Kiedy powstał wiersz?
Bema pamięci żałobny rapsod powstał w 1851 r., w rocznicę śmierci generała Józefa Bema. Józef Bem uczestniczył w powstaniu listopadowym, walczył w Wiośnie Ludów, potem w wojsku tureckim. Stał się dla Norwida symbolem nieugiętej postawy w walce o wolność wszystkich ludów.
Motto utworu
Mottem utworu są słowa Hannibala – kartagińskiego wodza:
Przysięgę złożoną ojcu aż po dzisiejszy dzień tak zachowałem.
Poeta podkreślił w ten sposób patriotyzm Józefa Bema, który mimo służenia pod innymi sztandarami (w armii węgierskiej i tureckiej), nigdy nie wyrzekł się swojego narodu.
Jak został ukazany bohater rapsodu?
Bohatera rapsodu można skojarzyć z bohaterem antycznym, wielkim rycerzem, takim jak prawie nieskazitelny obrońca Ilionu – Hektor. Pamiętamy, że Iliadę zamyka pełen patosu, łez i szacunku dla poległego królewicza opis pogrzebu syna króla Priama. Śmierć wojownika to w ogóle wdzięczny temat literatury – przypomnijmy sobie śmierć Rolanda (Pieśń o Rolandzie) czy Emilii Plater (Śmierć Pułkownika Adama Mickiewicza). Opisy pogrzebów są jednak znacznie rzadsze. Poeta stworzył niezwykły, podniosły i symboliczny obraz pogrzebu bohatera, sławiąc przy tym jego zasługi i zdolności. Ten wiersz Norwida rozsławił Czesław Niemen.
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan?
– Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan,
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz.
– Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie,
Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie.
Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą, i znaki
Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami,
Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki…
Jak wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami…
Generał Bem został ukazany jako zmarły starożytny wojownik. Zwróćmy uwagę na jego rycerskie atrybuty: miecz, bojowy rumak, sokół, proporce wojskowe, chorągwie, pancerz (zbroja), włócznia. Posłużenie się przez poetę archaicznym gatunkiem literackim oraz polskim odpowiednikiem antycznego heksametru daktylicznego (typowego dla rapsodu) współgra ze stylizacją pogrzebu współczesnego mu bohatera na starożytny obrządek pogrzebowy.
Kontekst biblijny
Norwid przywołuje kontekst biblijny (mury Jerycha), by pokazać, że ma nadzieję na pewne zwycięstwo. Poeta jest przekonany, że wielkie czyny nie są skazane na zapomnienie.
Zwykły pogrzeb wojownika w wierszu Norwida zyskał niezwykłą oprawę. Poeta wystylizował ten pogrzeb na wczesnośredniowieczne widowisko z płaczkami, pachołkami, toporami, tarczami… Umieścił bohatera w grupie niezwyciężonych herosów, takich jak Achilles czy Hektor. Możemy mówić o mitologizowaniu tej postaci.
Zapamiętaj!
Rapsod to utwór liryczny opiewający słynnego bohatera, często już nieżyjącego, albo ważne wydarzenie (historyczne). Rapsod jako gatunek pojawił się już w antycznej Grecji. W literaturze polskiego romantyzmu forma rapsodu była wykorzystywana jako gatunek sprzyjający archaizacji i uwzniośleniu tematu.
Formą rapsodu posłużył się np. Juliusz Słowacki w Królu-Duchu – poszczególne części tego poematu nazwał „rapsodami”, bo każda z nich jest osobną pieśnią, poświęconą jakiemuś mitycznemu lub historycznemu bohaterowi związanemu z historią Polski, np. Popielowi, Piastowi i Ziemowitowi, Mieszkowi I, Bolesławowi Śmiałemu, w które to postacie wciela się tytułowy Duch.
Do formy rapsodu nawiązał też Norwid w wierszu Bema pamięci żałobny-rapsod: poeta stworzył tam niezwykły, symboliczny, podniosły obraz pogrzebu bohatera narodowego, generała Bema.
Zobacz:
Jak rozumiesz wymowę utworu Norwida pt. Bema pamięci żałobny-rapsod?