Jaka zasada rządzi budową wiersza? Zwróć uwagę na zapis poszczególnych strof, ich początkowe słowa oraz ostatnie wersy.
Można zauważyć dużą powtarzalność w budowie wiersza: trzy pierwsze strofy zaczynają się od słów „do kraju tego”, w czwartej strofie i w ostatniej powtarza się na początku sformułowanie: „tęskno mi”.
Każdą strofę kończy wers „tęskno mi, Panie”, powtarzający się refren (w końcu to „piosnka”).
Czy dostrzegasz tu jakieś cechy pieśniowości czy muzyczności?
Cechy pieśniowości czy muzyczności to właśnie wymienione wyżej powtórzenia, refren, a także rymy. Wiersz jest w większości pisany jedenastozgłoskowcem, czwarty wers jest zawsze pięciosylabowy, po czym następuje refren: „tęskno mi, Panie” (też pięciosylabowy).
Czym wytłumaczysz wyodrębnienie niektórych słów odmiennym zapisem graficznym?
Wyodrębniono graficznie słowa-cytaty: dary nieba, bądź pochwalony i parafrazę (przeróbkę) słów Biblii: „tak za tak, nie za nie”. Te wszystkie cytaty odnoszą się do sfery bardzo ważnej, religijnej. Wyróżnienie graficzne ma wyodrębnić te słowa, podkreślić ich wagę i pokazać, że są słowami zaczerpniętymi, pożyczonymi skądś.
Zwróć uwagę na występujące w przedostatniej strofce neologizmy – stworzone przez poetę nowe formy wyrazowe. Spróbuj znaleźć najbliższe im znaczeniowo odpowiedniki wśród wyrazów używanych w języku potocznym. Czy możesz zastąpić nimi słowa Norwida bez szkody dla sensu wiersza?
- Bez-tęsknota – brak tęsknoty, poczucie, że jest się we właściwym miejscu, stan dobrego samopoczucia.
- Bez-myślenie – beztroska, szczęście.
Zastąpienie tych słów przez inne spowodowałoby wypaczenie sensu wiersza. Wywołałoby nadmierne jego skomplikowanie i rozbudowanie. A poza tym neologizmy są bardzo charakterystyczne dla twórczości Norwida, tak jak np. dla twórczości Leśmiana.
Co łączy wiersz Norwida z Panem Tadeuszem Mickiewicza?
Utwory te łączy tęsknota emigranta za ojczyzną, z niej niejako wynikają te utwory, ona leży u podstaw ich powstania. Łączy je też idealizacja ojczyzny, jej sielski obraz.
Jak zachowują się mieszkańcy kraju, do którego tęskni osoba mówiąca? Jak sądzisz, co to jest za kraj?
Mieszkańcy opisanego przez mówiącego w wierszu kraju są pobożni (pozdrawiają się słowami pozdrowienia religijnego), szanują dary nieba (chleb), tradycję, kochają zwierzęta. Są dobrymi ludźmi, skoro dużą winą jest według nich popsucie gniazda bocianiego.
Co to jest za kraj? Na podstawie opisanych zwyczajów i wiedzy o Norwidzie, który był Polakiem, możemy sądzić, że to jest Polska. Możemy też sądzić, że jest to jakaś idylliczna, wyidealizowana, nieistniejąca kraina – dobrych ludzi, dobrych zwyczajów, szanowania zasad religijnych, bliska Bogu, niemal niebo na ziemi.
Wskaż w tekście odwołania poety do modlitwy i Ewangelii. Jak nazywamy takie celowe nawiązanie w utworze literackim do innego tekstu?
Odwołaniem do modlitwy jest kończenie każdego wersu apostrofą: Panie (w sformułowaniu „tęskno mi, Panie”). Odwołaniem do Biblii są słowa: „do tych, co mają tak za tak – nie za nie”.
Celowe nawiązania do czegoś, np. utworu literackiego, nazywamy aluzjami. Celowe nawiązanie do jakiegoś cytatu z utworu literackiego i nieznaczne zmodyfikowanie go nazywamy parafrazą (np. „tak za tak – nie za nie” jest parafrazą słów biblijnych).
Spróbuj sobie wyobrazić okoliczności powstania wiersza i jego nadawcę. Jaki człowiek i w jakiej sytuacji mógł wypowiedzieć takie słowa?
Takie słowa mógł wypowiedzieć człowiek samotny, opuszczony przez wszystkich, przebywający na wygnaniu, odizolowany od swego kraju, tęskniący za nim i niemający nadziei na powrót, bezradny, postrzegający swą sytuację jako beznadziejną, bez wyjścia.
Nadawcę wyobrażam sobie jako człowieka oddalonego od rodziny, niespełnionego w miłości, zaniedbanego przez przyjaciół na obczyźnie i źle się tam czującego, idealizującego rodaków w kraju. Wydaje mu się, że każdy rodak mieszkający na ojczystej ziemi byłby jego przyjacielem.
Co to za kraj, do którego tęskno osobie mówiącej swoją piosnkę? Wymień elementy krajobrazu, scharakteryzuj mieszkańców (czy to ważne, że podnoszą oni z ziemi właśnie „kruszynę chleba”, a nie np. kromkę czy bochenek?)
W kraju tym dominuje sielski krajobraz, pełen bocianich gniazd, to zapewne krajobraz wiejski. Ludzie pozdrawiają się słowami przypominającymi o istnieniu Boga, podnoszą z ziemi okruchy chleba. Można się domyślać, że to rolniczy kraj, w którym ceni się podstawowe wartości: ziemię, chleb, bocianie gniazda i religię, Boga.
Mieszkańcy tego kraju to dobrzy, wrażliwi ludzie, nie skrzywdzą nawet bociana, nie zmarnują nawet okruszyny chleba. Oczywiście, że ma to znaczenie, iż w wierszu mowa o kruszynie, nie bochenku czy kromce. Pokazując obraz podnoszenia kruszyny chleba, poeta eksponuje niespotykaną dobroć, pobożność i szacunek rodaków dla darów nieba.
Można sądzić, znając życiorys pochodzącego z Polski Norwida i jego tęsknotę za krajem oraz polskie zwyczaje, iż opisany kraj to Polska, jednakże Polska wyidealizowana, wymarzona, niemalże cudownie przemieniona.
Zgromadź kilka przymiotnikowych określeń wytęsknionego kraju nadawcy wiersza.
Wytęskniony kraj to kraj – chrześcijański, rolniczy, sielski, spokojny, przyjazny.
Zastanów się nad sensem tytułu. Jaką perspektywę wnosi zaimek „moja”? Jakie skojarzenia budzi rzeczownik „piosnka”?
Zaimek „moja” nadaje osobistą perspektywę tekstowi. Rzeczownik „piosnka” kojarzy się z ludowością. Zarówno gatunek piosenki, obecność refrenu, jak i sama forma słowa „piosnka” to akcenty ludowe. Mają one związek z treścią wiersza, który przynosi obraz krainy sielskiej, rolniczej, wiejskiej, krainy pobożnych oraczy. Piosenki ludowe zwykle bywają rzewne, tęskne, i taki jest też utwór Norwida.
Wskaż w wierszu Norwida treści, które nie wiążą się bezpośrednio z ojczyzną. Skomentuj je. Objaśnij znaczenie i funkcję neologizmów.
Te treści zawarte są w słowach:
Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,
Równie niewinnej…
Tęskno mi, Panie…
Do bez-tęsknoty i do bez-myślenia,
Do tych, co mają t a k za t a k – n i e z a n i e –
Bez światło-cienia…
Tęskno mi, Panie…
W słowach tych mowa o tęsknocie za prostotą i niewinnością uczuć, za prostym kodeksem moralnym, prostymi zasadami, ale i być może miłością.
Jak rozpoczynają się trzy pierwsze zwrotki, dlaczego?
Od słów „do kraju tego”. Wyraźnie eksponują one zasadniczą tematykę wiersza.
Rozważ znaczenie przytoczonych słów św. Mateusza: „Niech słowa wasze będą tak, tak – nie, nie”. (Mt 5, 37)
Słowa te odwołują się do ideałów prostoty, uczciwości, szanowania prawdy i słowa. Wedle tych słów nie wolno przysięgać, wystarczy mówić prosto i niekłamliwie.
Nawiązanie do tego biblijnego cytatu może oznaczać tęsknotę za jasnymi zasadami, prostotą, uczciwością, najprostszym kodeksem moralnym.
Określ sytuację podmiotu lirycznego w kontekście paradoksów – „tęskno (…) do bez-tęsknoty i do bez-myślenia”, „tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi”. Dlaczego taki stosunek do siebie można nazwać ironią?
Mówiący w wierszu tęskni za bez-tęsknotą, czyli stanem, w którym się nie tęskni. To rzeczywiście paradoks. Tęsknota za błogą bezmyślnością, światem jasnych zasad, za brakiem potrzeb i pragnień to niemalże tęsknota za rajem, niebem na ziemi…
Dlaczego w tym cytacie można dopatrzeć się ironii? Choćby dlatego, że tego raju na ziemi stworzyć nie można. I dlatego, że mówiący w wierszu wie, że nikt o niego nie zadba, a mimo to tęskni za stanem błogiej bezmyślności i poczucia bezpieczeństwa, którego przecież nikt dać mu nie może.
Autoironiczne jest też marzenie o bez-myśleniu. Mówiący w wierszu zapewne może być utożsamiany z Norwidem – poetą intelektualnym, głoszącym kult pracy i myślenia. Jednakże tu stwarza on czarno-biały świat jasnych zasad, za którym tęskni i niejako dystansuje się do swej roli poety intelektualnego. W tym utworze zwalnia się z myślenia i najprostszymi słowami stylizowanymi na ludową piosenkę rzewnym tonem marzy o prostocie, braku potrzeb, tęsknot, pragnień, trosk; o sielance – w kraju szlachetnych oraczy, który w przedstawionym kształcie przecież istnieć nie może. Chciałby zapewne poeta wtopić się w grupę, być jednym z pobożnych rodaków w dalekim i w dodatku nieistniejącym w przedstawionym kształcie kraju. I to, oczywiście, udać się nie może.
Zobacz:
Twórczość Cypriana Kamila Norwida a dokonania trzech wieszczów – polemika czy kontynuacja?