Poprzez wersyfikację i kompozycję utworu odczytać możemy wiele treści, na które przy pobieżnym odczytaniu nie zwrócilibyśmy uwagi. Pamiętajmy, że każdy element wiersza może być znaczący. Jeżeli autor nagle zmienia lub zaburza rytm, skraca regularne dotąd wersy, wprowadza nieregularne rymy itp. – działanie takie jest znaczące. Świadczyć może o zmianie nastroju, ładunku emocjonalnym, podkreśleniu jakiegoś słowa, które może całkowicie zmienić nasze rozumienie utworu. Musimy na takie drobne z pozoru elementy zwracać szczególną uwagę.
Cyprian Norwid
Moja piosnka (II)
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba…
Tęskno mi, Panie…
Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą…
Tęskno mi, Panie…
Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
Są – jak odwieczne Chrystusa wyznanie:
„Bądź pochwalony!”
Tęskno mi, Panie…
Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,
Równie niewinnej…
Tęskno mi, Panie…
Do bez-tęsknoty i do bez-myślenia,
Do tych, co mają tak za tak – nie za nie –
Bez światło-cienia…
Tęskno mi, Panie…
Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi?
I tak być musi, choć się tak nie stanie
Przyjaźni mojéj!…
Tęskno mi, Panie!
[1854]
Wstęp do analizy
- Wiersz Cypriana Norwida Moja piosnka (II) należy do liryki bezpośredniej.
- Składa się z sześciu trzywersowych strof, z których każda zakończona jest refrenem „Tęskno mi, Panie…”.
- Wiersz jest regularny, w każdej strofie pierwsze dwa wersy mają po 11 sylab, trzecie po 5, ze stałą średniówką po 5. sylabie.
- Utwór jest lirycznym wyznaniem, naładowanym emocjami i bólem.
Już początek utworu każe nam sądzić, że podmiot liryczny to uchodźca, emigrant, który opuścił swój kraj i żyje wspomnieniami związanymi z ojczyzną. Utracony kraj jest idealizowany: piękny, przyjazny, bliski Bogu. Cały utwór przesycony jest dojmującym uczuciem straty i tęsknoty. Tam, gdzie podmiot mówiący się znajduje, nic nie jest proste, nic nie jest pewne. Nawet „tak” nie znaczy „tak”, a „nie” – „nie”. Panuje obojętność i lekceważenie. W takim świecie jeszcze silniej tęskni się za utraconą ojczyzną.
Wersyfikacja i kompozycja utworu
Już na pierwszy rzut oka widać, że wiersz Cypriana Norwida Moja piosnka (II) pod względem wersyfikacyjnym i kompozycyjnym jest bardzo regularny. Taka sytuacja sprawia, że naszym obowiązkiem, jeżeli chcemy zrozumieć i wyczytać głębiej ukryte treści i znaczenia wiersza, jest bliższe przyjrzenie się budowie utworu, sprawdzenie, czy regularność ta jest zachowana do końca. Z wersyfikacji i kompozycji utworu można bowiem wyciągnąć wiele ukrytych elementów, które mogą mieć ogromne znaczenie przy interpretacji utworu, nie mówiąc już o tym, że właśnie na kompozycji oparta jest prawie zawsze analiza wiersza.
Zwracać uwagę musimy nie tylko na te elementy, które się powtarzają (np. w wierszu Norwida mamy do czynienia z układem sześciu strof, z których każda liczy po 4 wersy: dwa 11-sylabowe i dwa 5-sylabowe, ze stałą średniówką po 5. sylabie), ale także na takie, które powodują zakłócenie w spokojnym odbiorze tekstu (np. piąta i szósta strofa zbudowane są z krótkich, urwanych sylab, przyspieszających automatycznie rytm wiersza, opadająca wyraźnie w trzecim wersie ostatniej strofy intonacja – kadencja – podczas gdy do tej pory intonacja była raczej neutralna lub wznosząca się). Już takie spojrzenie na utwór pozwala nam stwierdzić, że delikatnie rozpada się on na dwie części. Widząc te różnice, powinniśmy odczytać jeszcze raz utwór, zwracając uwagę na słowne i obrazowe elementy, które się powtarzają lub wybijają z tekstu.
Przeczytaj uważnie tekst wiersza
- Trzy pierwsze strofy tworzą pod tym względem ciąg: każda z nich zaczyna się od słów „Do kraju tego, gdzie”. Następujące po tych słowach obrazy odnoszą się zawsze do pozytywnego, wzruszającego prostotą i dobrocią wizerunku ojczyzny. Ludzie tam cenią chleb, nie marnują go, widzą w nim dar niebios; szanują naturę i traktują ją jak wspólne dobro; są dla siebie życzliwi i pełni pokory.
- Jednak już wers „Bądź pochwalony!” wprowadza małe zaburzenie – ze względu na intonację, inny rozkład sylab. Pojawia się także obraz Chrystusa – jakże znaczący, jeżeli dwie pierwsze strofy w swej wymowie też się do Boga i religijności odnosiły. Przypatrzmy się teraz, jaki obraz ojczyzny przedstawia nam podmiot mówiący (ujawniający się tylko w powtarzających się słowach „Tęskno mi, Panie” oraz poprzez naładowane ładunkiem emocji obrazy). To kraina nie indywidualna, lecz wspólna dla wielu ludzi, kraina, która łączy. Jednocześnie możemy zauważyć, że nie jest ona dokładnie określona, że jest to „kraj, gdzie”. Tęsknota jest ogromna, lecz miejsce bardzo oddalone.
Sprawdź, jak załamania kompozycji odzwierciedlają się w treści wiersza
- Czwarta strofa wprowadza elementy różnicujące. Zachwianiu ulega tak regularny poprzednio układ rytmiczny i intonacyjny. Do końca wiersza przeważać będzie rozpoczęcie strof (z wyjątkiem piątej) od słów o tęsknocie, które podkreślają i łączą się z wyznaniem kończącym każdą z sześciu strof, ale nie odnoszą się już do obrazu tej opuszczonej krainy – ojczyzny, lecz do wewnętrznego stanu podmiotu lirycznego. Przedmiot tęsknoty przestaje być wyrażony, wiemy tylko, że odnosi się do czegoś równie niewinnego, do „rzeczy innej”. Wyrażenie „już nie wiem” świadczy o zwątpieniu, załamaniu pewnego emocjonalnego ciągu wyliczeń, a także zagubienia się podmiotu lirycznego wobec wszechogarniającej tęsknoty. I tu, patrząc nie tylko na tekst, ale także na rozłożenie sylab i przyspieszony rytm, widzimy wyraźnie, że zaczął się moment zawahania się, załamania się spokojnego modlitewnego tonu. Nagle wybucha ciąg żarliwych dobitnych stwierdzeń, przyspieszanych jeszcze tokiem wyliczeń, nawiązań do nauk Chrystusa (Niech słowa wasze będą tak, tak – nie, nie Mt 5, 37). Pojawia się odwołanie do „bez-myślenia”, „bez-tęsknoty”. Czy to ból spowodował chęć pozbycia się ciężkich uczuć, czy też przechodzimy do nowego stadium, gdzie słowom podmiotu towarzyszy gorzka, ironiczna samoświadomość.
Nie interpretuj intuicyjnie! Uważna analiza wiersza dostarczy Ci niezbędnych wskazówek
Wybór interpretacji zależy od Ciebie! Nie możesz jednak interpretować wyłącznie intuicyjnie. Wszystkie znaki widoczne są w tekście.
- Ostatnia strofa, wyraźnie podkreślająca swą odrębność (znak zapytania, silna kadencja po trzecim wersie), przynosi rozwiązanie. Niezależnie od przyjętej interpretacji, zwrócić musimy uwagę, że w całym wierszu obecne i niezmiennie występujące są słowa: „Tęskno mi, Panie…” i nimi również zakończona jest strofa ostatnia. Stan bólu i tęsknoty nie przeminął, niezależnie od tego, jak duże jest zwątpienie, cierpienie i złość podmiotu lirycznego.
Zwróć uwagę na nawiązania do innych utworów bądź dzieł
Wiersz Moja piosnka (II) zawiera w sobie także wyraźne nawiązanie literackie, bez którego odczytanie utworu nie mogłoby być całościowe.
- Utwór uruchamia wiele kontekstów, z których najważniejszym, bo też najbardziej rzucającym się w oczy, jest kontekst historycznoliteracki: podobieństwo wiersza do Hymnu (Smutno mi, Boże) Juliusza Słowackiego. Jest to wyraźne nawiązanie do jednego z najgłośniejszych przejawów romantycznej liryki. Każde nawiązanie może jednak nieść za sobą treści pozytywne (naśladownictwo, wspólna płaszczyzna) lub negatywne (poprzez nawiązanie pokazać różnice i zmienić wymowę). I tak, podmiot liryczny u Słowackiego to smutny, zrozpaczony artysta, żyjący w jakimś realnym świecie, rozpaczający po stracie ojczyzny. „Ja” liryczne z wiersza Norwida nie ujawnia się realnie, występuje tylko poprzez swoją tęsknotę, drąży ją i drąży świadomość tej tęsknoty. I choć mamy tu do czynienia z nawiązaniem, powinniśmy przy interpretacji zastanowić się nie tylko nad tym, co łączy, ale też co dzieli te dwa utwory.
Uwaga!
Poprzez wersyfikację i kompozycję utworu odczytać możemy wiele treści, na które przy pobieżnym odczytaniu nie zwrócilibyśmy uwagi.
- Pamiętajmy, że każdy element wiersza może być znaczący. Jeżeli autor nagle zmienia lub zaburza rytm, skraca regularne dotąd wersy, wprowadza nieregularne rymy itp. – działanie takie jest znaczące. Świadczyć może o zmianie nastroju, ładunku emocjonalnym, podkreśleniu jakiegoś słowa, które może całkowicie zmienić nasze rozumienie utworu. Musimy na takie drobne z pozoru elementy zwracać szczególną uwagę.
Ważne pojęcia
Intonacja
To zmiany wysokości tonu mowy wyodrębniające i różnicujące jej kolejne segmenty.
- Intonacja wznosząca nosi nazwę antykadencji i jest sygnałem niedokończenia oraz zapowiedzią dalszego ciągu.
- Intonacja opadająca nosi nazwę kadencji i sygnalizuje zakończenie pewnego odcinka mowy.
Zmiany w intonacji utworu także mogą być dla nas przydatne przy analizie i interpretacji utworu. Poprzez podniesiony głos, proszące wyrażenie, czy urwane zdanie można wyrazić uczucia, emocje, frustracje, które my powinniśmy umieć wyczytać z tekstu.
Wersyfikacja
to budowa wiersza, ogół zasad i właściwości, które kształtują mowę wierszową w różnych jej odmianach. Wersyfikacja odróżnia lirykę od prozy, jest więc konstytutywnym elementem tego rodzaju literackiego.
Kompozycja
to budowa świata przedstawionego utworu. Składają się na nią powiązanie i układ współtworzących go motywów i ich zespołów. To dzięki świadomej kompozycji świat przedstawiony w utworze jest całością wewnętrznie rozplanowaną, spójną i samowystarczalną, którą czytelnik może myślowo ogarnąć i zrozumieć. Pamiętać należy także, że niektóre sposoby czy wzory kompozycji są przypisane jakimś gatunkom literackim. Rozpoznanie takiej kompozycji jest bardzo ważne przy dokonywaniu analizy i interpretacji tekstu.
Uwaga I
Jeżeli kompozycja utworu jest zakłócona, występują w niej elementy niepasujące do całości dzieła, na nie właśnie i na ich wymowę powinniśmy zwrócić szczególną uwagę. Każde zachwianie sensu całości może być znaczące przy interpretacji utworu. Jeżeli natomiast zauważamy, że kompozycja czy wersyfikacja wiersza stanowią odwzorowanie klasycznej, przynależnej jakiemuś gatunkowi składni, musimy mieć świadomość, że nie jest tak przypadkowo. Czytamy wtedy wiersz jako celowe nawiązanie do utworu lub próbę wyrażenia myśli, o których zazwyczaj jest mowa w utworach tego gatunku. Może być to także wyraz kpiny, ironii czy zaprzeczenia poprzez nawiązanie. Bądźmy więc czujni!
Uwaga II
Wiele utworów, szczególnie współczesnych, z którymi będziemy się spotykać, jest świadomym nawiązaniem do jakiś innych, wcześniej napisanych utworów lub różnych symboli kultury. Dlaczego świadomość tego jest tak ważna? Kiedy autor nawiązuje do już istniejącego utworu, wchodzi z nim w dialog. Może w ten sposób sugerować czytelnikowi, że treści obu utworów są wspólne, albo że wydźwięk napisanego utworu może być odczytywany w połączeniu w tamtym. Nawiązania są znaczące. Odniesienia do symboli czy znanych elementów kultury naprowadzają naszą interpretację na sposób odbioru. Odniesienia i nawiązania nie zawsze mówią o podobieństwach. Często autor poprzez przyrównanie pragnie pokazać, jak różne może być rozumienie podobnych zjawisk czy stanów.
Zobacz: