przetrwają jego utwory (nie wszystek umrę). Zapewni mu to sławę u potomnych skuteczniej niż wystawianie materialnych pomników („Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu”). Jest również dumny, że osiągnął szczyt kunsztu poetyckiego.

Fragmenty pieśni Horacego stały się powszechnie znanymi powiedzeniami, np.

  • Carpe diem – Ciesz się dniem.
  • Non omnis moriar – Nie wszystek umrę.
  • Dulce et decorum est pro patria mori – Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.

 

Jaką filozofię prezentuje w swojej poezji Horacy?

  • W Carminach Horacy wyznaje filozofię umiaru oraz złotego środka, czyli z obu nurtów: stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu się cenne.
  • Jest propagatorem hasła carpe diem – charakterystycznego dla epikurejczyków – Carmen I, 11, Do Leukonoe.
  • Wyznaje także stoicką zasadę okazywania w nieszczęściu równowagi ducha.
  • Świat poetycki Horacego to pogodna arkadia, świat pełen spokoju i szczęścia – przykłady znajdziemy w Pieśni II, 3. Do Deliusza.
    Według Horacego trzeba cieszyć się tym, co jest – wartością w życiu jest rozum, zdrowie, łagodna starość – wyczytać to możemy w utworze O co poeta prosi Apollina?
  • Niech się cieszę tym, co mam – to motto życiowe Horacego przyszło dopiero, gdy został otoczony opieką Mecenasa i nareszcie mógł rozpocząć życie, o jakim marzył: zaszył się na wsi, gdzie spokojnie tworzył swoje dzieła.
  • Pieśni liryczne Horacego oraz jego satyry stały się wzorcem dla późniejszych poetów – polskim horacjanistą był np. Jan Kochanowski.
  • Spośród dzieł rzymskiego poety należy także wyróżnić list Do Pizonów, stanowiący przez długie wieki – obok Poetyki Arystotelesa – podstawowy kodeks literacki.
  • Zdaniem Horacego podstawą sztuki poetyckiej jest połączenie natchnienia z wiedzą, wykształceniem, dzięki czemu wdzięk łączy się z pożytkiem – utile dulci.

 

Co oznacza słynny horacjański motyw exegi monumentum?

Exegi monumentum oznacza „wybudowałem pomnik”. Tak zaczyna się słynna oda Horacego, która podejmuje temat nieśmiertelności poety i poezji. Twórczość, poezja, dzieło życia daje poecie sławę i nieśmiertelność. „Non omnis moriar” – brzmi słynny cytat, który oznacza: „nie wszystek umrę” – bo pozostanie po mnie sława i poezja. Horacy zwraca uwagę na dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną także w wielu innych utworach, np. w odzie Niezwykłe i potężne uniosą nas skrzydła, mówi: „poeta ze dwojej złożony natury”, które to słowa znamy głównie dzięki przekładowi Jana Kochanowskiego.

Ten temat powraca, gdy czytamy pieśni Jana z Czarnolasu, a dokładnie Pieśń XXIV, która wyraźnie nawiązuje do Horacego. „Ani ja (…) nie umrę ani mię czarnymi Styks niewesoła zamknie odnogami swymi” powtarza tak owo słynne „nie wszystek umrę” Kochanowski. Jeszcze bardziej nawiązuje do ody Do Mecenasa – i tam, i tu jawi się motyw poety ptaka, złożonego z dwoistej natury, bo jakby w połowie człowieka przywiązanego do ziemi, ale w połowie ptaka, podniebną istotę pogardzającą „ludnemi miasty”. Horacjańska teoria dotycząca poezji i poety wykuwa portret artysty, któremu talent zapewnia nieśmiertelność, który podobny jest do ptaka – obcy na ziemi, marzący o podniebnym locie. Jest to bardzo ważne, ponieważ kontynuatorami takiej wizji artysty będą romantycy i moderniści.

Inne utwory odwołujące się do Horacjańskiego „non omnis moriar”
  • Adam Mickiewicz, Ajudah (jeden z Sonetów krymskich), Juliusz Słowacki, Testament mój, Cyprian Kamil Norwid, Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Bolesław Prus, Lalka
  • Nawiązania pół żartem pół serio: Adam Mickiewicz, Exegi monumentum…, Antoni Słonimski, Exegi monumentum…
  • Nawiązania polemiczne: Julian Tuwim, Do losu, Andrzej Bursa, Poeta