Powtórka z Norwida

Co pamiętać z biografii?

Typ poety – samotna, tragiczna postać. Poeta wyrastający ponad swoje czasy, także malarz. Los przyniósł mu niezrozumienie przez współczesnych, chorobę, nieszczęśliwą miłość i śmierć w przytułku. Jest to o tyle istotne, że wpłynęło na kształt jego poezji.

Cyprian Kamil Norwid urodził się 24 września 1821 roku w Laskowie-Głuchach.
We Włoszech uczył się rzeźby. W Rzymie poznał legendarną piękność, słynną światową damę tamtych czasów – Marię Kalergis. Ta nieodwzajemniona miłość sprawiła, że Norwid podróżował za swoją ukochaną po całej Europie, znalazła też pewne odbicie w jego wierszach.
Możemy zaliczyć go do tzw. drugiego pokolenia romantyków – jego twórczość przypada na lata 40.– schyłkowe dla epoki.
Wydarzeniem, które w istotny sposób wpłynęło na twórczość Norwida i na określenie jego stosunku wobec walki zbrojnej jako metody wyzwolenia narodów, była Wiosna Ludów w 1848 roku.

W roku 1849 przyjechał do Paryża i odtąd jego losy są związane z Wielką Emigracją. Próbował zarabiać na życie rzeźbą i rysunkiem.
Miał nadzieję, że poprawi swój byt w Stanach Zjednoczonych, ale przez dwa lata (1852-1854) napatrzył się jedynie na kontrasty biedni – bogaci, jakie niesie ze sobą cywilizacja, nie osiągnąwszy żadnej pozycji i nie dorobiwszy się niczego, poprzez Londyn wrócił do Paryża.
Ostatnie lata życia Norwid spędził w Domu Świętego Kazimierza w Ivry pod Paryżem. Mimo narastającej melancholii i głuchoty tworzył do końca życia. Tutaj też, w przytułku dla Polaków, umarł w 1883 roku.

Cyprian Kamil Norwid – biografia

Czego szukać w wierszach Norwida

W zakresie tematyki

poezja, sztuka, artysta; sztuka jest rzemiosłem

• sztuka jako praca narodu, droga do wyzwolenia
• refleksje filozoficzne, interpretacja zjawisk świata
• kult ludzi wielkich i refleksje o ich wyobcowaniu ze świata, niezrozumieniu przez współczesnych
• podróże, tułaczki – człowiek jako wędrowiec
• przeszłość, historia, tworzenie dziejów – narodu, rewolucji
• tradycja jako skarb ludzkości – tradycja słowiańska, chrześcijańska, źródła europejskiej kultury
• poszukiwania prawdy o człowieku
• dziedzictwo duchowe, porozumienie z pokoleniem potomnych

W zakresie konstrukcji

• Przemilczenia – ważny zabieg literacki Norwida. Trafisz na puste miejsce (Norwid zaznaczał je myślnikami lub kropkami) po wersie lub między słowami jednego wersu. Sugeruje istnienie dodatkowego, niedopowiedzianego sensu. Jest to technika nowatorska, pozostawia możliwość dopełnienia tekstu, zmusza wręcz czytelnika do aktywnego współtworzenia wiersza. Na przykład w znanym Ci wierszu Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… w strofie o Mickiewiczu czy we fragmencie wiersza W Weronie:
  Łagodne oko błękitu – –
  Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów.

• Motta – zazwyczaj cytat z utworu znanego poety czy pisarza, umieszczony na początku innego tekstu literackiego. Może ono stanowić punkt wyjścia do rozważań w wierszu, często też sugeruje główną ideę czy myśl utworu. Norwid z upodobaniem stosował motta, odnosząc się w ten sposób do innych tekstów literackich, w większości romantycznych.

• Aluzje literackie – celowe użycie w dziele wybranego i charakterystycznego elementu innego dzieła. Mogą to być konkretne obrazy, motywy, pojęcia, bohaterowie. Przykładem aluzji literackiej może być nawiązanie w wierszu W Weronie do Romea i Julii Szekspira. Jeśliby Norwid znalazł się w temacie maturalnym – to bardzo prawdopodobne, że właśnie w powiązaniu z innym dziełem.

• Stylizacje – jest to celowe wprowadzenie do tekstu literackiego pewnych cech stylu obcego nadawcy (może to być styl dzieła, styl danego autora lub motywy i środki retoryczne typowe dla określonej konwencji). Norwid używa na przykład archaizacji w wierszu Bema pamięci żałobny-rapsod.

• Symbole – czyli motyw, znak, który oznacza co innego, odsyła do treści głębszych, ukrytych, często niejasnych i trudnych do wyrażenia. Cechą symbolu jest niejednoznaczność, dlatego rozpoznanie go otwiera możliwość różnych interpretacji. Rozszyfrowanie symbolu to z pewnością dodatkowe punkty na maturze.

• Skomplikowane metafory i porównania (w tym samym wierszu):
  • „piórem, którym ospę z krwią mięszają młodą”,
  • „Nie płowiej skwarem słońca i nie ciemniej słotą”,
  • „I znakiem zapytania, jak skrzywioną wędką,
    Łowisz myśl” (Pióro).

Te środki stylistyczne służą maksymalnej kondensacji treści i skojarzeń w małej liczbie słów.

• Elipsy – np. w wierszu Larwa:
  • „Gdzie idzie?… – zapewne, gdzie nic!”,
  • „Jak społeczność?… – tylko >>p i e n i ę d z y!…<<”.

• Słowa klucze, mające często rangę symbolu, np. „stanów-stan” z wiersza Pielgrzym czy „złoto-pszczoła” z Fortepianu Szopena. Norwid często pisał je rozstrzelonym drukiem, tak samo traktował zdania czy frazy szczególnie ważne dla własnego przekazu.

W zakresie usytuowania w stylistyce epok

• Cechy romantyczne
  • motyw samotności twórcy
  • podziw dla jednostek, indywidualizmu
  • przekonanie o istnieniu twórczego geniuszu
  • pogarda dla przeciętności i materializmu
  • wzorzec miłości idealnej (niespełnionej)

• Cechy już pozytywistyczne, takie jak
  • wrażliwość społeczna
  • odrzucenie negatywnych wzorców romantycznych (mesjanizmu i szlachetczyzny)
  • polemika ze schematami wypracowanymi przez wieszczów
  • uznanie wartości pracy
  • przekonanie o potrzebie oświaty i kształtowania świadomości narodu polskiego (poemat Promethidion)

• Cechy nowatorskie, ponadczasowe
  • przede wszystkim w zabiegach formalnych: elipsy, przemilczenia, subiektywna perspektywa
  • traktowanie własnej poezji jako swoistego pamiętnika artysty
  • pojmowanie wiersza jako swoistego dialogu z czytelnikiem – współtwórcą wiersza

Cech poezji:

• Norwid bardzo dba o wartość słowa – nie ma w tej poezji słów zbędnych, wielosłowia czy licznych określników. Przeciwnie, jedno słowo nieraz niesie wiele znaczeń.

• Charakterystyczna są dla jego poezji mnogość skrótów myślowych (metafor). Norwid „zagęszcza” znaczenia, uwielbia zwroty dwu- i wieloznaczne, poszukuje przenośni jak najbardziej treściwych.

• Neologizmy i własne znaczenia słów. Gdy nie wystarcza znaczeń i słów już istniejących, poeta tworzy nowe. Przypomnijmy słowo „dopokąd” (zarazem dokąd i po co?) albo czoła „ożałobionych wdów”. Taki zabieg jest charakterystyczny dla poezji Norwida.

• Teoria przemilczeń i niedopowiedzeń. Poeta odkrył i wykorzystał fakt, że przemilczenie, pusty wers, wielokropek – także mówią i to mówią wiele. Stosuje „wymowne milczenie”, sugestię, urwane zdania. Przykładem może być liryk Jak… Poezja bogata w liczne scenki, udramatyzowane sytuacje, które poeta relacjonuje i które stają się przedmiotem dyskusji.

• Wymowa rzeczy zwykłych, powszednich, waga szczegółu jest ważną cechą poezji Norwida. Kropelka, kwiat, guzik, łza – nabierają mocy, swoją wielkością stwarzają bogatą jedność świata otaczającego człowieka. Norwid stosuje często: ironię, parabolę, aluzję, kontrast – techniki te oddają prawidła rządzące ludźmi, stosunki panujące w świecie ludzkim.

• Norwid unika tematów czysto patriotycznych. Jego poezja jest ogólnoludzka i ponadczasowa. W centrum filozoficznych rozważań znajduje się człowiek i rzeczywistość, która go otacza. Poezja jest zbiorem poszukiwań moralnych, walką ze złem, adresatem jej zaś człowiek aktywny, rozumujący. Zauważmy, że w romantycznym tle „ponadnarodowość” poezji jest także jej oryginalnym rysem.

Trudno się dziwić, że współcześni nie rozumieli jego twórczości. Norwid jako artysta wyprzedził bowiem swój czas, tworząc wiersze w poetyce sztuki nowoczesnej, żeby nie powiedzieć awangardowej. Przecież pauzy i przemilczenia, poetyckie neologizmy, wiersz wolny, aktywizowanie odbiorcy, symboliczne peryfrazy, graficzne wyróżnienia w tekście zagościły na stałe w poezji dopiero w drugiej połowie XX wieku. Dzisiaj poezja Norwida jest nowoczesna, 150 lat temu była „kosmiczna”.

Miej w pamięci te wiersze

• Bema pamięci żałobny-rapsod – jest swoistym hołdem złożonym Józefowi Bemowi, który walczył o wolność Polski i Węgier w czasie Wiosny Ludów pod hasłem „Za wolność waszą i naszą”. Jest to rapsod ku czci pamięci, a nie samego bohatera; a więc pamięć o wybitnej jednostce i jej wpływ na potomnych są, być może, ważniejsze niż bohaterskie czyny zmarłego. (Patrz niżej)

• Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… – wiersz napisany w rok po śmierci Mickiewicza. Prawdopodobne, że to właśnie śmierć wieszcza wywołała refleksje poety na temat pewnych prawidłowości rządzących losami wielkich ludzi. To najbardziej sztandarowy utwór z charakterystycznej dla Norwida serii kultu ludzi wielkich i refleksji nad ich życiem.

• Klaskaniem mając obrzękłe prawice… – wiersz pochodzi z 1858 roku z tomiku Vade-mecum – jest to w dużej mierze utwór autotematyczny, ale stanowi też polemikę z dziedzictwem romantyków. Norwid uznawał twórczość za swoisty pamiętnik artysty pochylonego w siebie. Tę właśnie definicję zawarł w tym wierszu.

• W Weronie – to jeden z najbardziej popularnych wierszy Norwida. Inspiracją do jego napisania była podróż do Włoch i wizyta w Weronie, mieście nieszczęśliwych kochanków – Romea i Julii. Patrząc na groby kochanków, poeta rozmyśla – lecz nie o miłości snuje rozważania, raczej o dwóch wizjach rzeczywistości, podwójnym pojmowaniu świata przez ludzi (Patrz niżej).

• Pielgrzym – może być odczytywany jako swoisty manifest postawy twórczej. Sam Norwid pisał w swoich listach, że „człowiek jest natury pielgrzymiej”.

• Fortepian Szopena – jest to właściwie nie wiersz, a poemat składający się z dziesięciu części. Zainspirowały Norwida wiadomości o represjach, jakie dotknęły Warszawę po zamachu na generała Berga, namiestnika carskiego. Wówczas zdemolowano pałac Zamojskich przy Nowym Świecie, a według wiadomości z niektórych gazet, wyrzucono z okien pałacu i spalono fortepian Chopina. Tę informację Norwid potraktował jako pretekst do napisania dzieła o twórcy i istocie dzieła sztuki, także poematu – pomnika słynnego polskiego muzyka.

W wierszu W Weronie

– zwróć uwagę na dwie wizje rzeczywistości

Podmiot liryczny snuje refleksje, patrząc na grób Szekspirowskich bohaterów najsłynniejszego romansu świata. Przetwarza pejzaż, zastanawia się nad sensem ludzkich dziejów.

Motyw przewodni wiersza – to gwiazda spadająca z nieba. Wokół niej – odpowiedzi, czym właściwie jest – toczy się dyskurs, polemika, która pokazuje dwa sposoby widzenia świata. Norwid pisze o nich tylko w dwóch ostatnich tercynach wiersza – jednak to one są istotą utworu.

• Pierwsza wizja – romantyczna
  Reprezentują ją cyprysy (w krajach śródziemnomorskich drzewa miłości i żałoby). Mówią, że spadający meteoryt to łza dla Julii (Julietty) i Romea, a więc meteoryt spadły z nieba jest odpowiedzią Boga na wielką miłość kochanków z Werony. „Łza przecieka groby”, a więc przypomina o uniwersalności uczucia młodych kochanków. Rozumienie meteorytu jako anielskich łez pochodzi z wierzeń ludowych. Natura jest tu ujmowana w sposób romantyczny, jako siła żywa, twórcza, przemawiająca boskimi znakami do człowieka.

• Druga wizja – realistyczna i racjonalistyczna
  Meteoryt to nic innego jak tylko kawałek kamienia, na który nikt nie czeka. Kto może tak mówić? Ludzie kierujący się zdrowym rozsądkiem, ufający tylko sile rozumu i obserwacji – a więc jest to wizja świata wszystkich tych ludzi, dla których ważna jest tylko empiria, a może nawet ograniczony materializm.

Uwaga – to napisz koniecznie!
Wiersz ten jest aluzją literacką do najsłynniejszego dramatu Szekspira Romeo i Julia. Zostały w nim przywołane nazwiska obu zwaśnionych rodów. Norwid wybiera tylko jeden wątek tej opowieści – wspólnego grobu kochanków. Traktuje tę historię w sensie symbolicznym. Jest to punkt wyjścia do refleksji o dwóch wizjach świata. Tę romantyczną, opartą na micie miłości zwyciężającej śmierć, reprezentuje natura (cyprysy). Tę realistyczną z kolei reprezentują ludzie, którzy „mówią uczenie”. Czytelnik sam musi odpowiedzieć sobie, który z tych obrazów świata jest bardziej prawdziwy…

W utworze Bema pamięci żałobny-rapsod

– rozpoznaj środki, za pomocą których Norwid dokonuje stylizacji.

Istota stylizacji polega na wykreowaniu obrazu pogrzebowego konduktu na wzór uroczystości pogrzebowych starosłowiańskiego wojownika.
Ten rodzaj stylizacji nazywamy archaizacją. Sposób jej osiągnięcia jest dwojaki: poprzez ukazanie obrazów z rycerskimi rekwizytami oraz w mniejszym stopniu poprzez dobór słownictwa.

• Rekwizyty rycerskie to: miecz, pancerz, sokół, koń, proporce i chorągwie.
• Elementy pogrzebu rycerskiego – starodawne zwyczaje:
  • człowiek odgrywający rolę sobowtóra zmarłego jechał na koniu na czele korowodu, jest to ów „Cień”, do którego zwraca się podmiot liryczny
  • dźwięk trąb – oddanie hołdu zmarłemu
  • płaczki (żałobnice) idące ze snopami zboża i konchami
  • płaczki tłukące o ziemię naczynia
  • chłopcy (giermkowie) bijący w tarcze toporami
  • chorągiew zawieszona na włóczni
  • chorał – śpiew pożegnalny

Środki leksykalne służące stylizacji

• na pancerz – powinno być „na pancerzu”, archaizm fleksyjny
• polan – dawna, skrócona forma imiesłowu, archaizm fleksyjny
• poskłaniają się – powinno być „kłaniają się”, archaizm leksykalny
• jako – zamiast dzisiejszego „jak”, archaizm leksykalny
• smętność – „smutek”, archaizm leksykalny
• pachołki – zamiast pachołkowie, archaizm fleksyjny
• czasowniki powleczem, zeprzem – jest to właściwie stylizacja gwarowa, ma jednak sugerować swoistą dawność

W ważnym wierszu Fortepian Szopena

Norwid charakteryzuje muzykę Szopena, twierdzi, że muzyka mistrza stworzyła „Polskę przemienionych kołodziejów”. Co to znaczy?

Jest to oczywiście metafora. „Polska przemienionych kołodziejów” to Polska, która sięga do swoich pierwotnych, czystych, nieskażonych wartości, do swych źródeł i istoty. Utwór przywołuje legendę o Piaście Kołodzieju – pierwszym półlegendarnym władcy Polski.

Norwid przypisuje muzyce Szopena synkretyzm:

• Łączy ona pierwiastki antyczne (cnota, doskonałość peryklejska), chrześcijańskie (niebo, motyw Emanuela, czyli objawionego Chrystusa) oraz pierwiastki typowo polskie (dwór modrzewiowy wiejski).
• Inne cechy muzyki Chopina: prostota i doskonałość, a także uczucia, które ona wywołuje – zachwyt.
• Nieprzypadkowe jest porównanie fortepianu Szopena do liry Orfeusza: to właśnie poezja orficka, czyli prawdziwa, miała moc metamorfozy świata, za grającym Orfeuszem wędrowały drzewa, kamienie i dzikie zwierzęta.
• Podobna metamorfoza dokonuje się dzięki muzyce Szopena: wrota dworku stają się harfą, ścieżka wstęgą, w bladym zbożu widać hostię.
• Norwid odwołuje się tu do najbardziej polskich, tradycyjnych, można powiedzieć sakralnych skarbów kultury narodowej: hostia, dwór, polski pejzaż, także muzyka Szopena.

Najważniejszy temat:

los i rola wybitnych jednostek

Jeden z kluczowych tematów norwidowskich. Powraca w wielu wierszach – oto sztandarowe przykłady:

• Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… (przegląd losów wielkich postaci) – Norwid ukazuje tu okrutną prawidłowość dotyczącą wielkich ludzi. Wymienia Sokratesa, Napoleona, Dantego, Mickiewicza – wielkie osobowości, które po śmierci nie zaznały spokoju. Ich życie jest pełne cierni, upokorzeń i cierpienia, gdy zaś nadchodzi chwała po śmierci („potęga druga”), nawet ich zwłoki nie mogą zaznać spokoju, gdyż stają się przedmiotem sporów i walk. Dlaczego? Bo tylko glina w glinę wtapia się bez przerwy – czyli przeciętność rozumie tylko taką samą przeciętność. Ciała obce – wielka osobowość przy tłumie – nie mogą połączyć się bezboleśnie.

• Bema pamięci żałobny-rapsod – (hołd generałowi) chwała wielkich czynów nigdy nie przemija, a wprost przeciwnie, zwiększa się, gdy osoba wybitna odchodzi. Utwór jest pochwałą generała – wodza, ale też czyni z pochówku bohatera symbol. Dlatego ważniejsza jest pamięć o Bemie niż postać samego generała, choć niewątpliwie jest on stylizowany na wizerunek rycerza, bohatera. Ale to właśnie pamięć potomności jest kołem napędowym rozwoju kulturowego i etycznego, prowadzi cywilizację ku postępowi i doskonałości. Pamięć ma też moc tyrtejską – budzi uczucia patriotyczne i podtrzymuje tożsamość narodową.

• Fortepian Szopena – w życie artysty wpisane jest cierpienie. Wielki geniusz: pisarz, muzyk czy poeta wyprzedza swoją epokę i dlatego jest przez nią nierozumiany, a często wręcz odrzucony. Prawdziwe znaczenie jego myśli i idei musi dopiero dojrzeć w świadomości ogólnoludzkiej, dlatego często w poezji Norwida powraca motyw „pokolenia wnuków”.

Wniosek: Jaki los przypada w udziale ludziom wielkim? Tragizm, przekleństwo, alienacja, ale także pośmiertna chwała, służba ludzkości, wzniesienie jej na wyższy poziom. Szczególna misja, geniusz jako dar od Boga – oto los wybitnych jednostek według Norwida.

Sam o sobie

– autoportret Norwida zapisany w jego wierszach

• Pielgrzym – Norwid postrzega się jako samotnego tułacza
  Mamy tutaj do czynienia z dwoma ważnymi toposami: poety – artysty oraz wygnańca (tytułowego pielgrzyma).
  Wiersz jest bardzo osobisty – dlatego osobę mówiącą w wierszu można utożsamić z autorem. Jest to człowiek samotny, ale dumny ze swojego talentu. Choć biedny, ma świadomość własnej wyższości nad tymi, dla których liczy się urodzenie i stan materialny. Norwid jako człowiek dojrzały jest jednak świadomy, że nigdy nie zostanie przez tych ludzi zrozumiany i zaakceptowany. Dlatego wybiera los wiecznego podróżnika, dążącego raczej do ideału niż do zdobycia uznania i sławy. Jest skoncentrowany na wartościach duchowych, a nie doczesnych.

• Pióro
  Adresatem utworu jest pióro, wiersz mówi o tym, jak Norwid widział rolę i posłannictwo poety, czyli także własne. Misją pióra artysty jest służyć ideałom wysokim moralnie, nie zniżać się do służby celom przyziemnym i niskim. Powinno też realizować model poezji tyrtejskiej. Jest to w dużej mierze model poety romantycznego.

• Klaskaniem mając obrzękłe prawice…
  Ten wiersz Norwid poświęcił sobie – jak żaden inny. Pisze o swoim życiu – cechą jego egzystencji jest samotność – jako wygnańca, niezrozumianego poety, odrzuconego kochanka, a także w sensie egzystencjalnym, jako człowieka, któremu bliższy jest Bóg niż wartości ziemskie. Norwid objawia się także jako wnikliwy krytyk kultu wieszczów i mesjanizmu, a także przeciwnik negatywnych przejawów romantycznej tradycji, zwłaszcza szlacheckiej. Przede wszystkim Norwid jest jednak poetą w pełni świadomym swego talentu, jak też i tego, że wyprzedza swoją epokę. Daje też bardzo nowoczesną definicję twórczości – jest to pamiętnik artysty, subiektywna wizja świata.
  Co poeta mówi o sobie? Dlaczego nazywa siebie „milczącym faryzeuszem”?
  Czy brakuje mu odwagi, żeby powiedzieć o tym, co widział? A może nie wierzy w sens mówienia ludziom zadowolonym ze swego bytu o tych, którzy cierpią w niedostatku? W zakończeniu można zastanowić się nad tym, jak postrzegał siebie sam Norwid, z którym z tych światów się identyfikował.

Zobacz:

Poezja Cypriana Kamila Norwida

Koncepcja wielkiego człowieka w twórczości Cypriana Norwida

Życie i twórczość Cypriana Kamila Norwida

W Weronie – Cyprian Kamil Norwid

Cyprian Norwid – Bema pamięci żałobny rapsod

Fortepian Szopena – Cyprian Kamil Norwid