STAROŻYTNOŚĆ
A – jak autorzy
• Homer
• Sofokles
• Safona
• Sokrates
• Platon
• Arystoteles
• Tyrteusz
• Wergiliusz
• Horacy
B – jak bohaterowie – postacie literackie
• Achilles
• Hektor, Priam, Parys
• Odyseusz
• Ikar, Dedal,
• Prometeusz
• Syzyf
• Mojżesz
• Abraham
• Hiob
• Chrystus
C – cechy gatunków, sprawy kompozycji
• Epos – przykłady, budowa
• Tragedia grecka
• Psalm
• Przypowieść
D – dzieła
• Najważniejsze mity
• Iliada
• Odyseja
• Antygona
• Król Edyp
• Historie Starego Testamentu
• Księga Hioba
• Księga Koheleta
• Historia Jezusa – Nowy Testament
Z – jak zagadnienia kluczowe
• Pomysł na Boga (bogów), wyjaśnienie świata
• Władza i władcy
• Cierpienie
• Autorytety
• Pary miłosne – miłość
• Ojcowie, matki i dzieci
• Wina i kara
• Dobro i zło
• Zbrodniarze
• Wizja człowieka i życia
• Poświęcenie
• Wybory ludzkie
Tematy
- Relacja człowiek – Bóg (bogowie) w ujęciu autorów biblijnych i w oczach starożytnych Greków… Odwołaj się do przykładów.
- Ojcowie, matki, dzieci. Tacy jak dziś czy inni? Najciekawsze relacje rodzice – dzieci w znanych Ci dziełach starożytności.
- Parada władców, istota władzy w kulturze antyku i w Biblii. Wskaż różnorodność interpretacji i przykładów.
Ułóż to sobie w głowie
I. Relacja człowiek – Bóg (bogowie)
Postaw tezę
Podstawowa różnica: w świecie wielu bogów antyku człowiek znajduje się bliżej bóstw, obcuje z nimi w codziennym życiu. Bogowie ingerują w świat człowieka, sami mają cechy ludzkie, ba, nieraz potrafią zakochać się i mieć dzieci z ziemianami.
W monoteistycznej kulturze Biblii jest zupełnie inaczej – Bóg jest bardziej zdystansowany, stanowi sacrum. Nie wolno wymawiać nadaremno Jego imienia. W antyku bogowie bawią się ludźmi, rywalizują, sami mają wiele ludzkich cech. Bóg biblijny jest ponad człowiekiem, przyjmuje postawę ojca – kocha człowieka, karze go, ale też nagradza. Mimo to człowiek według Biblii więcej może – ma wolną wolę i od jego wyborów zależy jego los.
Trafione punkty
- Wojna trojańska – u jej źródeł leży rywalizacja bogiń o złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”.
- Bogowie biorą udział w wojnie – od ich sympatii do bohaterów zależą kolejne klęski i zwycięstwa wojsk. (Iliada Homera i mitologia)
Prometeusz – patron ludzi. Ulepił człowieka z gliny i łez, kradnie dlań ogień, cierpi okrutną karę. (mitologia) - Los Edypa – jest przykładem losu człowieka, nad którym ciąży Fatum. (mitologia, Król Edyp Sofoklesa)
- Dzieje pierwszych rodziców – Bóg stwarza człowieka, daje mu raj, ale i zakazy. Człowiek buntuje się i ponosi karę. (Stary Testament)
- Góra Synaj – Mojżesz otrzymuje od Boga dekalog. Bóg porządkuje wartości – ustala prawa. Jawi się tu jako wielki prawodawca, moralny władca świata.
- Ofiara Abrahama – największa, jakiej może sobie Bóg zażyczyć – ofiarowanie ukochanego i długo oczekiwanego syna. Abraham poddaje się woli Bożej mimo wielkiego cierpienia – anioł powstrzymuje go w ostatniej chwili. Uwaga – pojawia się tu biblijny motyw niezrozumiałych dla człowieka wyroków Boskich. Bóg jest mądry, patrzy na wszechświat z innej perspektywy, wymaga od człowieka zaufania. (Stary Testament)
- Dzieje Hioba – podobnie jak wyżej – Bóg wystawia człowieka na próbę, zsyła na niego cierpienia, potem nagradza. Hiob wygrywa, bo jest wierny i ufa Bogu.
- Poświęcenie Chrystusa (Nowy Testament) – akt miłości Boga do człowieka. Męka, śmierć na krzyżu – to zwieńczenie tego aktu, ale jest też nauka Chrystusa oparta na miłości.
Jak to zacząć?
W XIX w. Fryderyk Nietzsche ogłosił światu: Bóg umarł. Nieubłagany czas potwierdził inną prawdę: Nietzsche dawno umarł, a relacja człowiek – Bóg trwa… Nie zawsze tak samo.
II. Rodzice i dzieci
Postaw tezę
Miłość – to ona najlepiej określa relację rodzice – dzieci prezentowaną w starożytności. Miłość ojcowska i macierzyńska znajdują równie ważne miejsce w opowieściach biblijnych, jak i w ujęciach mitologicznych, stają się archetypami kultury. Krok w krok za miłością skrada się jeszcze jedna odwieczna postawa – zazdrość dzieci o miłość rodziców i o dziedzictwo.
Trafione punkty
- Abraham – Bóg po wielu latach daje mu syna, lecz potem żąda, by Abraham złożył Mu go w ofierze. Patriarcha cierpi, ale jest wierny i szykuje się do spełnienia woli Boga. Anioł w ostatniej chwili powstrzymuje rękę ojca, który ma zabić syna. Nie bez podstaw jest to jedna z ulubionych przez malarzy scen. Abraham nad Izaakiem to przykład ludzkiego cierpienia, symbol posłuszeństwa Bogu. Za tym idzie pytanie o sens lub absurd ludzkiego istnienia.
- Syn marnotrawny – ojcowska miłość bez granic. Jeden z fajniejszych biblijnych przykładów, że kochać to znaczy wybaczać i tęsknić. Że człowiek ma prawo do błędów i niedoskonałości. I tu pojawia się motyw zazdrości tego syna, który był zawsze wobec ojca w porządku – ale ojciec kocha swoje dzieci, nie obliczając ich zasług i przewinień. Uwaga, uwaga – ta ojcowska miłość to także obraz miłości Boga do człowieka – relacja ojciec – dzieci, to w myśl Biblii relacja Bóg – ludzie.
- Bogowie greccy – w kosmogonii mitologicznej miłość macierzyńska przewyższa miłość ojcowską. Bogowie tak zażarcie walczą o władzę, że swoje dzieci zrzucają w głębiny Tartaru – jak Uranos albo połykają je – jak Kronos. Ten zresztą walczy z ojcem, pozbawiając go męskości. Matka chce dziecko ocalić – Reja podaje zamiast małego Zeuska kamień w pieluszkach na pożarcie miłemu tatusiowi. W micie tym zawarta jest archetypiczna rywalizacja ludzi o wieczną aktywność, sprawowanie władzy, a ta akurat prowadzi do niechęci do potomstwa.
- Priam i Hektor – Iliada. Piękny przykład miłości ojcowskiej. Po śmierci Hektora jego ojciec, Priam, idzie do wroga – Achillesa – prosić o wydanie ciała. Achilles skazał je na pohańbienie. Ale w trakcie rozmowy ze zbolałym królem wspomina własnego ojca i wydaje zwłoki. Ojciec, który upokorzył się, by prosić wroga o dziecko, stanie się powracającym motywem w kulturze – wystarczy wspomnieć Juranda z Krzyżaków Sienkiewicza.
- Matka Boska – uosobienie matki cierpiącej po stracie syna. Towarzysząca mu podczas Drogi Krzyżowej, bolejąca pod krzyżem – symbolizuje ból wszystkich matek świata, płaczących nad dziećmi.
- Niobe – mitologiczna matka opłakująca stratę dzieci. Wszystkich. Niepotrzebnie, być może, chełpiła się nimi i naraziła Latonie, ale zapłaciła wysoką cenę. Pozostała na zawsze symbolem matki osieroconej, rozpaczającej.
- Kora i Demeter – mit eleuzyjski miłością matki i córki objaśnia następstwo pór roku. To, że wiosna powraca po zimie, zawdzięczamy temu, że Demeter cieszy się z powrotu córki z podziemi od męża Hadesa. Lecz gdy Kora powraca w podziemia, życie zamiera i świat pogrąża się w zimie – to piękny obraz miłości macierzyńskiej.
Jak to zacząć?
Nawiązaniem do rodzimej wielkiej literatury
Najbardziej przejmujący głos miłości ojcowskiej w polskiej literaturze – to ból Jana Kochanowskiego po stracie Urszulki. Ale zarówno w intensywności uczuć, jak w ubraniu ich w treny nie był nasz poeta pierwszy. Starożytni wiedzieli, co to znaczy kochać dziecko, znali gorycz rozpaczy po jego stracie.
III. Władza i władcy
Postaw tezę
Starożytność podejmuje temat władzy, ukazuje dylematy władców, ustala wzorce. Przykładami będą przede wszystkim królowie, bowiem w poznawanych tekstach kultury dominuje monarchia. Nie da się nie wspomnieć, że owocem kultury antyku jest też demokracja ateńska, która daje władzę obywatelom. Co ciekawe – od zarania dziejów była i będzie przez wieki wartością pożądaną, mimo że – niszczącą. Trudno zrozumieć człowieka. Ciekawą symbolikę otrzymuje władza nadana człowiekowi w Biblii. Oto Adam nadaje imiona elementom świata – roślinom, zwierzętom. Akt nadania imienia staje się symbolem powierzonej mu władzy.
Trafione punkty
- Dylemat Kreona. To zupełnie roztropny król, wydaje się lepszym władcą niż gwałtownik Edyp czy jego spadkobiercy – Eteokles i Polinejkes. Żądza władzy doprowadziła braci do wojny bratobójczej i śmierci. Kreon zaś stanął przed odwiecznym dylematem władców: jak utrzymać autorytet, co zrobić, gdy okazuje się, że rozkaz królewski złamała własna siostrzenica? Kreon jest konsekwentny.
- Antygona zostaje skazana – ale Kreonowi pokolenia zarzucają, że nie przedłożył prawa boskiego nad ziemskie…
- Hierarchia bogów w mitologii. Świat musi mieć władców. Walka o władzę pierwszych bogów odzwierciedla ludzkie myślenie o władzy – okrucieństwo rywalizacji, zwycięstwo Zeusa jest wyrazem spojrzenia starożytnych na kwestie panowania. W końcu dochodzi do podziału – najważniejszy jest Zeus, oceanami rządzi Posejdon, podziemiem Hades. Podział kompetencji idzie dalej – bogowie odpowiadają za rozmaite dziedziny życia – niemal jak ministrowie. Jest zatem w mitologii pewien szacunek człowieka do władzy i do uporządkowania świata, w którym wiadomo kto, za co odpowiada.
- Biblijny Bóg władcą. Szczególnym, niepoddawanym krytyce. Wymagającym pełnego zaufania co do swoich planów i decyzji. Prawodawca – autor dekalogu. Sędzia – po śmierci człowiek zostanie rozliczony ze swych czynów.
- Królowie idealni: Salomon, Dawid. Cechuje ich mądrość, sprawiedliwość, dobre zarządzanie krajem. Jest to model władzy pozbawiony już aspektu boskości, za to ustalający wzorce dla ludzi. Opowieści w rodzaju sądu Salomonowego rozstrzygającego spór matek obrazują wymagania ludu wobec władców – do nich można udać się po rozwiązania wszystkich problemów.
- Królowie negatywni. Prym wiedzie tu Herod, który kazał zabijać dzieci na wieść o narodzinach Mesjasza. Stał się postrachem i antyprzykładem w chrześcijańskim świecie. Ale równie złą sławą cieszy się Neron – cesarz, który spalił Rzym i prześladował chrześcijan. Portret tyrana stworzył polski pisarz Henryk Sienkiewicz – w Quo vadis. Z kolei Bolesław Prus w Faraonie ukazuje sylwetkę władcy starożytnego Egiptu – Ramzesa. W ciągłym konflikcie z kapłanami pełen ideałów młodzieniec skazany jest na klęskę.
Jak to zacząć?
Od zacytowania Czesława Miłosza, który w znanym wierszu zwraca się do hipotetycznego władcy:
Kto ty jesteś człowieku
Zbrodniarz czy bohater
Ty którego do czynu wychowała noc?
Zobacz: