Metoda na powtórkę? Przedstawić epokę za pomocą najważniejszych dla niej pojęć! Zrozumieć, zapamiętać, skojarzyć z potrzebnymi tekstami kultury. Nasz pojęciownik to zbiór najważniejszych terminów i najlepszy przewodnik.

 

Apokalipsa (czas apokalipsy, apokalipsa spełniona)

Sformułowanie używane na określenie czasów II wojny światowej, nawiązujące do biblijnej Apokalipsy św. Jana. Wydarzenia okupacji interpretowano jako dowód upadku cywilizacji i człowieka. Tendencję tę widać wyraźnie zwłaszcza w poezji tzw. pokolenia Kolumbów, np. Baczyńskiego (Pokolenie, Ten czas, Mazowsze) czy Gajcego (Widma). Wojnę pokazują oni, odwołując się do symboliki biblijnej (ogień spadający z nieba, woda zamieniająca się w krew, spadające niebo itp.)

Behawioryzm

Angielskie behaviour to zachowanie. Pogląd w psychologii, według którego nie ma żadnych narzędzi ani metod pozwalających poznać ludzką psychikę. Można jedynie obserwować zachowanie człowieka, sposób reagowania na bodźce zewnętrzne. Teoretykiem kierunku był w okresie dwudziestolecia J. Watson, dla którego inspirację stanowiły eksperymenty rosyjskiego fizjologa I. Pawłowa (słynne psy Pawłowa), a po wojnie – B. F. Skinner. W literaturze behawioryzm przejawia się w rezygnacji z chęci wnikania w przeżycia psychiczne. Bohater jest charakteryzowany przez to, co robi i mówi. W okresie powojennym widoczny w utworach Hemingwaya, opowiadaniach Borowskiego, Hłaski, Nowakowskiego.

Cenzura

Kontrola wypowiedzi artystycznych, publicystycznych, także naukowych przed ich rozpowszechnianiem. Jej celem jest niedopuszczenie do przekazywania odbiorcom treści uważanych za niebezpieczne. Oprócz cenzury obyczajowej, narzucanej przez opinię publiczną, można wyróżnić jeszcze cenzurę prewencyjną, narzucaną przez jakieś instytucje, np. Kościół (przykładem może być sporządzony w XVI w. Indeks ksiąg zakazanych) czy państwo. W Polsce powojennej powstał specjalny Urząd do Spraw Kontroli Publikacji i Widowisk, który do 1989 r. oceniał testy przed drukiem czy wystawieniem na scenie, a zakazane treści zastępował nawiasem z czterema myślnikami. Ingerencja cenzury powodowała niekiedy odwrotny skutek – represje przynosiły rozgłos dziełom i autorom; innym następstwem było stosowanie tzw. mowy ezopowej, polegającej na wyrażaniu treści nie wprost, ale za pomocą aluzji. Dążenia do obejścia cenzury doprowadziły do powstania w latach siedemdziesiątych tzw. drugiego obiegu: w styczniu 1977 r. ukazuje się pierwszy numer niezależnego pisma literackiego Zapis, we wrzesień 1977 r. założona zostaje Niezależna Oficyna Wydawnicza (NOWA). Przepisywana na maszynie lub powielana literatura drugiego obiegu miała charakter opozycyjny, uzupełniała treści objęte zakazem druku. W ten sposób ukazywały się m.in. utwory Miłosza, Gombrowicza, Andrzejewskiego (Miazga), Konwickiego (Mała apokalipsa), Trznadla (Hańba domowa).

Dokumentaryzm

Jedna z charakterystycznych cech literatury współczesnej: rezygnacja ze zmyślenia na rzecz faktów, wypieranie utworów opartych na fikcji przez teksty mające charakter dokumentalny. Różne są przyczyny tego zjawiska, między innymi same wydarzenia XX w.: realia wojny czy totalitaryzmu lepiej opisywały teksty z pogranicza literatury i dokumentu – historia przerosła fikcję… Ważnymi czynnikami są także zmęczenie „tradycyjną” literaturą i wpływ środków masowego przekazu (człowiek współczesny za dużo ciekawsze od zmyślonych opowieści uznaje fakty z życia innych ludzi). Dokumentaryzm przejawia się w różnego rodzaju gatunkach paraliterackich, łączących fakty historyczne z walorami artystycznymi. Najczęściej spotykanymi są: reportaż (Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, Medaliony Zofii Nałkowskiej), pamiętnik (Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego), dziennik (Dzienniki Marii Dąbrowskiej, kilka tomów Dziennika pisanego nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Szkice piórkiem Andrzeja Bobkowskiego), wywiad (Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Hańba domowa Jacka Trznadla, Mój wiek. Pamiętnik mówiony Aleksandra Wata).
Porównaj także: literatura faktu – nazwa funkcjonująca czasem jako inne określenie literatury dokumentalnej, w rzeczywistości węższa. Ta odmiana, wprowadzona przez krytyków w okresie dwudziestolecia międzywojennego, obejmuje utwory będące relacjami z autentycznych wydarzeń, mające charakter dokumentarny; dziś nazwa używana jest raczej jako określenie reportażu literackiego.

Egzystencjalizm

Jeden z najważniejszych kierunków filozoficznych XX w., mający swe korzenie w poglądach Blaise’a Pascala i Sørena Kierkegaarda, twórcy określenia filozofia egzystencjalna. Współcześni przedstawiciele: Karl Jaspers, Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Albert Camus. Egzystencjalizm w centrum zainteresowania stawia indywidualne istnienie człowieka, który jest wolny („skazany na wolność”), ale samotny, pełen strachu. Życie – będące jedynym pewnikiem – prowadzi tylko do śmierci („Absurdem jest, żeśmy się urodzili, i absurdem, że umrzemy”). Zmusza ludzi do podejmowania trudnych decyzji, ale nie daje żadnych punktów odniesienia. Człowieka otacza nicość, nie pomagają mu ani Bóg (niektórzy twierdzili wprost, że go nie ma), ani nakazy społeczne, ani jakiekolwiek inne stałe prawa. Obecność innych ludzi nie zmniejsza zresztą samotności („Piekło to inni”). Los człowieka zależy od niego samego, mimo lęku należy więc wybrać trud podejmowania decyzji.

Po II wojnie światowej egzystencjalizm stał się pewną modą nie tylko filozoficzną, ale też obyczajową (skłonność do ubierania się na czarno itp.), wpłynął na sztukę i film lat czterdziestych. Pesymistyczne poglądy harmonizowały z doświadczeniami pokolenia wojennego. W Polsce podobna moda także znalazła podatny grunt, a pojawiła się w latach pięćdziesiątych (wynik otwarcia na Zachód). Dowodem wpływu tej filozofii na literaturę jest tzw. powieść egzystencjalna – pokazująca bohatera walczącego ze złem, świadomego odpowiedzialności za siebie i innych ludzi, dokonującego trudnych wyborów. Przykłady: Dżuma, Upadek Camusa, Drogi wolności Sartre’a.

Fantastyka

Greckie phantastikón to: wytwór wyobraźni. Twórczość literacka kreująca świat przedstawiony z elementów rzeczywistych i nierzeczywistych. Zawiera elementy nadnaturalne, niezwykłe, ale czytelnik musi założyć, że istnieją one naprawdę w kreowanej przez autora rzeczywistości. Współczesna kultura przyniosła widoczny rozwój literatury tego typu, występuje ona w wielu odmianach.

Science fiction (fantastyka naukowa) to typ fantastyki, który obejmuje utwory pokazujące wizje przyszłości powiązane z prognozami przewidywanego rozwoju nauki i techniki. Typowe motywy to podróże kosmiczne, człowiek w świecie nowych maszyn, inteligentnych komputerów. Ten typ fantastyki często zawiera elementy antyutopii, dotyczy współczesnych problemów społecznych czy politycznych. Przedstawiciele: Stanisław Lem, Arkadij i Borys Strugaccy.
Fantasy to odmiana fantastyki nawiązująca do mitów i legend; bohaterami utworów tego typu są czarodzieje, herosi walczący z fantastycznymi stworami, elfy, gobliny itp. Przykłady: Władca Pierścieni J. R. R. Tolkiena, Czarnoksiężnik z Archipelagu Ursuli K. Le Guin, w literaturze polskiej cykl o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego.

Getto

Włoskie ghetto – odlewnia; nazwa weneckiej dzielnicy żydowskiej leżącej w pobliżu odlewni. Odrębna dzielnica w większych miastach, poza którą Żydom nie wolno było mieszkać. Getta powstały w średniowieczu, a w latach II wojny światowej znów zakładali je niemieccy naziści, by odseparować ludność żydowską od reszty społeczeństwa. Od początku 1940 r. do 1942 Żydzi byli zamykani w specjalnych skupiskach, co stanowiło początek zagłady całego narodu. Patrz także: holocaust.

Happening

Z angielskiego – zdarzenie. Forma sztuki współczesnej, wiążąca się z pop-artem i kolażem: widowisko niemające logicznej akcji, organizowanej często w otwartej przestrzeni, np. na ulicy, nierzadko z improwizowanym udziałem widzów. Happening – ciąg absurdalnych sytuacji – może przebiegać według ustalonego wcześniej scenariusza. Nie da się jednak powtórzyć konkretnej realizacji. Ta forma zachęca widzów do współpracy, kompromituje schematy, konwencjonalne przyzwyczajenia, obnaża absurd. Przykładem mogą być akcje wrocławskiej Pomarańczowej Alternatywy, wyśmiewające realia socjalizmu.

Heroizacja, deheroizacja bohatera

Przeciwstawne tendencje w kreowaniu postaci, widoczne zwłaszcza w literaturze dotyczącej wojny i okupacji.

Heroizacja polega na pokazywaniu bohaterstwa zwykłych ludzi, ukazywaniu, jak człowiek potrafi sprostać chwili, broni swojej godności. Skłonność do takiego kreowania postaci wiąże się ze społeczną potrzebą, by literatura podnosiła na duchu, dawała nadzieję, przywracała wiarę w wartości. Przykłady:
• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall (Michał Klepfisz, zasłaniający sobą karabin maszynowy, by jego grupa mogła przejść, przełożona pielęgniarek Tennenbaumowa, która oddała córce swój numerek na życie);
• Początek Andrzeja Szczypiorskiego (krawiec Kujawski, człowiek prosty, ale uczciwy i wierny zasadom, zginął w publicznej egzekucji – bohater narodowy mimo woli…);
• Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (ludzie broniący za wszelką cenę choćby namiastek godności i wolności – Kostylew, Jewgienija Fiodorowna, Karinen).

Deheroizacja to dążenie do „odbrązowiania” faktów, pokazywania ich w sposób niezgodny z pragnieniami czytelnika, który wolałby widzieć bohaterów literackich jako herosów czy wojowników, eksponowanie szokującej czasem prawdy. Przykłady:

Holocaust

Z greckiego – całopalenie. Nazwa ofiary spalanej na ołtarzu przez Żydów w czasach starożytnych; przenośnie: całkowite zniszczenie, określenie prześladowań i zagłady Żydów w czasie II wojny światowej. Inna nazwa: szoah. Planowa eksterminacja narodu żydowskiego dokonała się niemal w majestacie prawa: jeszcze przed wojną w Niemczech i Włoszech wprowadzono tzw. prawo rasowe, później były getta i transporty do obozów zagłady. Świat przyglądał się temu z niedowierzaniem – milcząc. Holocaust jest ważnym tematem powojennej literatury: opowiadań Borowskiego, Medalionów Nałkowskiej, Zdążyć przed Panem Bogiem Krall, Początku Szczypiorskiego, opowiadań z tomu Noc Andrzejewskiego, wiersza Campo di Fiori Miłosza; także filmów, np. Listy Schindlera Spielberga.

Inny świat

Określenie pochodzące od tytułu powieści Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Inny świat, wydanej w Londynie w roku 1951, która opisuje realia życia w sowieckim łagrze. Sformułowanie to pojawia się w zaczerpniętym z Dostojewskiego motcie utworu: „Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa , inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom […]”. Rzeczywistość pokazywana przez Grudzińskiego to „świat odwróconego dekalogu”, niszczący ludzkie odruchy i wartości. Nie ma w nim miejsca na litość, miłość, pomoc – najważniejszym celem jest ocalenie życia. Obozowy świat dehumanizuje więźniów, czyni ich podobnymi do zwierząt gotowych zrobić wszystko dla kawałka chleba. Zatracają wartości moralne, pokazując ciemną stronę człowieczeństwa, przyzwyczajają się do zasad panujących w obozie (człowiek zlagrowany u Borowskiego). Jedynie nieliczni znajdują w sobie siłę, by bronić choćby namiastek godności. Podobny sens ma sformułowanie „kamienny świat”, które Tadeusz Borowski uczynił tytułem cyklu opowiadań pokazujących realia niemieckiego lagru. Obydwa te przenośne określenia mogą mieć też szerszy sens – funkcjonować jako nazwy zbrodniczego systemu totalitarnego, którego wytworem są lagry i łagry.

Katastrofizm

Pogląd zakładający nieuchronność zagłady cywilizacji i kultury europejskiej, przed wojną widoczny w dziełach Spenglera, Ortegi y Gasseta, a w Polsce w utworach Witkacego, poezji Czechowicza i żagarystów. W czasie II wojny światowej postawa katastrofizmu będzie nieodłącznym składnikiem twórczości młodych pisarzy.

Katastrofizm generacyjny to przeświadczenie, że ich pokolenie jest skazane na klęskę, na śmierć, pozbawione szans samorealizacji. Młode lata, czas wchodzenia w dorosłe życie i kształtowania osobowości, są dla nich stracone – to okres walki, „dorastania do trumny”. „A ja prześpię czas wielkiej rzeźby/ z głową ciężką na karabinie” – pisał Baczyński w wierszu Z głową na karabinie. Jeśli nawet wojnę uda się przetrwać, ocalenie będzie częściowe, bo wojna zabija wartości, uczucia: „[…] wygaśnie męka,/ ale zostanie kamień – tak – głaz” – czytamy w wierszu Baczyńskiego Pokolenie. Inne utwory pokazujące dramat pokolenia: wiersze Baczyńskiego Rodzicom, Elegia o… (chłopcu polskim), Z głową na karabinie, Psalm IV, Niebo złote ci otworzę; wiersze Gajcego O nas, Wczorajszemu; wiersze Różewicza Zostawcie nas, Ocalony.

Katastrofizm historiozoficzny – wojna to dla młodych pisarzy czas apokalipsy spełnionej, a tragiczny los pokolenia prowokuje pytania o porządek historii, o zasady rządzące dziejami. W poezji Baczyńskiego pojawia się pogląd, że prawidła historii są niezmienne: okresy śmierci, katastrofy przeplatają się z czasami spokoju, zabliźniania ran. Człowiek nie ma wpływu na ten powtarzalny cykl, jest bezradny wobec historii, która może go zmiażdżyć. Głównym składnikiem dziejów są ludzkie cierpienie i śmierć, takie same w każdych czasach : „To krew ta sama spod kity czy hełmu” (Historia Baczyńskiego). Niektórzy interpretują je jako następstwo ludzkiego grzechu (Groteska bardzo smutna Gajcego). Inne utwory zawierające ten motyw: Mazowsze, Ten czas Baczyńskiego; Widzenie, U nas w Auschwi­tzu Borowskiego.

• Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego – bohaterami są tu zwykli ludzie pragnący jakoś przetrwać trudne czasy, unikający walki;

• opowiadania Borowskiego – więźniowie przystosowali się do realiów obozowych i myślą jedynie o własnym ocaleniu (dehumanizacja, reifikacja człowieka).

• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – eksponowanie ludzkich słabostek uważanego za bohatera Mordechaja Anielewicza (np. został dowódcą, gdyż bardzo mu na tym zależało, przed wojną w sklepie matki barwił rybom skrzela na różowo, by te wydawały się świeże).

Klasycyzm

Nurt ten ma charakter ciągłego dialogu z tradycją i jej przeszłością kulturową, a nawiązuje zwłaszcza do antyku oraz Biblii. Poszukuje w tradycji wartości, które przetrwały próbę czasu i nadal są aktualne. W klasycyzmie:

  • obserwujemy przeżywanie problemów współczesności przez pewne analogie historyczne – próba zrozumienia współczesności dzięki tradycji;
  • poezja jest stałym ponawianiem wzorów przeszłości – tradycyjne formy, stylizacje; dochodzi do reinterpretacji (ponownego odczytania, aktualizowania) motywów i tematów, symboliki;
  • dominuje pierwiastek intelektualny nad emocjami, obecny jest dystans, ironia;
  • występują skłonności historiozoficzne – poszukiwanie ładu, porządku w świecie (np. odwołania do zasady złotego środka).

Przedstawiciele: Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, Anna Kamieńska.

Kolaż

Charakterystyczna zwłaszcza dla surrealizmu kompozycja plastyczna składająca się z różnych materiałów naklejanych na jakimś podłożu. Obraz tego typu mógł łączyć np. wycięte fragmenty fotografii, prospektów reklamowych, sznurek, drut, elementy rysunku czy malarstwa. W literaturze kolaż oznacza mieszaninę różnych stylów, elementów, gatunków. Utwór może być połączeniem cytatów, stylizacji, różnych form, np. ogłoszenia, rozmowy w języku potocznym, regulaminu, życiorysu itp. Jako kolaż możemy określić np. kompozycję Kartoteki Tadeusza Różewicza, technikę tę stosowali także Białoszewski, Kuśniewicz, Ionesco, Cortázar, Grass, Sartre.

Komiks

Typ utworu charakterystyczny dla kultury masowej i przeznaczony raczej dla przeciętnego odbiorcy. Fabuła jest opowiadana za pomocą ciągu obrazków, przedstawiających bohaterów w wyraźnie zarysowanych sytuacjach. Bardzo ograniczony tekst ma zazwyczaj formę „dymków” – to wmontowane w rysunek wypowiedzi bohaterów. Komiksy bywają zazwyczaj krytykowane jako dowód kulturowego „cofnięcia się” (powrotu do pisma obrazkowego), a także z powodu niskiego poziomu intelektualnego i ­językowego.

Lingwizm

Termin użyty w roku 1965 przez Janusza Sławińskiego na określenie poezji lingwistycznej, tj. interesującej się językiem jako tworzywem tekstu. Często słowa to „instrument wysoce podejrzany, niesprawny, […] paraliżujący porozumienie między ludźmi i ich poznawczy kontakt ze światem” – pisał Sławiński. Zdaniem lingwistów poezja powinna tworzyć własne kody językowe, różne od powszechnie używanych. Dlatego nadają językowi nowe kształty – w ich twórczości pojawiają się zaskakujące neologizmy, kolokwializmy, bezsensowne skojarzenia oparte na brzmieniu słów. Przełamują tradycyjny tok wiersza, tworzą odmienne struktury składniowe, ich poezja staje się językowym eksperymentem; sam akt tworzenia bywa zresztą częstym tematem literackim. Ten ułomny język ma być próbą oddania chaosu rzeczywistości. Prekursorzy: Awangarda Krakowska (Tadeusz Peiper, Julian Przyboś). Przedstawiciele w poezji powojennej: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Stanisław Barańczak.

List otwarty

Rodzaj listu kierowanego do instytucji czy osób publicznych, lecz jednocześnie przeznaczonego do rozpowszechniania, np. do opublikowania w prasie. Dotyczy ważnych kwestii życia społecznego, politycznego czy kulturalnego; może mieć kształt protestu, petycji, manifestu itp. Przykład: słynny List 34 z 14 marca 1964 r., skierowany przez pisarzy do premiera J. Cyrankiewicza. Podpisały go 34 osoby, m.in. M. Dąbrowska, A. Słonimski, M. Wańkowicz, W. Tatarkiewicz. Twórcy otwarcie protestowali w nim przeciwko zaostrzeniu cenzury i prowadzonej przez władze polityce kulturalnej. Ten pierwszy zorganizowany protest środowisk twórczych spowodował represje wobec sygnatariuszy listu (m.in. zakaz współpracy, aresztowanie ciężko chorego Wańkowicza).

Literatura emigracyjna, literatura krajowa

To dwa równoległe nurty rozwoju polskiej literatury i kultury po 1945 r. Sytuacja po II wojnie światowej – zwłaszcza znalezienie się Polski w sferze wpływów sowieckich – spowodowała, że wielu twórców wybrało emigrację. Ważnymi ośrodkami były Londyn i Paryż, gdzie od 1947 r. wydawano miesięcznik Kultura. Ważną rolę w tworzeniu czasopisma odegrał Jerzy Giedroyc, który w roku 1946 w Rzymie założył Instytut Literacki, przeniesiony w 1947 r. do Maisons-Lafi­tte pod Paryżem (ważny ośrodek polskiego życia emigracyjnego!). Do współpracowników Giedroycia należeli G. Herling-Grudziński, A. Bobkowski, P. Hertz, J. Czapski, J. Stempowski, K. A. Jeleński. Kultura paryska okazała się fenomenem, docierającym mimo zakazów także do czytelników w Polsce. Twórcy emigracyjni byli oddaleni od kraju, mogli jednak mówić o sprawach zakazanych (np. o Katyniu czy sowieckich łagrach). Na obczyźnie powstały i zostały wydane takie ważne dzieła, jak Inny świat Herlinga-Grudzińskiego, Zniewolony umysł czy Rodzinna Europa Miłosza, Dziennik Gombrowicza. Później na Zachodzie publikowali swoje utwory także pisarze objęci w kraju zakazem druku: Barańczak, Kisielewski, Andrzejewski.
Z innymi problemami borykali się pisarze krajowi – władze totalitarne próbowały podporządkować sobie literaturę (patrz hasła: socrealizm, cenzura), manipulacje cenzury wprowadzały czytelników w błąd, ograniczały możliwości mówienia o ważnych sprawach. Zmianę przyniosły lata siedemdziesiąte, kiedy powstały niezależne oficyny wydawnicze (np. NOWA) – wydawały one w tzw. drugim obiegu utwory, które oficjalnie ukazać się nie mogły (patrz hasło: cenzura).

Mały realizm (mała stabilizacja)

Określenie lat sześćdziesiątych w PRL. Nazwa pochodzi z tytułu dramatu Różewicza Świadkowie albo nasza mała stabilizacja z 1962 r., w którym pisarz dokonuje wnikliwej oceny swoich czasów: widzi kryzys kultury, zanik głębszych uczuć, ograniczenie ludzkich potrzeb do zabezpieczenia majątkowego. „Nasza mała stabilizacja” to M-3, lodówka, meblościanka… Zakłamaniem jest jednak sądzić, że zadowalające warunki życia wystarczą. Spokój lat sześćdziesiątych jest pozorny, narasta opozycja wobec zaostrzania się cenzury i wzorca kultury oficjalnej. Ważne tendencje w literaturze tego czasu: sprzeciw wobec socrealizmu (odsłanianie zakłamania); eksponowanie brzydoty (patrz hasło: turpizm); zwrot ku klasycyzmowi (patrz hasło: klasycyzm); powstawanie utworów, które pokazują małe ojczyzny (np. wieś, kresy, kulturę żydowską).

Nowa Fala

Grupa twórców urodzonych w latach 1945-1950. Przeżyciem pokoleniowym były dla nich wydarzenia marca 1968 r. i grudnia 1970 r. W styczniu 1968 r. władze zawiesiły przedstawienia Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka, co spowodowało protesty studentów i inteligencji. Wiec na Uniwersytecie Warszawskim 8 marca 1968 r. zakończył się brutalną interwencją. Zaczęły się aresztowania i czystki na uczelniach. „Winę” za zamieszki zrzucono na Polaków pochodzenia żydowskiego, wielu zmuszając do emigracji. W grudniu 1970 r. coraz dotkliwszy kryzys gospodarczy, w tym m.in. podwyżki cen, spowodował protesty robotników na Wybrzeżu. Władze użyły czołgów i wojska, strzelano do demonstrantów. Po tych wydarzeniach nie mogły pozostać jakiekolwiek złudzenia co do rzeczywistych zamiarów władz.

Do poetów Nowej Fali należą Stanisław Barańczak, Ewa Lipska, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki. Ich twórczość, określaną też jako „tu-bylczą” czy „sejsmograficzną”, cechuje głęboka nieufność wobec zastanej rzeczywistości społecznej i politycznej. Poeci dostrzegają oparte na zakłamaniu mechanizmy życia w totalitarnym państwie, schematyzm oficjalnej kultury. Ich twórczość nawiązuje do doświadczeń lingwizmu. Zabawy słowami, dwuznacznościami obecnymi w związkach frazeologicznych to sposób „odkłamywania” języka. Prawda jest przez władze starannie ukrywana – poeci pragną ją odnaleźć, pokazać pustkę tkwiącą w języku oficjalnym, na przykład języku dokumentów, protokołów, ankiet personalnych, w nowomowie pełnej sloganów.

Nowomowa

Po angielsku – newspeak. Termin pochodzący z powieści George’a Orwella Rok 1984. Określa specyficzny język totalitarnej propagandy, zawierający slogany, hasła, szczególne zabiegi językowe służące manipulacji. Jest tak konstruowany, by eliminować wszystkie informacje niezgodne z ideologią. W języku tym – odległym od naturalnego – często pojawiają się określenia jednoznacznie wartościujące, hiperbole, peryfrazy (zamiast „strajk” – „przestoje w pracy” ), powtarzalne schematy, słowa używane są w nowych znaczeniach.

Opozycja

Przeciwdziałanie, opór, przeciwstawienie się jakiejś polityce. W rzeczywistości Polski powojennej nie było opozycji parlamentarnej, w społeczeństwie narastało jednak niezadowolenie z rządów PZPR. Zaczęło się ono przejawiać mniej więcej w latach 1955-1956 (założenie czasopisma Po prostu, krwawo stłumione strajki robotników w Poznaniu w czerwcu 1956 r.). Później były wydarzenia marca 1968 i protesty robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970 r., kiedy władza także użyła siły. Lata siedemdziesiąte to czas coraz liczniejszych demonstracji niezadowolenia – środowiska opozycyjne zaczęły się jednoczyć. W czerwcu 1976 r. stłumiono strajki robotników m. in. Ursusa, Radomia, Płocka. Powstał już jednak Komitet Obrony Robotników (KOR), mimo represji pomagający ofiarom aresztowań i pobić. Od 1977 r. pojawiało się coraz więcej pism niezależnych (m.in. Zapis i Puls), wydawane były książki poza zasięgiem cenzury (tzw. literatura drugiego obiegu), powstał tzw. Latający Uniwersytet. Narastała atmosfera społecznego oporu – tłumy witały papieża w 1979 r., zaczęto mówić o ofiarach lat 1956 i 1970, w październiku 1980 r. został zarejestrowany NSZZ „Solidarność”. Datą przełomową był 13 grudnia 1981 r. – moment wprowadzenia stanu wojennego. Istnienie opozycji doprowadziło jednak do zmiany ustroju politycznego w Polsce w roku 1989.
Twórcy literatury wyrażali swój sprzeciw wobec rzeczywistości PRL na różne sposoby.

Jeden z nich to „emigracja wewnętrzna” – niebranie udziału w oficjalnym życiu kulturalnym, pisanie „do szuflady”. Tak postąpił np. Zbigniew Herbert, autor Potęgi smaku, rozmówca Jacka Trznadla w Hańbie domowej.

Inny sposób to kontestacja – jawny protest przeciwko czemuś, otwarte wyrażanie sprzeciwu. Jako pisarza kontestatora można określić np. Marka Hłaskę, brutalnie pokazującego brzydotę socjalistycznej rzeczywistości. Składają się na nią szare rudery, nuda, alkohol (Pierwszy krok w chmurach, Ósmy dzień tygodnia), zakłamanie, kontrast między prawdą a ludzkimi wyobrażeniami (Piękna dziewczyna), rozczarowani ludzie, dla których praca nie jest żadną radością (Robotnicy). Innymi kontestatorami są Andrzej Bursa, otwarcie zrywający z nakazami socrealizmu, Rafał Wojaczek, ostentacyjnie eksponujący brzydotę, czy krytyczni wobec zakłamania systemu poeci Nowej Fali.
Jeszcze inny sposób to obchodzenie cenzury przez publikowanie za granicą, np. w paryskiej Kulturze, lub w tzw. drugim obiegu.

Personalizm

Nazwa ta obejmuje wiele kierunków filozoficznych, zajmujących się problemem człowieka. Najważniejszy przedstawiciel tych tendencji, Emmanuel Mounier, twierdził, że człowiek jest niepowtarzalny, nie należy do przedmiotów świata, które możemy poznać z zewnątrz. „Jest on jedyną rzeczywistością, którą poznajemy i zarazem tworzymy od wewnątrz”. Trzeba zdecydować się na trud autokreacji („przekraczać siebie”). Wychodząc od tradycji chrześcijańskiej, Mounier mówi o konieczności zwrócenia się ku innym ludziom, zjednoczenia z nimi, bo człowiek „tylko przez drugiego człowieka może poznać siebie”. Personalizm neguje postawy pesymistyczne, mówiące o absurdzie i samotności istnienia. Patrz także: egzystencjalizm.

Poezja moralnego niepokoju, kino moralnego niepokoju

Utwory poruszające problemy moralne, zajmujące się kwestiami ogólnoludzkich, uniwersalnych wartości. Ich twórcy przyjmują postawę aktywną: oceniają otaczający świat, piętnując obecne w nim zło i pokazując następstwa łamania podstawowych zasad etycznych. Takiej aktywności wymagają także od odbiorcy, który powinien podjąć trud kształtowania rzeczywistości, ma bronić dobra i ludzkiej godności. W literaturze tę tendencję najwyraźniej widać w poezji Czesława Miłosza oraz Zbigniewa Herberta. Podobne postawy pojawiają się w filmach, np. Kijowskiego, Kieślowskiego, Holland, Wajdy, Zanussiego.

Pokolenie literackie

Grupa pisarzy, a także krytyków i odbiorców, którzy są najczęściej rówieśnikami. Łączy ich podobne spojrzenie na świat oraz postawa artystyczna (poetyka, stosunek do twórczości poprzedników, poglądy dotyczące społecznej roli artysty i jego dzieła). Istotnym elementem wyróżniającym pokolenie jest tzw. przeżycie pokoleniowe – ważne wydarzenie o charakterze społecznym czy historycznym, które wpłynęło na osobowość twórców i ich dzieła. Oto ważne przykłady dwudziestowiecznych pokoleń literackich.

• Pokolenie Kolumbów. To młodzi twórcy urodzeni ok. 1920 r. i debiutujący w czasie drugiej wojny światowej. Łączą ich doświadczenia wojenne, w tym m.in. walka z okupantem, często przynależność do AK, konspiracja. Określenie pochodzi z powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20, wydanej w 1957 r. Przedstawiciele pokolenia: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Zdzisław Stroiński (zginęli w czasie wojny), a także Tadeusz Różewicz, Miron Białoszewski, Zbigniew Herbert, Roman Bratny.

• Pokolenie pryszczatych. Przeżyciem pokoleniowym tej grupy twórców, młodszej od Kolumbów, było włączenie Polski w sowiecką sferę wpływów. W styczniu 1949 na szczecińskim Zjeździe Związku Literatów Polskich uznano sztukę za „oręż walki ideologicznej” i proklamowano realizm socjalistyczny. Określenie „pryszczaci” wymyślił Julian Tuwim z powodu trądziku widocznego na twarzach tych młodych, ale bardzo pewnych siebie poetów, którzy uznali literaturę za formę politycznej agitacji. Należeli do nich Wiktor Woroszylski, Andrzej Braun, początkowo także Witold Wirpsza i Tadeusz Konwicki. Patrz także: socrealizm, nowomowa.

• Pokolenie „Współczesności” (pokolenie 56). Grupa twórców urodzonych w latach 1930-1935 i debiutujących w okresie tzw. odwilży październikowej, czyli w okolicach roku 1956. Nazwa pochodzi od tytułu czasopisma, które aż do zamknięcia w roku 1971 było trybuną tego pokolenia. Twórcy należący do tej grupy przeżyli dzieciństwo w czasie wojny, a młodość w okresie stalinizmu. Zaliczamy do nich m.in. Stanisława Grochowiaka, Ernesta Brylla, Jerzego Harasymowicza, Andrzeja Bursę, Marka Nowakowskiego, Marka Hłaskę, Sławomira Mrożka.

• Pokolenie 68 – patrz: Nowa Fala

• Pokolenie 76. Pisarze debiutujący około roku 1976 (moment powstania w Polsce drugiego obiegu literackiego), a urodzeni w latach pięćdziesiątych. Przeżyciem pokoleniowym był dla nich stan wojenny ogłoszony w 1981 r. Przedstawiciele: Tomasz Jastrun, Jan Polkowski, Bronisław Maj, Paweł Huelle.

Polska szkoła filmowa

Nazwa twórczości młodych polskich reżyserów, powstającej przede wszystkim pomiędzy wydarzeniami października roku 1956 a wypadkami marca 1968. Byli to twórcy związani z łódzką PWSTiF, gdzie nie narzucano studentom jednego sposobu widzenia rzeczywistości czy jednego stylu. Dzięki temu poszanowaniu swobody powstały dzieła budzące wielkie emocje nie tylko w Polsce, reżyserowane przez takich twórców, jak Andrzej Wajda (Kanał, Popiół i diament), Andrzej Munk (Zezowate szczęście, Eroica), Jerzy Kawalerowicz (Matka Joanna od Aniołów), a także Stanisław Różewicz, Tadeusz Konwicki, Roman Polański. Łączyły ich pewne tendencje: pragnienie rozrachunku z wydarzeniami II wojny światowej (obrazy zrywające z heroizacją); pokazywanie praw historii, które określają los bezradnej wobec nich jednostki (nie tylko w kontekście lat 1939-1945, ale też wydarzeń współczesnych); kreowanie bohaterów nieprzeciętnych, skomplikowanych, odwołania do symboliki („sztuka myślącego obrazu”).

Postmodernizm

Pozbawiona jednoznacznej definicji nazwa ogółu tendencji w kulturze współczesnej. Chaos rzeczywistości, utrata znaczenia przez dotychczasowe systemy wartości i estetyki – prowadzą do kryzysu kultury, wyczerpania jej możliwości twórczych. Próbą odnowienia literatury i sztuki jest swobodne mieszanie wielu kierunków i gatunków, sztuki wysokiej z kulturą masową itp. Ważną cechą tych tendencji jest intertekstualność: tworzenie dzieł z odwołań do innych tekstów kultury, nadawanie przywołaniom innych, nowych znaczeń. W związku z tym efekt takiej twórczości wymaga aktywności od odbiorcy! Literaturę tego typu charakteryzują fragmentaryczność, ironia, skłonność do pastiszu. Do twórców postmodernizmu krytycy zaliczają m.in. Johna Bartha, Josepha Hellera (Paragraf 22), Kurta Vonneguta, a także Umberta Eco (Imię róży). Spośród reżyserów filmowych – m.in. Petera Greenawaya, Davida Lyncha, Jima Jarmuscha.

Powstanie warszawskie

Ważne wydarzenie historyczne i jednocześnie temat wielu utworów literackich, choćby Pamiętnika z powstania warszawskiego Białoszewskiego czy powieść Kolumbowie rocznik 20 Bratnego. Trwało 63 dni: godzinę „W” wyznaczono na 1 sierpnia 1944 r. o godz. 17, kapitulację podpisano 2 października. W powstaniu zginęło około 18 tysięcy żołnierzy, głównie AK, w tym tak wybitni poeci, jak Baczyński czy Gajcy, a także ok. 150 tysięcy ludności cywilnej. Jego następstwem było także późniejsze zniszczenie Warszawy, którą Hitler postanowił zrównać z ziemią. Powstanie warszawskie wciąż budzi kontrowersje. Wielu kwestionuje zasadność zrywu, widząc w nim jedynie realizację planów politycznych Polski Podziemnej, by wyzwolić miasto przed Armią Czerwoną.

Realizm magiczny

Termin pierwotnie odnoszący się do związanego z ekspresjonizmem malarstwa pokazującego udziwnioną rzeczywistość, w latach sześćdziesiątych zaczęto go łączyć z powieściami latynoamerykańskimi takich autorów, jak Gabriel Garcia Márquez (Sto lat samotności, Miłość w czasach zarazy), Alejo Carpentier (Podróż do źródeł czasu), Julio Cortázar (Gra w klasy).

Realizm magiczny cechuje połączenie dokładnego obrazu rzeczywistego świata z niezwykłą, magiczną aurą, np. szczegółowo opisane osoby czy przedmioty mogą tu być jednocześnie zwyczajne i nadnaturalne. Powieści realizmu magicznego odtwarzają naturę, obyczaje Ameryki Łacińskiej, mieszając je ze światem magii i metafizyki, np. snami, wizjami, niezwykłymi wydarzeniami. Czas linearny (historyczny) miesza się w nich z czasem kolistym (mitycznym). Także przestrzeń poddawana jest mitologizacji – można zaobserwować mieszanie sfer sacrum i profanum, tego, co zwyczajne, z tym, co irracjonalne; wyraźny podział przestrzeni na „tu” i „tam” (to, co zewnętrzne, obce), wykorzystywanie motywu axis mundi (środka świata).

Literatura iberoamerykańska spotkała się z zainteresowaniem polskich intelektualistów w latach sześćdziesiątych, a zwłaszcza siedemdziesiątych; można mówić nawet o pewnej modzie na czytanie Cortazara czy Marqueza. Wydawnictwo Literackie zaproponowało wówczas całą serię poświęconą prozie iberoamerykańskiej, a powieści te stały się wkrótce przedmiotem zainteresowania krytyków i teoretyków literatury – powstała iberystyka jako dziedzina naukowa.

Socrealizm, czyli realizm socjalistyczny

Przyjęty jako obowiązująca metoda twórcza w ZSRR w 1934 r., w Polsce zaś w styczniu roku 1949 na Zjeździe Związku Literatów Polskich; wygasł około roku 1956. Cechuje go tworzenie realistycznego, mimetycznego obrazu rzeczywistości, rezygnacja z wszelkiej fantastyki czy psychologizmu. Dzieła tego typu mają realizować cele propagandowe, sławić wielkość partii i pomagać w budowaniu socjalizmu. Dlatego socrealizm w literaturze to przede wszystkim utwory tendencyjne – schematyczne, realizujące z góry przyjętą tezę ideologiczną, wyraźnie dzielące bohaterów na dobrych (przodownik pracy, robotnik) oraz złych (imperialista, wróg klasowy na usługach obcego wywiadu). Charakterystyczny gatunek literacki to tzw. produkcyjniak – mająca wyraźny wydźwięk wychowawczy sztuka lub powieść, której akcja wiązała się z pracą w przemyśle czy w ogóle gospodarce, a bohaterem był robotnik (Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Przy budowie Tadeusza Konwickiego). Inne popularne gatunki: panegiryk, oda, pamflet. W języku utworów socrealistycznych pojawiają się transparentowo-gazetowe slogany, świat socjalizmu opisywany jest jako pełen ładu i optymizmu (sformułowania: partia z narodem, budowanie naszej ojczyzny itp.). Konieczność walki z przeciwnikami ustroju wprowadziła też do literatury stylistykę militarną. Patrz: nowomowa, totalitaryzm.

Stan wojenny

Ważne wydarzenie polityczne, wciąż będące tematem dyskusji. Wprowadzony 13 grudnia 1981 r., został oficjalnie odwołany 22 lipca roku 1983 r., a w 1992 r. uznany za nielegalny. Wobec narastania opozycji – w 1980 r. powstał NSZZ „Solidarność” – i społecznych protestów władza zdecydowała się na demonstrację siły. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. zaczęły się aresztowania i internowania, które dotknęły ponad 10 tysięcy osób, wprowadzono cenzurę poczty, zakaz podróżowania, godzinę milicyjną. Władzę przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON), na której czele stał generał Wojciech Jaruzelski. Milicja i wojsko złamały opór strajkujących – w kopalni Wujek akcja spowodowała śmierć 9 górników (16 XII 1981 r.). Stan wojenny znalazł oddźwięk w literaturze i filmie: Raport z oblężonego miasta Zbigniewa Herberta, Przywracanie porządku Stanisława Barańczaka, Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego, Polska Pieta Anny Kamieńskiej, Kołysanka Jacka Kaczmarskiego, film Śmierć jak kromka chleba Kazimierza ­Kutza.

Sztuka współczesna – nowatorskie tendencje

Action – art (sztuka – działanie) – kierunek rozwijający się w Stanach Zjednoczonych od końca lat czterdziestych. Charakteryzuje go spontaniczne, niemal odruchowe działanie twórcy, który nakładając farbę, wyraża swój stan psychiczny. Przedstawiciele: Jackson Pollock, w Polsce Tadeusz Kantor.
Hiperrealizm (fotorealizm) – powstał w Stanach Zjednoczonych na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych; ten kierunek w sztuce cechuje dążenie do jak najdokładniejszego pokazywania rzeczywistości, tak dokładnego jak fotografia. Perfekcyjne odbicie świata uzyskuje się także przez stosowanie żywic syntetycznych, farb akrylowych. Przedstawiciele: Richard Estes, Chuc Close, Don Eddy.

Informel – od francuskiego art informel: sztuka bezkształtna – określenie sztuki abstrakcyjnej, która nie była świadomie komponowaną abstrakcją geometryczną, lecz spontanicznym tworzeniem form nieregularnych, nieokreślonych, przypadkowych – sztuką mógł być np. wynik chodzenia po płótnie czy przypadkowego chlapania farbą. Przedstawiciele: Wols, Dubuffet, Mathieu, Paul Jackson.

Minimal art (najmniejsza sztuka) – tendencja wewnątrz pop-artu, której istotą jest zainteresowanie przedmiotami codziennymi, masowymi wytworami przemysłu. Często stosowane są w niej proste formy geometryczne. W skrajnej postaci, określanej jako sztuka uboga, zwraca się nawet ku takim produktom, jak kartonowe pudło, kawałek drutu, kilka porzuconych kartofli, liść kapusty. Przykład: Pieter Engels, Kawał nowoczesnego pejzażu bez obłoków i chmur – to dwie metalowe rury pokazane w ramie.
(Patrz także: happening, kolaż.)

Op-art (optical art, wizualizm) – kierunek stworzony w latach sześćdziesiątych, który cechują upodobanie do form geometrycznych mających wywoływać u odbiorcy złudzenie ruchu, abstrakcyjne kompozycje, wprowadzanie kontrastów: czerń i biel, światło i cień itp.

Pop-art – sztuka popularna; bliski prowokacji artystycznej kierunek współczesnej sztuki, który pojawił się w latach pięćdziesiątych. Najwybitniejszym jego przedstawicielem jest Andy Warhol. Pop-art dąży do zatarcia granicy między kulturą wysoką a komercyjną kulturą masową, między zwyczajnym przedmiotem a dziełem sztuki: Warhol rysował np. butelkę coca-coli czy puszkę zupy Campbella. Tematów swoich dzieł twórcy szukają w codziennym życiu – stają się nimi różnego rodzaju akcesoria cywilizacji, przedmioty codziennego użytku; w mediach – powstają portrety sławnych ludzi, np. słynny cykl twarzy Marilyn Monroe Andy’ego Warhola. Twórcy pop-artu tworzą plakaty, komiksy, kolaże, różnego rodzaju kompozycje z gotowych elementów.

Taszyzm – rzadziej stosowana nazwa malarstwa typu informel; twórcy posługiwali się barwnymi plamami (francuskie tache to plama) lub naciekami farby. Twórcy: Nicolas de Staël, przez pewien czas Tadeusz Dominik, Aleksander Kobzdej.

Teatr absurdu

Ważny kierunek współczesnego dramatu, mający swoje korzenie w literaturze przedwojennej, np. dziełach Witkacego. Po wojnie jego najważniejszymi przedstawicielami są Eugène Ionesco (Łysa śpiewaczka, Krzesła, Lekcja) i Samuel Beckett (Czekając na Godota, Końcówka), a w literaturze polskiej Tadeusz Różewicz (Kartoteka) czy Sławomir Mrożek (Tango).

Teatr absurdu pokazuje pustkę, w jakiej egzystuje współczesny człowiek, dąży do zdemaskowania cywilizacji niosącej ludziom zagładę. Charakterystycznymi środkami wyrazu są absurd, groteska, parodia, także paradoks, czarny humor czy burleska – twórcy pokazują rzeczywistość obłąkaną, nielogiczną, sytuacje absurdalne. Wydarzenia są unieruchomione (ograniczenie akcji do minimum), czas to wiecznie trwająca teraźniejszość, dekoracje są zazwyczaj umowne (bardzo oszczędna scenografia). Twórcy teatru absurdu zrywają z dotychczasową dramaturgią; ich bohaterowie są najczęściej postaciami marionetkowymi, pozbawionymi indywidualności. Różnego rodzaju eksperymenty językowe (np. rozbicie tradycyjnej składni) wynikają z przekonania, że współczesny język jest pusty, nieużyteczny, nie służy porozumieniu się ­ludzi.

Totalitaryzm

Łacińskie totus znaczy: cały. System władzy, którego celem jest całkowite podporządkowanie sobie społeczeństwa, kontrola każdego przejawu aktywności człowieka. Jednostka, bezradna wobec wszechmocy systemu, zostaje uprzedmiotowiona – traktowana jest jako drobna cząstka całości. Całkowite zniewolenie wynika z monopolistycznej ideologii – rządzi jedna partia, na której czele stoi otaczany kultem charyzmatyczny przywódca (Hitler, Stalin czy Wielki Brat), nie ma opozycji. Władzy podporządkowane są gospodarka i kultura, zwłaszcza środki masowego przekazu, które służą celom propagandowym. Ważną cechą tej formy władzy jest terror – rozbudowany system policyjny (zwłaszcza tajnej policji, zajmującej się tropieniem ewentualnych wrogów), łamanie solidarności międzyludzkiej (donosy, ciągłe poczucie zagrożenia). Szczególnym wytworem totalitaryzmów XX w. są systemy obozów zagłady czy pracy: niemieckie lagry i bardzo do nich podobne sowieckie łagry. Totalitaryzm, uznawany za przekleństwo XX wieku, jest tematem licznych utworów literackich, które pokazują przede wszystkim niszczący wpływ tego systemu na człowieka: jego następstwami są chaos, zanik wartości moralnych, zniewolenie, kłamstwo.

Ważne utwory: Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna (stalinizm), opowiadania Tadeusza Borowskiego, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego (niemiecki nazizm), Folwark zwierzęcy i Rok 1984 George’a Orwella (analiza systemu totalitarnego), Zniewolony umysł Czesława Miłosza (problem zniewalania twórców kultury przez ten system).
Ważne przykłady historyczne to stalinizm i nazizm

Stalinizm – system stworzony w Związku Radzieckim przez Józefa Stalina, którego podstawą był marksizm-leninizm. Wiąże się z nim terror, utworzenie NKWD i rozbudowanego systemu łagrów; kult Stalina jako genialnego przywódcy. Poddany krytyce na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w roku 1956.

Nazizm – faszyzm hitlerowski, ideologia i system władzy stworzone w Niemczech w latach trzydziestych przez Adolfa Hitlera. Jego podstawami były kult wodza, szowinizm, rasizm – przekonanie o wyższości pewnych ras nad innymi, uznawanymi za niższe, niepełnowartościowe. W propagandzie niemieckiej takimi rasami niższymi byli np. Słowianie, a zwłaszcza Żydzi, Niemcy zaś – rasą panów. Pogląd ten stał się usprawiedliwieniem hitlerowskiej polityki agresji.
Patrz także: inny świat, nowomowa, socrealizm.

Turpizm

Łacińskie słowo turpis znaczy: brzydki. Antyestetyzm; szczególne zainteresowanie zjawiskami pomijanymi przez dotychczasową sztukę, uważanymi za nieestetyczne – motywami brzydoty, śmierci, kalectwa, nędzy, choroby, ułomności. Turpiści odwołują się do tradycji barokowej, naturalizmu, a także Baudelaire’a czy Kafki. Fascynację tym, co nieestetyczne, widać przede wszystkim w poezji Stanisława Grochowiaka, który debiutował w roku 1956, ale także Różewicza, Białoszewskiego, Brylla, Bursy, Wojaczka. Zazwyczaj widzą oni w brzydocie możliwość pokazania prawdy o świecie i ludziach – człowiek jest przez nich widziany jako ciało podlegające chorobom i starzeniu się. Dowodem fascynacji ułomnością otaczającej nas rzeczywistości jest „poezja rupieci” Białoszewskiego, który bohaterami swych wierszy uczynił np. kaflowy piec i podłogę. Dla Grochowiaka turpizm to sposób całościowego widzenia świata, składającego się także z wszechobecnej brzydoty. Ta jest zresztą bliższa realnemu widzeniu rzeczywistości. Terminu turpizm użył po raz pierwszy Julian Przyboś w swoim pamflecie z roku 1962 Oda do turpistów, w którym zarzucał im wtórność i nieuzasadnioną chęć szokowania odbiorców.