Literatura polska w lata 1900-1918

W roku 1900, gdy rozpoczynało się nowe stulecie, Europa właśnie z nostalgią żegnała belle epoque, zaś w literaturze polskiej niepodzielnie królowała estetyka młodopolska ze swoją pesymistyczną wizją ludzkiego bytu, ideologią „sztuki dla sztuki”, umiłowaniem przyrody i fascynacją nirwaną jako stanem pozwalającym na wyzbycie się wszelkich pragnień. A jednak mimo iż wedle stosowanej dziś periodyzacji epoka Młodej Polski miała potrwać aż do I wojny światowej, po roku 1900 dają się zauważyć wyraźne zmiany w nastrojach, tendencjach i nurtach literackich. Minął budzący niepokój przełom wieków, minęły też dominujące uprzednio w literaturze i innych odmianach sztuki tendencje dekadenckie i katastroficzne, twórczość literacka staje się coraz bardziej zaangażowana w problematykę społeczną i polityczną. Pisarze, którzy jeszcze niedawno byli piewcami młodopolskiej melancholii i bezsilności, tworzą dzieła wyrabiające w czytelniku obywatelską postawę, zwracają się w stronę publicystyki społecznej i politycznej, chwalą radość, poważają spokój. Już tzw. słowa-klucze pojawiające się w literaturze po 1900 r., mówią nam wiele o zmianach w gustach artystycznych epoki. Wyrażenia takie jak otchłań, niebyt czy smutek, które w ostatnim dziesięcioleciu wieku XIX stanowiły dominantę języka artystycznego, zostają zastąpione przez słowa: życie, akceptacja, spokój i ład.

Najważniejsze wydarzenia

Europa:

1900 – Lord Jim Josepha Conrada;
1900-1901 – Trzy siostry Antoniego Czechowa (dramat wystawiany obecnie przez warszawski Teatr Powszechny);
1903 – Tonio Kröger oraz Tristan Tomasza Manna;
1904 – Wiśniowy sad Antoniego Czechowa;
1911 – Śmierć w Wenecji Tomasza Manna;
1904, 1906, 1907, 1908, 1911 i 1912 – w tych latach ukazują się kolejne tomy poetyckie rosyjskiego twórcy Aleksandra Błoka;
1907 – Ewolucja twórcza Henriego Bergsona, filozofa, pod którego silnym wpływem pozostawała twórczość Bolesława Leśmiana;
1913 – Marcel Proust zaczyna publikować W poszukiwaniu straconego czasu.

Polska:

1900 – Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Wesele Wyspiańskiego;
1901 – prapremiera Wesela;
– tomik Sny o potędze, czyli debiut poetycki Leopolda Staffa;
1901–1902 – publikacja Hymnów Jana Kasprowicza;
1903 – Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego;
1903-1905 – w Krakowie ukazuje się Liberum Veto;
1903-1910 – Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
1904 – Popioły Stefana Żeromskiego;
– Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego;
– na łamach Chimery Miriam publikuje zapomnianą twórczość Norwida;
– Reymont zaczyna pisać powieść Chłopi;
1905 – rozpoczyna swą działalność kabaret Zielony Balonik;
1906 – Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej;
1908 – Gałąź kwitnąca Leopolda Staffa;
– Dzieje grzechu i Duma o hetmanie Stefana Żeromskiego;
1909 – Róża Stefana Żeromskiego;
1910 – Sułkowski Stefana Żeromskiego:
– Uśmiechy godzin Leopolda Staffa;
– w Galicji powstaje Związek Strzelecki;
1911 – w Krakowie zaczyna wychodzić Museion;
1912 – w Galicji powstają Drużyny Strzeleckie;
– Uroda życia i Wierna rzeka Stefana Żeromskiego;
– Sad rozstajny Bolesława Leśmiana;
1913 – ukazują się Słówka Tadeusza Boya-Żeleńskiego;
1914 – Związek Strzelecki i Drużyny Strzeleckie łączą się w I Brygadę pod dowództwem Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego;
1916 – Księga ubogich Jana Kasprowicza;
1916-1918 – Walka z szatanem Stefana Żeromskiego;
1914-1918 – powstaje twórczość legionowa (np. Józef Mączka, Edward Słoński). Wśród wierszy tego okresu najbardziej popularne były: Piechota (zaczynająca się od słów „Nie noszą lampasów, lecz szary ich strój…”) oraz My, pierwsza brygada, także przeróbka ludowej piosenki O, mój rozmarynie…

Podstawowe prądy literackie i artystyczne

Ekspresjonizm

Prąd w malarstwie, rzeźbie, muzyce i literaturze rozwijający się właśnie po roku 1900. Tworzący w stylu ekspresjonistycznym artyści próbowali dać wyraz wewnętrznym, duchowym przeżyciom. Patos, ekstaza, przerażenie, napięcie, szaleńcza radość – oto odczucia, które usiłowali oddać w swej sztuce.

Przedstawicielem polskiego malarstwa ekspresjonistycznego jest Witold Wojtkiewicz, wśród rzeźbiarzy do tego kierunku odwoływali się między innymi Bolesław Biegas i Xawery Dunikowski. Elementy sztuki ekspresjonistycznej dostrzeżemy również w witrażach Stanisława Wyspiańskiego. Dzieła muzyczne zaliczane do tego nurtu to np. pełne ekspresji opery Ryszarda Straussa (Salome – 1905, Elektra – 1909).

Wyrazem ekspresjonizmu literackiego stają się powstające na przełomie wieku XIX i XX Hymny Jana Kasprowicza (1860-1926). Z 1901 r. pochodzi słynny utwór Dies irae, wzorowany na pieśni kościelnej. Utwór ten nosi charakter skargi pełnej ekspresywnego żalu, rozpaczy i buntu, skarga ta graniczy z bluźnierstwem, podobnie jak słowa Wielkiej Improwizacji Konrada z III cz. Dziadów. Podmiot Dies irae zwraca się do Boga:

Ojcze rozpusty! Kyrie elejson!
Nic, co się stało pod sklepem niebiosów,
bez Twej się woli nie stało!
Kyrie elejson!
O źródło zdrady! Kyrie elejson!
Przyczyno grzechu
i zemsty, i rozpaczy szaleńczego śmiechu!

Znany z literatury i malarstwa nurt ekspresjonistyczny doczekał się swego teoretyka. Był nim Stanisław Przybyszewski, który w poznańskim czasopiśmie Zdrój publikował artykuły określające istotę tego prądu (1918 r.).

Neoklasycyzm

Prąd literacki, który wiązać należy z działalnością czasopisma Museion, założonego w Krakowie (1911 r.) przez Ludwika Hieronima Morstina.
Neoklasycyzm propagował ideę ładu i harmonii, afirmacji życia, optymizmu, spokojnej egzystencji ludzkiej. Do nurtu neoklasycznego zaliczyć można pierwszy okres twórczości Leopolda Staffa (1878-1957), tzw. poety trzech pokoleń. Jeszcze zanim zostały sformułowane postulaty neoklasycyzmu w Museionie, powstają dwa tomy poezji Staffa stanowiące istotny wkład w dzieje tego kierunku. Są to Gałąź kwitnąca (1908) oraz Uśmiechy godzin (1910).

W Przedśpiewie (z tomu Gałąź kwitnąca) podmiot liryczny jawi się jako ktoś miłujący życie, reprezentujący postawę zbliżoną do tej Mistrza Kochanowskiego:

Czciciel gwiazd i mądrości, miłośnik ogrodów,
Wyznawca snów i piękna i uczestnik godów,
Na które swych wybrańców sprasza sztuka boska:
Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska,
Złuda miłości, zwątpień mrok, tęsknot rozbicia,
A jednak śpiewać będę wam pochwałę życia…

Jak widać z cytowanego utworu, humanistyczna wartość poezji Staffa polega na umiejętności widzenia tego, co w życiu piękne, dobre i wzniosłe, mimo świadomości istnienia zła i niedostatku.

Franciszkanizm

Intelektualna moda na franciszkanizm pojawiła się nagle i stanowiła zaskakujące przeciwieństwo wobec pesymistycznych idei poprzedniego okresu. Franciszkanizm (od św. Franciszka z Asyżu oczywiście) propagował postawę akceptacji życia, zgody na wpisane w świat cierpienie i zło, optymizmu i radości z rzeczy małych, zawierał w sobie pochwałę przyrody i filozofię zespolenia człowieka ze światem natury.

Leopold Staff tłumaczy Kwiatki św. Franciszka z Asyżu i sam staje się wyznawcą jego filozofii. Nawiązując do idei franciszkańskich, podmiot liryczny powie w cytowanym już Przedśpiewie:

W łzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu,
I pochwalam tajń życia w pieśni i w milczeniu,
Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu.

Również buntowniczy Jan Kasprowicz staje się w końcu wyznawcą franciszkanizmu. Tę postawę możemy obserwować już w znamiennym dla tego nurtu wierszu Hymn św. Franciszka z Asyżu (1902):

Bądź pochwalony, Rozdawco cierpienia!
Ręceś mi przekłuł i nogi
i krew mi cieknie z głowy,
a oto z Krzyża
zstępuje ku mnie w przechwalebnych
ogniach
biały Serafin
i radość w serce mi leje…

Franciszkanizm to filozofia, która twierdzi, iż do radości i prawdziwego szczęścia idzie się drogą wąską i ciernistą, drogą, która wiedzie przez krzyż. Pochwała cierpienia, które prowadzi do pełnego szczęścia, do pełnego zrozumienia istoty życia – oto temat cytowanego hymnu. Temat ten łączy się w utworze z uwielbieniem piękna przyrody, uroku świata, z pochwałą pokory i umiejętności poprzestawania na małym.

Przebrzmiały rozpaczliwe echa Dies irae, a w 1916 roku pojawiła się Księga ubogich. W niej właśnie utrwala się franciszkańska postawa poety. Podmiot mówi w Księdze…: „Przestałem się wadzić z Bogiem…”. Przestał się wadzić z Bogiem, a zaczął cieszyć się małymi radościami życia, chwalić przyrodę, uwielbiać prostotę:

Pozbywa się moje serce –
O, ludzie żyjący nadzieją! –
Wszelakiej skazy, gdy widzę,
Jak trawy śmiać się umieją.

Gdy stoję w progach tej chaty –
O, ludzie żądni bogactwa! –
Wyciągam ręce i zgarniam
Skarby Bożego władztwa.
[Nie ma tu nic szczególnego…]

Nurt tatrzański

„Odkrycie” Podhala to zasługa warszawskiego lekarza Tytusa Chałubińskiego, który zwrócił uwagę na klimatyczne walory Zakopanego. Do upowszechnienia folkloru góralskiego przyczynił się głównie Stanisław Witkiewicz. Jednym z entuzjastów góralszczyzny był również Kazimierz Przerwa-Tetmajer, który przekazał jej zmitologizowany obraz w tomie opowiadań Na skalnym Podhalu (1903-1910). W zbiorze tym, napisanym góralską gwarą, utrwalił obraz podhalańskiego herosa-zbójnika imponującego tężyzną fizyczną, odpornością, odwagą, a także siłą moralną.

Symbolizm

Kształtował się na przełomie epok. Tendencje symboliczne w sztuce wyrastały z przekonania, iż przeżycia ludzkie są niewyrażalne, można je jedynie niewyraźnie zasugerować, niejasno przedstawić. Przedmiot konkretny (np. obraz, rzeźba, wiersz) jest wieloznaczny, odsyła do innej, abstrakcyjnej, nieuchwytnej za pomocą zmysłów rzeczywistości. Można ów symbol na rozmaite sposoby interpretować.

Symbolizm był modny zarówno w malarstwie europejskim (np. Edward Munch – Madonna – obraz malowany w latach 1895-1902; Gustaw Klimt Salome – 1909), jak i polskim. Z naszych rodzimych malarzy symbolistów najbardziej znana jest twórczość Jacka Malczewskiego. Przewodnimi tematami jego sztuki były: wątek narodowy, postawa artysty wobec sztuki, problemy eschatologiczne. Z początku wieku pochodzą m.in. następujące obrazy: Portret własny z hiacyntem (1902), Hamlet polski (1903), Pokusa fortuny (1904), Portret Władysława St. Reymonta (1905), Chrystus przed Piłatem (1910).

Również twórczość Stanisława Wyspiańskiego można zaklasyfikować do nurtu symbolicznego. I w twórczości malarskiej (np. witraże), i dramatycznej tego artysty symbolizm zespala się z realizmem czy wręcz aktualizmem. Przykładem może tu być Wesele, gdzie w akcie drugim wątek realistyczny, ilustrujący zaślubiny poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną, łączy się z wątkiem symboliczno-fantastycznym, wyrażonym w postaci zjawiających się gości z zaświatów.

Jedną z literackich realizacji symbolizmu dwudziestowiecznego jest wiersz Na Anioł Pański (1905) Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Smutny pejzaż nakreślony w utworze spojony z motywem cmentarza i grobem młodej dziewczyny ma symbolizować bezsens ludzkiej egzystencji. Gęstniejący mrok, szare mgły i dymy wzmagają nastrój beznadziejności i bezbrzeżnego smutku – nieodłącznych towarzyszy ludzkiego życia.

Nurt satyryczno-groteskowy

To głównie kabarety, przede wszystkim działający od 1905 r. w Krakowie kabaret Zielony Balonik (zwany również Jamą Michalika). Przeznaczone dla nigo teksty satyryczne pisał Tadeusz Żeleński (pseudonim Boy), który swoje utwory zebrał w tomie Słówka (1913). Jego satyry podejmowały problemy życia codziennego, stroniąc od wzniosłych zagadnień metafizycznych, tak charakterystycznych dla wcześniejszej twórczości młodopolskiej. Pisane były prostym językiem, wykorzystującym często wulgaryzmy. Słówka Boya wyśmiewały romantyczne i neoromantyczne poglądy na rolę poezji jako duchowej przewodniczki narodu i poety – uduchowionego kapłana. Do elity poetyckiej zwraca się Boy:

Skończcie wasze komedyje,
Schowajcie pawie ogony,
Żyjcie – czym każdy z nas żyje,
Idźcie – k o c h a ć… za miliony!

Nurt publicystyczny

Na początku wieku powstaje w Warszawie ważne czasopismo – Chimera, redagowane przez Zenona Przesmyckiego (pseudonim Miriam) – wcześniejszego redaktora Życia (warszawskiego). Chimera wychodziła w latach 1901-1907 i była czasopismem utrzymanym na wysokim poziomie artystycznym i opatrzonym pięknymi ilustracjami. Hołdowała jednak wciąż dawnym młodopolskim poglądom podkreślającym rolę sztuki, która odzwierciedla najgłębszą istotę bytu, oraz rolę twórców stanowiących arystokrację duchową narodu (programowe artykuły Przesmyckiego). Czasopismo ma w swej historii jedną bardzo ważną kartę – w 1904 r. Miriam przypomniał na łamach Chimery twórczość, zapomnianego wówczas, Cypriana K. Norwida!

W latach 1903-1905 ukazywało się w Krakowie satyryczne czasopismo Liberum Veto, którego jednym z postulatów było ośmieszenie różnorodnych młodopolskich manier (inaczej niż w Chimerze).

Wielcy twórcy początku wieku i ich dzieła:

Stanisław Wyspiański

w roku 1900 kończy 31 lat – jest jedną z największych indywidualności tej epoki. Jego wielkie dramaty powstałe w tym okresie to: Wesele – napisane w 1900 r., wystawione po raz pierwszy w 1901 r., Wyzwolenie – 1903 r. oraz Noc listopadowa – 1904 r. W dramatach pisarza można wyodrębnić dwa główne typy wątków: symboliczne (obecne są przede wszystkim w Weselu) oraz historiozoficzne (Wyzwolenie, Noc listopadowa).

Wyspiański zaznaczył też swoją obecność w sztukach plastycznych. W Polsce był uczniem Matejki, ale praktykował także w szkołach zachodnich: w Paryżu, we Włoszech, w Niemczech i Czechach. W swojej sztuce malarskiej operował linią i konturem (graficzność sztuki Wyspiańskiego), zaś jego ulubioną techniką była pastela. Wyspiańskiemu-malarzowi zawdzięczamy szereg znanych dzieł. Są to liczne portrety, np. Autoportret (1902), Macierzyństwo (1905), widoki (Wawel, kopiec Kościuszki i in.), oraz witraże na Wawelu i w kościele franciszkanów w Krakowie (np. witraż Bóg Ojciec tworzony w latach 1897-1902). Tematyka twórczości plastycznej artysty korespondowała z jego twórczością literacką. Do swoich dramatów sam projektował scenografię, kostiumy, sam kreślił wizerunki bohaterów.

Stefan Żeromski

na początku wieku ma 34 lata. W XX stuleciu napisze m. in. takie utwory, jak Ludzie bezdomni, Popioły, Dzieje grzechu, Róża, Sułkowski, Uroda życia, Wierna rzeka, Walka z szatanem.
Ludzie bezdomni to najgłośniejsze obok Wesela dzieło początku XX wieku. Żeromski podejmuje w nim problematykę społeczną, konstruuje bohatera, który poświęca osobiste szczęście, by pomagać biednym ludziom. Poprzez postać Tomasza Judyma Żeromski wyraża wiarę, iż nawet nieliczne jednostki poświęcające całą swą energię walce ze złem społecznym, są w stanie naprawić krzywdę, zapobiec nędzy. Postawa Judyma zadomowiła się w polskiej świadomości na stałe i jej przejawy spotykamy nawet w czasach nam współczesnych.

Obok Ludzi bezdomnych wielkim sukcesem pisarskim tego okresu były Popioły – fresk historyczny, którego akcja rozgrywa się na przełomie XVIII i XIX wieku. Podobnie jak Wojna i pokój Lwa Tołstoja (która inspirowała Żeromskiego), stają się Popioły powieścią-panoramą, ich celem jest opisanie życia narodu w okresie wojen napoleońskich.

Problematykę historyczną podejmuje Żeromski również w tragedii Sułkowski oraz w powieści Wierna rzeka. Z kolei reakcją na wydarzenia rewolucji 1905 staje się dramat Róża, pełen aluzji poemat epicki Duma o hetmanie oraz powieść obyczajowa Dzieje grzechu, która swym głębokim pesymizmem mówi o rozczarowaniach, jakich doznał pisarz po upadku nadziei związanych z wydarzeniami 1905 r. Problem losu narodu i losu indywidualności poświęcających się dla dobra społeczeństwa, problem istotny w całej twórczości Żeromskiego, staje się osią konstrukcji dwutomowej powieści Uroda życia oraz trylogii Walka z szatanem.

Gabriela Zapolska

(w chwili wejścia w nowe stulecie – 40-latka) – pisarka już zasłużona dla rozwoju teatru i dramatu polskiego. W 1902 r. założyła i prowadziła szkołę dramatyczną w Krakowie. Napisała wiele dramatów, które do dziś wystawiane są na scenach teatrów. Najsłynniejszy – Moralność pani Dulskiej powstał w 1906 r.

Władysław Stanisław Reymont

(w 1900 r. kończy 33 lata) – z początku epoki pochodzą Chłopi – powieść powstała w latach 1904-1909, która przyniosła pisarzowi nie tylko sławę, ale również Nagrodę Nobla (1924). To obszerne, czterotomowe dzieło stanowi świadomą mitologizację chłopskiego bytu. Reymont wyraził w swym utworze przekonanie, iż związek człowieka z ziemią ma charakter naturalny. Praca ludzka wpisana w kołowrót pór roku ma głęboki sens, wzmocniony jeszcze przez rytmicznie powtarzające się obrzędy religijne. W ten sposób powstał wzniosły obraz chłopskiego bytowania, zgodny z tendencją epoki, która w życiu wiejskim chciała widzieć ucieczkę przed zagrożeniami cywilizacji.
Z początku XX wieku pochodzą inne, mało znane powieści Reymonta. Są to: trylogia Rok 1974 (1913-1918), Marzyciel (1910), Wampir (1911).

Bolesław Leśmian

(na początku wieku 23-latek) – debiutuje już po 1900, w 1912, tomem Sad rozstajny. Indywidualista pośród poetów, nie daje się zaklasyfikować do żadnego określonego nurtu poetyckiego. Odrębność i oryginalność jego twórczości leży przede wszystkim w poetyckim języku. Leśmian odkrywał na nowo etymologię słów, tworzył neologizmy, stosował szczególne zestawienia wyrazów, przypominał wyrazy rzadkie czy zapomniane.
Swoim zainteresowaniom mitem i baśnią jako sposobami poznawania i odkrywania rzeczywistości daje wyraz poprzez opublikowanie w 1913 roku utworów dla młodzieży (Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza).

W latach 1900-1918 tworzą również:

Władysław Orkan (właściwe nazwisko: Franciszek Smreczyński 1876–1930) – piewca regionu górskiego pisze powieści: Nad urwiskiem i Komornicy – 1900, W roztokach – 1903.
Wacław Berent (1873-1940) – jego najbardziej znane powieści to: Próchno (1903), Ozimina (1911), Żywe kamienie (1918).
Tadeusz Miciński (1875-1918) – powieściopisarz (Ksiądz Faust – 1913), również autor dramatów (np. Bazylissa Teofanu – 1909).
Stanisław Przybyszewski (1868-1927) – publicysta, powieściopisarz (Synowie ziemi – 1904), dramatopisarz (np. Złote runo – 1901).
Andrzej Strug (właściwe nazwisko: Tadeusz Gałecki, 1871-1937) – pisze powieści Ludzie podziemni – 1908, Dzieje jednego pocisku – 1910.
Zofia Nałkowska (1884-1954) – debiutuje w 1906 r. powieścią Kobiety.
Karol Irzykowski (1873-1944) – w 1903 r. powstaje powieść pod tytułem Pałuba.
Włodzimierz Perzyński (1877-1930) – popularny komediopisarz, autor m. in. Lekkomyślnej siostry (1900).
Tadeusz Rittner (1873-1921) – w 1907 r. powstaje dramat W małym domku (nawiązaniem do tego utworu będzie W małym dworku St. I. Witkiewicza). W 1916 powstaje sztuka Wilki w nocy.
Adolf Nowaczyński (1876-1944) – autor dramatów o tematyce historycznej, m. in. Wielki Fryderyk (1910).
Karol Hubert Rostworowski (1877-1938) – dramatopisarz, autor Judasza z Kariothu (1913).

Zobacz:

Międzywojnie – lata dwudzieste