Wybieramy temat
Musisz napisać wypracowanie i masz do wyboru kilka tematów. Nie decyduj się pochopnie. Przyjrzyj się dokładnie wszystkim. I każdy weź pod uwagę – czyli odpowiedz sobie na parę pytań.
1. Czy rozumiesz temat?
Niezgodność z tematem to podstawowy zarzut – dyskwalifikujący pracę. Jeśli więc masz wątpliwości, czy dobrze odczytujesz intencje autora tematu, jeśli sformułowanie jest dla Ciebie niejasne lub dostrzegasz w temacie jakiś haczyk, z którym nie do końca potrafisz sobie poradzić – odpuść. Żeby to jednak zauważyć, trzeba dobrze „wczytać się” w temat. Także ten, który za chwilę zdecydujesz się ominąć!
2. Czy dany temat ci „leży”?
Czyli: czy tobie wydaje się on ciekawy? Będziesz się do pisania zmuszać czy przeciwnie, zabierzesz się do pracy ze, względną chociaż, przyjemnością?
- Jeśli nie lubisz Schulza, Witkacego, Gombrowicza i Kafki, nie zabieraj się do pisania na temat: „Deformacja świata w utworach literackich XX wieku”.
- Skoro nie interesowały Cię nigdy życiorysy autorów literackich lektur, daruj sobie pisanie o „Biografii jako kluczu do odczytania twórczości pisarzy wszystkich epok (na przykład Kochanowskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Wata, Bułhakowa)”.
Oczywiście rzadko masz szansę zająć się w wypracowaniu akurat tym, co Cię w literaturze czy też w danej epoce najbardziej interesuje. Odrzucaj jednak tematy, które dotyczą rejonów przez ciebie nierozumianych i nielubianych, a – co za tym idzie – pomijanych w twoich przedklasówkowych powtórkach. Kolejne bowiem ważne pytanie, jakie musisz sobie zadać, brzmi:
3. Czy masz odpowiednią wiedzę, aby pisać o danym zagadnieniu?
Zrób w głowie porządny remanent.
- Czy znasz właściwe lektury, które będziesz mógł przy tej okazji wykorzystać?
Jeśli temat brzmi: „Utopie i antyutopie w literaturze – sposoby kreowania i ich funkcje”, pewne nazwiska i tytuły przywołać po prostu trzeba. Lista absolutnie podstawowa to, powiedzmy, Państwo Platona i Utopia Tomasza Morusa (jemu właśnie zawdzięczamy określenie „utopia”), Przedwiośnie Żeromskiego i Orwella Folwark zwierzęcy lub Rok 1984. Tak naprawdę jednak wypracowanie będzie ciekawe, jeśli odwołasz się w nim również do Wolterowskiego Kandyda, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Krasickiego i Podróży Guliwera Swifta, a z tekstów bliższych nam w czasie – do Nowego, wspaniałego świata Huxleya czy Władcy much Goldinga.
Zastanów się, czy utwory, do których zamierzasz się odwołać w realizacji tego tematu, znasz wystarczająco dobrze, by o nich pisać.
W wypadku tematu o utopiach niepotrzebna jest doskonała znajomość wszystkich dzieł. Trzeba będzie raczej wyłuskać, w czym były do siebie podobne, a czym się różniły poszczególne wersje utopii i antyutopii. Przede wszystkim zaś – skoncentrować się na „sposobach kreowania i ich funkcjach”.
- Zupełnie innego rodzaju wiedzy o tekście wymaga na przykład temat „Droga finansowej i społecznej kariery głównego bohatera «Lalki»”. Tutaj ogólna znajomość największej powieści Prusa nie wystarczy. Stworzenie charakterystyki Wokulskiego – bo o to tak naprawdę chodzi – będzie niemożliwe bez odwoływania się do konkretnych faktów z tekstu.
- Wiedzy innego rodzaju będziesz potrzebował potrzebował podejmując się „Scharakteryzowania narracji w «Lalce» Bolesława Prusa i porównania jej z narracją «Ludzi bezdomnych» Stefana Żeromskiego”. Do napisania pracy na taki temat niezbędna jest specyficzna lektura tekstu, w której zwraca się uwagę nie tylko na fakty z życia głównych bohaterów, ale też na sposób ich przedstawiania, czyli narrację właśnie – a to niełatwe, zwłaszcza jeśli nie zetknąłeś się z tym zagadnieniem na lekcjach polskiego. Konieczna wydaje się też spora dawka wiedzy z teorii literatury, wyrażająca się choćby w znajomości takich terminów, jak narracja trzecioosobowa, pierwszoosobowa, obiektywna, subiektywna (dla ambitnych również: auktorialna i personalna) czy też mowa zależna, niezależna i pozornie zależna.
Pamiętaj!
Aby łatwiej zorientować się w swoim zasobie wiedzy, do każdego tematu zrób listę:
- jakie lektury są potrzebne,
- jakie zagadnienia z tych tekstów będą najistotniejsze,
- co wiesz, co pamiętasz, a czego nie jesteś pewien.
I zanim wybierzesz jeden z tematów, porównaj swoje notatki dotyczące każdego z nich.
4. Czy odpowiada ci forma, której temat wymaga lub którą sugeruje?
Twój styl, a więc to, jak piszesz, wiąże się ściśle z formą wypracowania, jaką powinieneś wybierać.
„Artysta” powinien unikać tematów tradycyjnych i skłaniać się ku zadaniom wymagającym nietypowych form, w których trzeba popisać się pomysłowością, wyobraźnią, a jednocześnie sprawnym stylem. Przykłady:
- „Moje ostatnie reporterskie doniesienia z Soplicowa (na podstawie księgi Kochajmy się)”;
- „Napisz przemówienie, które wygłosisz – pamiętny losu bohatera noweli Marii Konopnickiej – jako radny w obecności zarządu Twojej «miłosiernej» gminy”;
- „Napisz tekst gawędy, którą, być może, będziesz bawił swoje wnuki, a którą rozpoczniesz trawestacją cytatu z Pana Tadeusza: „Ach, ja pamiętam czasy, kiedy do Ojczyzny,/ Pierwszy raz zawitała moda…” – angielszczyzny!”;
- „Puść wodze fantazji i opisz jeden dzień małżeństwa Henryka i Marii – bohaterów Nie-Boskiej komedii. (Możesz nadać swojej wypowiedzi formę wywiadu lub sprawozdania reporterskiego)”;
- „Napisz do swojej dziewczyny list w epistolarnej konwencji dworskiej”.
Jeśli jesteś „umysłem ścisłym”, wybieraj tematy nastawione na konkret: przytaczanie dat, nazwisk, faktów. Przykłady:
- Zaprezentuj typy sielanki w literaturze renesansu i oświecenia”;
- „Na wybranym przykładzie scharakteryzuj przełom między kolejnymi epokami literackimi (na przykład między oświeceniem a romantyzmem, pozytywizmem a Młodą Polską)”;
- „Portrety Sarmatów w polskiej literaturze XVII i XVIII wieku”;
- „Zaprezentuj poglądy na zadania literatury i rolę artysty w dwu wybranych epokach (na przykład w oświeceniu i romantyzmie)”.
„Kronikarzowi” („streszczaczowi”), podobnie zresztą jak „umysłowi ścisłemu”, polecamy tematy, w których chodzi nie tyle o rozwiązywanie problemów, ile o wykazanie się wiedzą na temat tekstów, bohaterów, pisarzy. Na przykład:
- „Hołd zwyciężonym bojownikom o wolność Polski w utworze Elizy Orzeszkowej «Nad Niemnem»” – sprawozdanie z lektury;
- „Ignacy Rzecki – nosiciel staroświeckich cnót”;
- „Portret chłopczyka z ludu – w nowelistyce, w poetyckich obrazkach i w malarstwie polskiego pozytywizmu”;
- „«Monachomachia» – parodią eposu rycerskiego”.
„Gaduła” nie powinien porywać się na tematy wymagające wypowiedzi krótkiej, treściwej i odwołującej się wyłącznie do posiadanej wiedzy. Sprawdza się natomiast jako autor prac na tematy pozwalające na dużą swobodę w doborze literackich przykładów, w których liczy się myślenie, a nie przytaczanie konkretnych faktów, a więc jako autor tak zwanych tematów wolnych i zbliżonych do wolnych. Przykłady:
- „Czy tak zwany luz jest, Twoim zdaniem, obroną własnego „ja” przed wszechpanującą formą, czy nowym sposobem zniewolenia?”;
- „«W kręgu miłości i nienawiści» – o bohaterach literackich, których rozumiem, podziwiam, oskarżam”;
- „Szukam w literaturze odpowiedzi na najtrudniejsze pytania”;
- „Cyprian Kamil Norwid o wielkości i małości człowieka”;
- „A ja nie lubię czytać Sienkiewicza…”;
- „Dramat Konrada – chrześcijańskiego Prometeusza”;
- „Faust, czyli człowiek w nieustannej pogoni za szczęściem i sensem…”.
Dobre tematy dla „naukowca” to wszelkie rozprawki. Osoba reprezentująca ten styl lubuje się w długich analizach i rozwiązywaniu skomplikowanych problemów. Kilka przykładów:
- „W czym się wyraził romantyczny indywidualizm w «Giaurze», a w czym w «Odzie do młodości»?”;
- „Literatura jest zwierciadłem, w którym odbijają się wizerunki Polski i Polaków. Czy lustro mówi prawdę?”;
- „Poeta «syn tysiącleci» czy «dziecię wieku»? Przedstaw różne rozstrzygnięcia tego dylematu w poezji XIX i XX wieku;
- „Bohaterowie romantyczni. Co ich łączy, a co dzieli?”;
- „Tradycja literacka kontynuowana i odrzucana w literaturze dwudziestolecia międzywojennego”.
5. Czym Twoja praca będzie się różnić od innych?
Pomyśl: szkolnych wypracowań, także na wybrany przez ciebie temat, nauczyciel przeczyta kilkanaście, a może nawet kilkadziesiąt. Dlatego w trosce o siebie, a jednocześnie z litości nad nim postaraj się, by twoja praca czymś się z tej masy wyróżniała.
Być może, w związku z tematem przychodzą Ci do głowy lektury, których nie ma w szkolnym kanonie – powieści, eseje filozoficzne, szkice krytyczne. Może przypominasz sobie jakieś dzieła malarskie lub filmowe, inscenizacje teatralne. Albo niedawno oglądałeś program telewizyjny, który warto przywołać w danym kontekście, czytałeś artykuł lub wywiad, do którego warto się odwołać.
Czy masz w związku z tematem coś interesującego do powiedzenia? O Kordianie piszą wszyscy. Ale co ty sądzisz na temat tego bohatera? Kim jest dla ciebie? Nijaką osobowością, co to dużo mówi, ale nic nie robi? Postacią papierową, która zupełnie do Ciebie nie przemawia? A może przeciwnie – odnajdujesz w tym bohaterze siebie, swoje rozterki, pytania, obawy i niepewności?
Przykład:
„«Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić». Antygona jako bohaterka tragiczna”. Tak brzmi temat. I jak jeden mąż wszyscy będą pisać, w jakiej to rozterce znajdowała się mitologiczna bohaterka, w jak straszliwym rozdarciu między porządkiem ziemskim a boskim… Nuda, nuda, nuda! A gdyby tak zaryzykować twierdzenie, że konflikt w dramacie Sofoklesa wcale nie ma charakteru tragicznego? Że racje wcale nie są równoważne? Bo jak porównać prawo do pochówku – a tym samym, zgodnie z wiarą starożytnych, do życia pośmiertnego – z ziemskim nakazem tymczasowego władcy? Albo jeszcze inaczej: czy rzeczywiście szlachetne pobudki kierują tą bohaterką? Gdzie to „współodczuwanie” Antygony? Gdzie jej miłość? Bo przecież nie w stosunku do siostry Ismeny… A może to wcale nie przywiązanie do brata i wierność boskim prawom inspiruje jej czyny, ale pragnienie własnej sławy? Sławy „cierpniętnicy”, która zresztą trwa do dziś?
Pamiętaj,
by starać się w swojej pracy wyjść poza „sztampę”, zaskoczyć nauczyciela, zaciekawić, wyrwać z letargu podczas czytania kolejnej pracy na ten sam temat! Jak? Sposobów jest wiele. Ciekawe, nietuzinkowe przykłady, niebanalne opinie idące na przekór utartym sądom, odkrywcze interpretacje tekstów, oryginalna forma… Ważne, by był to twój sposób, by rzeczywiście cię wyróżniał.
Zobacz: