Cyprian Norwid
Moja piosnka [II]
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba…
Tęskno mi, Panie…
Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą…
Tęskno mi, Panie…
Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
Są – jak odwieczne Chrystusa wyznanie:
„Bądź pochwalony!”
Tęskno mi, Panie…
Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,
Równie niewinnej…
Tęskno mi, Panie…
Do bez–tęsknoty i do bez-myślenia,
Do tych, co mają tak za tak – nie za nie –
Bez światło-cienia…
Tęskno mi, Panie…
Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi?
I tak być musi, choć się tak nie stanie
Przyjaźni mojej…
Tęskno mi, Panie…
Na tle epoki
Wiersz Moja piosnka [II] powstał na emigracji. Norwid opuścił Polskę jako dwudziestolatek i nigdy już do niej nie powrócił. Podróżował po całej Europie; odwiedził Berlin, Rzym, Paryż. Wyjechał nawet do Stanów Zjednoczonych, ale nie czuł się tam dobrze i wrócił do Paryża, tam też umarł.
Losy poety składają się więc na typową biografię romantyczną. Zauważ, że zarówno Mickiewicz, jak Słowacki i Krasiński, również podróżowali, a właściwie tułali się po Europie, ponieważ Polska jako samodzielne państwo nie istniała. Dlatego też tęsknota za ojczyzną, wspominanie jej oraz związane z tym poczucie nostalgii, smutku czy zadumy to częste tematy utworów romantycznych.
Forma utwory – elementy analizy
- Wiersz ten napisany jest 11-zgłoskowcem. Składa się z sześciu zwrotek, z których każda zakończona jest wezwaniem „Tęskno mi, Panie…”. Zwrot ten występuje tu w funkcji refrenu, podkreślając regularną budowę wiersza i wprowadzając weń muzyczność.
- Muzyczność tę potęgują jeszcze regularne rymy naprzemienne abab (chleba – Nieba, uszanowanie – Panie). Ta prosta i przejrzysta budowa jest charakterystyczna dla piosenki, stąd też tytuł wiersza.
- Poza elementami budowy, charakterystycznymi dla gatunku, jakim jest piosenka, daje się zauważyć innowacje językowe, jakimi są dzielenie wyrazów myślnikiem na pojedyncze cząstki znaczące, jak: bez-tęsknota, bez-myślenie, światło-cień; jak również wyodrębnienie poszczególnych wyrazów z całości tekstu poprzez rozstrzelenie, jak: „dary”, „Bądź pochwalony!”, „tak za tak” oraz „nie za nie”. Poprzez taki zapis graficzny poeta nadaje tym wyrazom szczególne znaczenie.
- Ostatnią dającą się zauważyć cechą formalną są występujące na końcu prawie wszystkich zwrotek i refrenu wielokropki – niedopowiedzenia, które nadają wierszowi formę otwartą.
Sytuacja liryczna, treść, motywy, bohater
Głównym tematem wiersza jest tęsknota za krajem wygnańca przebywającego na emigracji. Wygnańcem tym jest sam autor, mamy więc do czynienia z przykładem liryki bezpośredniej, gdzie „ja” mówiące należy do samego autora, czego wyrazem są słowa „Tęskno mi”. Obraz kraju przedstawiony w wierszu jest pełen nostalgii.
Norwid przedstawia Polskę w sposób wyidealizowany, jako kraj chrześcijańskich cnót i pięknych tradycji.
- Zwrotka pierwsza mówi o szacunku do chleba, który symbolizuje ciało Chrystusa – chleb otaczany był, zwłaszcza na wsi, szczególną czcią. Objawiała się ona zwyczajem kreślenia krzyża na każdym bochenku i odmawianiem dziękczynnej modlitwy. Chleb jako świętość, jako pożywienie dane przez Boga, spożywany był do ostatniej kruszyny.
- Zwrotka druga mówi o poszanowaniu przyrody i zwyczaju życia wiejskiego, gdzie to, co służy ogółowi, ważniejsze jest niż interes jednostki. Dlatego też poeta przestrzega przed niszczeniem gniazd bocianich, które służą wszystkim.
- Zwrotka trzecia przywołuje staropolski sposób pozdrowienia przez „Bądź pochwalony!”, gdzie osoba witana odpowiada „Na wieki wieków!”. Jest to pozdrowienie chrześcijańskie i jednoznacznie znamionuje przynależność do wspólnoty kościelnej.
Te trzy pierwsze zwrotki o charakterze raczej opisowym przechodzą następnie w refleksyjne, które są osobistym wyznaniem autora. Poeta mówi w nich, że to uczucie tęsknoty, które go trawi, jest właściwie niedefiniowalne, że nie zna jego przyczyny. Ta niemożność nazwania najpełniej wyraża się właśnie w wielokropku kończącym wers.
- Kolejna zwrotka, jako jedyna w wierszu, nie powtarza anaforycznego początku. Jest ona zarazem najbardziej dramatyczną częścią wiersza. Poeta prosi w niej o uwolnienie od permanentnie towarzyszącego mu smutku, o czym pisał już we wcześniejszym utworze Moja piosnka [I]. Norwid prosi o przeniesie go w stan bez-tęsknoty i bez-myślenia. Chce znaleźć się w gronie ludzi sprawiedliwych, co mają „tak za tak” i „nie za nie”, do krainy bez światło-cienia. Pamiętając, iż to, co Dantego tak zaskoczyło w zaświatach, to fakt, że dusze ludzkie nie pozostawiają po sobie cienia, możemy odczytać, iż wiersz ten jest prośbą o… śmierć. Przyczyną tak głębokiego zwątpienia poety jest samotność („gdzie któż o mnie stoi?”), co jest bezpośrednim nawiązaniem do biografii wieszcza, którego rodzice zmarli jeszcze w czasie jego wczesnej młodości, a uczucie do kobiety, Marii Kalergis, pozostało nieodwzajemnione.
Jak interpretować?
Wiersz Moja piosnka [II] możesz zinterpretować jako drugą część cyklu, jest on bowiem bezpośrednim nawiązaniem do wątków zawartych w wierszu Moja piosnka [I].
Moja piosnka [I] to wiersz o smutku i o zwątpieniu w zbawczą moc poezji. Smutek, który osnuwa poetę, przedstawiony jest jako czarna nić. Jego przyczyny nie znamy. Może jest nią zawiedziona miłość? Sugerowałaby to dłoń, która sczerniała przyłożona do serca, o czym czytamy w czwartej zwrotce. Smutek podąża za poetą, gdziekolwiek ten zawędruje („Gdzie ja będę, ta będzie”). Wiersz ten jest dialogiem z innym twórcą – Janem Kochanowskim i renesansową koncepcją poezji. Pamiętamy, że u Kochanowskiego to właśnie twórczość odgoniła „wszytkie smutki i zmartwienia” po śmierci ukochanej Urszuli. Norwid kwestionuje ten mit poezji i poety, pisząc:
Czarnoleskiej ja rzeczy
Chcę – ta serce uleczy!
I zagrałem….
…i jeszcze mi smutniej.
Po niespełnionej miłości i niemożności znalezienia pocieszenia w poezji tęsknota za ojczyzną jawi się jako kolejny element, który wprowadza w jego życie smutek i tęsknotę.
Zestaw sentymentalną koncepcję ojczyzny Norwida z koncepcjami historiozoficznymi Mickiewicza i Słowackiego. Która z przywołanych koncepcji wydaje Ci się bliższa? Czy umiesz wymienić inne koncepcje mitu ojczyzny, jakie wykreowała literatura romantyczna?
Możesz przywołać tu:
- obraz zrywów niepodległościowych,
- obraz męczeństwa Polaków i despotyzmu wroga,
- Polskę podziemną (bunt, spisek, konspiracja).
Jeśli będziesz pisać lub mówić o tym wierszu
- Przeciwstaw nostalgiczną wizję Norwida negatywnej ocenie obyczajów w Polsce zawartej w Grobie Agamemnona Juliusza Słowackiego.
- Skomentuj zawarty w wierszu stosunek Norwida do Boga. Zauważ, iż jest on dość nietypowy jak na romantyka. Norwid nie buntuje się przeciw Bogu, nie obwinia Go o swoje nieszczęścia, ale pokornie poddaje się jego woli. To zupełne przeciwieństwo Konrada z Wielkiej Improwizacji.
- Wiersz Moja piosnka [II] możesz również wykorzystać, pisząc o różnych koncepcjach artysty zawartych w literaturze. Porównaj Kochanowskiego jako poetę furor (działającego pod wpływem natchnienia) z cierpiącym Norwidem. Możesz również zestawić postawę Kochanowskiego z Trenów ze zwątpieniem bohatera utworu Norwida. Czy twórczość poetycka jest zawsze wynikiem „nieszczęśliwej duszy”? Przywołaj przykłady przeczące tej tezie.
- Obraz tradycji zawarty w wierszu możesz również porównać z innymi obrazami życia wiejskiego, jakie znajdziesz u Reja czy Kochanowskiego. Ten ostatni jest tu szczególnie uzasadniony, gdyż Norwid sam przywołuje Jana z Czarnolasu w swoich utworach. Czy możesz przywołać podobne przykłady?
Uwaga
Wielka Emigracja – ruch migracyjny Polaków po powstaniu listopadowym 1830-1831, nazwany tak ze względu na rolę, jaką odegrał w życiu politycznym i umysłowym kraju oraz na jego ogromną liczebność. Na emigrację udali się kierujący powstaniem, a także wielu z jego uczestników, przeważnie młoda inteligencja i zdeklasowana szlachta. Na emigracji znaleźli się między innymi Mickiewicz, Słowacki, Norwid, Krasiński, Chopin. Tam też powstały największe dzieła polskiego romantyzmu.
Norwid przez całe życie pozostał samotnikiem, jednak pomimo prywatnego nieszczęścia poeta wydaje się być pogodzony ze swoim losem, trochę jak Hiob, którego kolejne nieszczęścia nie zachwiały w wierze. Norwid wzdycha tylko „Tęskno mi, Panie…”
Skojarz!
Utwór ten doskonale wpisuje się w romantyczny mit ojczyzny. Jest to drugi – po miłości – wielki temat naszego romantyzmu. Utwory o podobnej tematyce to:
- Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz (Epilog)
- Juliusz Słowacki – Hymn (Smutno mi, Boże…)
Zobacz: