Czas i miejsce akcji
Czas akcji: lata 1647 (zima) – 1649, epilog 1651 (bitwa pod Beresteczkiem).
Miejsce akcji: południowo-wschodnie tereny Rzeczypospolitej. Zobacz także: Ważniejsze miejsca.
Znaczenie tytułu powieści
Ogniem i mieczem – tych słów użył książę Wiśniowiecki, określając w ten sposób konieczność bezwzględnej walki z rebelią kozacką. Ogniem i mieczem, czyli siejąc zniszczenie, bezlitośnie mordując.
Autor
Henryk Sienkiewicz (1846-1916) – powieściopisarz, nowelista, laureat literackiej Nagrody Nobla (1905 r.). Autor wielu nowel: Janko Muzykant, Szkice węglem, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela itd. oraz powieści historycznych (Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis), obyczajowych (Rodzina Połanieckich), przygodowych dla młodzieży (W pustyni i w puszczy).
Tło historyczne powieści
Wszystkie wydarzenia w powieści mają związek z powstaniem Chmielnickiego (1648-1654, w powieści opisane do bitwy pod Beresteczkiem – 1651).
Przyczyny powstań kozackich to:
- dążenie Rzeczypospolitej do ograniczenia samodzielności Kozaków będących jej poddanymi – próby kontroli poczynań Kozaków wiązały się z organizowanymi przez nich wyprawami łupieżczymi na tereny tureckie, co pogarszało stosunki polsko-tureckie
- konflikty spowodowane częstymi zmianami w rejestrach Kozaków (czyli otrzymujących żołd od Rzeczypospolitej)
Wolnościowe dążenia Kozaków, ich walkę pod sztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako bunt przeciw prawowitej władzy i dążenie do rzezi i rozboju. Walkę ukraińsko-polską traktuje jako wojnę bratobójczą, domową.
Sienkiewicz w powieści pragnął:
- przedstawić dni wielkości i chwały jego ojczyzny, zdolnej wydźwignąć się z otchłani klęsk mocą swego oręża (krótkotrwały tryumf wojsk koronnych pod Zbarażem i Beresteczkiem potraktowany jest jako tryumf słusznej sprawy nad złem), powieść pisana „ku pokrzepieniu serc”;
- dać ostrzeżenie przed nieszczęściem, jakie groziło i grozić może ojczyźnie, gdy porachunki społeczne biorą górę nad dobrem Rzeczypospolitej.
Ważniejsze miejsca
- Bar – miasto, miejsce, gdzie ukrył Helenę Zagłoba. Bar został zdobyty przez wojska Chmielnickiego.
- Beresteczko – miejsce bitwy (1651) między wojskami Chmielnickiego (ok. 80 tys. powstańców ukraińskich i 20-25 tys. Tatarów) a armią polską (27 tys. żołnierzy zaciężnych i 30 tys. pospolitego ruszenia). Wojskami polskimi dowodził król Jan Kazimierz. Efektem zwycięstwa było podpisanie ugody w Białej Cerkwi.
- Czortowy Jar za Waładynką – siedziba Horpyny i jej sługi Czeremisa. Tam ukrył Bohun Helenę po porwaniu jej z Baru.
- Korsuń – miejsce bitwy, drugiej (po Żółtych Wodach) wielkiej klęski wojsk Rzeczypospolitej.
- Łubnie – siedziba księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
- Piławce – miejsce bitwy stoczonej przez wojska polskie pod dowództwem regimentarzy: Zasławskiego, Ostroroga, Koniecpolskiego z wojskami Chmielnickiego. Mimo liczebnej przewagi wojsk koronnych, na skutek złego dowodzenia, a przede wszystkim paniki powstałej na wieść o rzekomej ucieczce regimentarzy, bitwa zakończyła się klęską Rzeczypospolitej.
- Rozłogi – siedziba Kurcewiczów. Po ataku rozwścieczonego Bohuna całkowicie zniszczona.
- Zbaraż – twierdza, miejsce bohaterskiej obrony wojsk księcia Wiśniowieckiego.
- Żółte Wody – miejsce pierwszej bitwy między wojskami Rzeczypospolitej (dowodzonymi przez Mikołaja Potockiego) z wojskami Chmielnickiego i wspierającego go Tuhaj-beja. Przegrana wojsk polskich (ciężka husaria nie była w stanie walczyć w błocie, w potokach ulewnego deszczu). Podczas bitwy na stronę przeciwnika przeszło 4 tys. Kozaków rejestrowych.
Główni bohaterowie
- Jan Skrzetuski – postać fikcyjna; namiestnik (póŹniej porucznik) chorągwi pancernej księcia Jeremiego. Ulubieniec i stronnik księcia, uznający w nim najwyższy autorytet wojskowy i polityczny. Bohater spod Zbaraża, to dzięki jego odwadze został powiadomiony król o tragicznej sytuacji obrońców twierdzy. Młody, przystojny mężczyzna. Przypadkowo uratował z rąk zbójców Chmielnickiego (nie wiedział, komu pomaga). Zakochał się w Helenie Kurcewiczównie, poprosił o jej rękę opiekunów Heleny (kniahinię Kurcewiczową). Rywalizował z Bohunem o Helenę. Odważny, pewny siebie (awantura w karczmie – wyrzucenie przez drzwi Czaplińskiego). Dumny, uczciwy, głęboko religijny, w imię wiary gotowy pogodzić się ze swym losem, zakochany w Helenie, na skutek ciężkich przeżyć bardzo spoważniał i posmutniał. Skrzetuski to ideał rycerza, chrześcijanina, dla którego służba ojczyźnie, honor i sława stanowiły wartości cenniejsze nad życie. W ich imię poświęcił życie prywatne, minimalizując znaczenie własnych dramatów w obliczu tragedii Rzeczypospolitej.
- Helena Kurcewiczówna – osiemnastoletnia dziewczyna, sierota; matka jej zmarła przy porodzie, ojciec, książę Wasyl, należał do stronników księcia Michała Wiśniowieckiego i został niesłusznie oskarżony o zdradę ojczyzny (musiał uciekać z kraju). Bardzo piękna (wysoka, ciemne oczy, długie włosy), wzbudzała szacunek, odważna, dumna (wolała zginąć niż zostać pohańbiona przez Bohuna). Przeraźliwie bała się Bohuna i gardziła nim, odkąd na jej oczach bezlitośnie zabił człowieka. Podstępem uprowadzona przez Zagłobę, który chciał ją ocalić z rąk Bohuna. Uciekała wraz z nim w przebraniu pacholika (Zagłoba musiał obciąć Helenie włosy).
- Jan Onufry Zagłoba – gruby szlachcic z bielmem na oku i dziurą po postrzale na czole. Samochwała, kpiarz, wodził rej na pijackich spotkaniach. Jego trafne i dowcipne powiedzonka oraz złośliwości słusznie zyskały mu opinię człowieka niebezpiecznego w słownej szermierce. Zagłoba był żołnierzem ostrożnym, niekiedy nawet tchórzliwym, ale w potrzebie lub w chwili desperacji potrafił działać odważnie. Oddanie dla przyjaciół szło w parze z bezlitosnym kpieniem sobie z ich przywar (szczególnie kpił z Podbipięty, wytykając mu nieprzeciętny wzrost, litewskie pochodzenie i małe poczucie humoru). Był bardzo sprytny (mówił, że wymyśla fortele), dzięki temu wychodzi cało z największych opresji. Początkowo przyjaŹnił się z Bohunem, kiedy jednak widział jego okrucieństwo wobec mieszkańców Rozłogów, postanowił pomóc Helenie.Fragmenty, które najlepiej charakteryzują Zagłobę:
- Zdobycie chorągwi podczas bitwy pod Machnówką – w rzeczywistości Zagłoba wcale nie kwapił się do walki, a chorągiew kozacka spadła na niego przypadkiem.
- Upicie się na weselu chłopskim – Zagłoba prowadził podjazd. Spotkał chłopski orszak weselny i bez zbytnich ceregieli dał się zaprosić na wesele. Spity do nieprzytomności został napadnięty przez oddział dowodzony przez Bohuna. Tylko dzięki pomocy Wołodyjowskiego udało mu się ujść z życiem.
- Pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem– to Zagłoba sprowokował Bohuna, aby wyzwał Wołodyjowskiego na pojedynek (Bohun był posłem, więc nie wolno było go wyzywać). Zagłoba obawiał się wyniku pojedynku, ponieważ w razie wygranej Bohuna to właśnie on musiałby się z nim zmierzyć. Na szczęście wygrał Wołodyjowski. Zagłoba później twierdził, że ta wygrana to jego zasługa.
- Michał Wołodyjowski – nazywany małym rycerzem z powodu niewielkiego wzrostu, znakomity żołnierz, niezrównany szermierz, określany zaszczytnym mianem pierwszej szabli Rzeczypospolitej. Towarzyszył Skrzetuskiemu w poszukiwaniach Heleny, to on wspólnie z Zagłobą i Rzędzianem uwolnił Helenę z Czortowego Jaru. W pojedynku sprowokowanym przez Zagłobę mocno ranił Bohuna. W czasie oblężenia Zbaraża był jednym z głównych obrońców, odważnie wyruszał na podjazdy i samotne potyczki. Bardzo czynny, odważny, honorowy, ale nieśmiały w stosunku do kobiet (początkowo trudno mu było rozmawiać z Heleną). Jest głównym bohaterem trzeciej części trylogii (Pan Wołodyjowski).
- Longinus Podbipięta – szlachcic litewski z Myszykiszek, herbu Zerwikaptur, wysoki i chudy. Posługiwał się olbrzymim i bardzo ciężkim mieczem odziedziczonym po przodku walczącym pod Grunwaldem. Miecza tego nikt nie potrafił utrzymać jedną ręką, a Podbipięta swobodnie nim walczył. Był naiwny i dobrotliwy, pozwalał Zagłobie na nieustanne kpiny. Kochliwy, ale ślubował nie wejść w związek małżeński, nim nie zetnie trzech głów nieprzyjacielskich jednym uderzeniem Zerwikaptura. W walkach pod dowództwem księcia Wiśniowieckiego wykazał się nadludzką siłą. Zginął podczas obrony Zbaraża, gdzie podczas nocnego ataku Kozaków udało mu się dopełnić rycerskiego ślubu. W poczuciu rycerskiej solidarności z oblężoną załogą Zbaraża zgłosił się na ochotnika do próby przedarcia się przez pierścień wojsk oblegających twierdzę do króla z wezwaniem odsieczy. Osaczony w nocy przez nieprzyjaciół bronił się bohatersko, zabijając wielu wrogów. Zginął przeszyty strzałami tatarskimi. Śmierć i pogrzeb Podbipięty to jedna z najbardziej wzniosłych scen (rycerz został porównany do męczennika świętego Sebastiana).
- Rzędzian – szesnastoletni pacholik Skrzetuskiego. Ubogi szlachcic, sprytny i chciwy. Chciał jak najwięcej skorzystać w czasie wojny, dlatego bez wahania prosił o nagrody za swoje czyny. W rywalizacji między Bohunem a Skrzetuskim prowadził niebezpieczną grę, wkupując się w łaski Kozaka. To on dowiedział się o miejscu pobytu porwanej przez Bohuna Heleny, on wraz z Zagłobą i Wołodyjowskim odbił ukochaną Skrzetuskiego z niewoli u Horpyny.
- Jurko Bohun – postać fikcyjna, pułkownik kozacki. Bardzo przystojny, postawny. Uwielbiany przez Kozaków (śpiewano o nim pieśni i opowiadano wręcz nieprawdopodobne historie o jego wyczynach). Przystąpił do powstania Chmielnickiego. Postać tajemnicza, o niejasnym pochodzeniu, którego tajemnicy pilnie strzegł. Zakochany w Helenie, która nim gardziła, czcił ją niczym świętą i służył Kurcewiczom, oczekując, aż dziewczyna odwzajemni uczucie. Zły i mściwy, przekonawszy się o zdradzie opiekunów Heleny, w porywie szalonej złości zamordował ich; gwałtowny i dziki, zdolny do najokrutniejszej zbrodni. Odwagą, walecznością i męstwem budził szacunek wrogów. Do końca życia pozostał wierny Helenie, odbudował z gruzów Rozłogii w nich spędził ostatnie lata życia.
- Jeremi Wiśniowiecki – (1612-1651), postać historyczna, książę, wojewoda ruski, jeden z największych magnatów na Ukrainie, zwany Jaremą. Dziedzic obszernych dóbr na Zadnieprzu (tzw. państwo łubniańskie), Wołyniu i Polesiu. Miał własną armię, której liczebność dochodziła do 6000 żołnierzy. Podczas powstania Chmielnickiego, po klęsce wojsk polskich pod Piławcami, został wybrany na regimentarza (dowódcę). Mimo sprzeciwu stronnictwa pokojowego kontynuował wojnę z Kozaczyzną, pozbawiony władzy nad wojskiem koronnym przez Jana II Kazimierza. Dowódca obrony Zbaraża. Przyczynił się do zwycięstwa polskiego nad siłami kozacko-tatarskimi w bitwie pod Beresteczkiem. Słynął z surowych, bezwzględnych rządów, krwawo tłumił jakiekolwiek objawy niezadowolenia wśród poddanych, okrutny wobec wrogów. W powieści ukazany jako ideał rycerza, wodza i polityka: szlachetny, zdolny, śmiały, silny, niezwyciężony, odpowiedzialny, znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez żołnierzy, ojcowski wobec poddanych, budził postrach wśród rebeliantów, doświadczony polityk, godny korony (jego syn, Michał Korybut, został władcą). Postać nieomal baśniowa.
- Bohdan Chmielnicki – (ok.1595-1657), postać historyczna, narodowy bohater Ukrainy, szlachcic, hetman kozacki. W lutym 1648 przy pomocy Tatarów krymskich wzniecił powstanie przeciwko Rzeczypospolitej. Pokonał wojska polskie pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami, doszedł pod Lwów i Zamość. W 1649 (lipiec – sierpień) oblegał bezskutecznie Zbaraż. W sierpniu 1649, pokonany pod Zborowem, podpisał ugodę zborowską z królem Janem II Kazimierzem, na mocy której przejął władzę nad województwami: kijowskim, bracławskim i czernihowskim. Niezadowolony z warunków ugody, kontynuował walkę przeciwko Rzeczypospolitej.
Po przegranej w 1651 bitwie pod Beresteczkiem zawarł pokój w Białej Cerkwi (1653). Jednak jego działania przeciw Rzeczypospolitej trwały aż do potopu szwedzkiego (wspierał wówczas sojuszników króla szwedzkiego).
W powieści ukazany w sposób bardzo negatywny: morderca, barbarzyńca, egoista, dumny despota, chytry, podstępny polityk, zdrajca sprzymierzający się z wrogiem dla osobistych korzyści. Poglądy Chmielnickiego najlepiej poznać można w jego rozmowie z uwięzionym Skrzetuskim. Chmielnicki prezentował się tu jako mściciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy dopuścili się na Ukrainie. Skrzetuski (reprezentujący poglądy Sienkiewicza) odrzucił jego rozumowanie. Racjom uciskanych Kozaków przedstawił racje wyższe – wzgląd na dobro kraju, które jego zdaniem domagało się polubownego załatwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, które usprawiedliwiałyby zbrojne wystąpienie poddanych przeciw majestatowi państwa i władzy.
- Horpyna – ukraińska wiedźma, olbrzymia dziewka mieszkająca wraz ze swym sługą karłem Czeremisem w Czortowym Jarze. Oskarżana o czary. Miała nadprzyrodzone zdolności – przewidywała przyszłość, wróżyła z wody na młyńskim kole. ZaprzyjaŹniona z Bohunem, była strażniczką Heleny. Zginęła z rąk Rzędziana.
- Kurcewiczowa – wdowa po kniaziu Kurcewiczu, młodszym bracie Wasyla, matka pięciu synów (Wasyla, Symeona, Andrzeja, Jura i Mikołaja), opiekunka osieroconej Heleny. Kobieta o niezbyt miłym charakterze – zawistna, chciwa, bezwzględna, kierująca się jedynie zyskiem. Mieszkała w Rozłogach, które były własnością Heleny. Chciała wydać Helenę za Bohuna, ponieważ on obiecał pozostawić Rozłogi Kurcewiczowej i jej synom. Kiedy podobną obietnicę złożył Skrzetuski, Kurcewiczowa zgodziła się na przyjęcie jego oświadczyn. Nie kochała Heleny, opiekowała się nią tylko ze względu na jej majątek. Zginęła podczas ataku Bohuna na Rozłogi.
Wydarzenia w skrócie
1. Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego życia Bohdanowi Chmielnickiemu.
2. Poznanie przez Skrzetuskiego Zagłoby i Podbipięty.
3. Poznanie Heleny Kurcewiczówny, wizyta w Rozłogach, spotkanie z Bohunem.
4. Oświadczyny Skrzetuskiego (utrzymane w tajemnicy przed Bohunem).
5. Poselstwo Skrzetuskiego do Chmielnickiego.
6. Skrzetuski w niewoli u Chmielnickiego.
7. Klęska w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem.
8. Zemsta Bohuna w Rozłogach.
9. Ucieczka Zagłoby z Heleną.
10. Pościg żołnierzy Bohuna za Zagłobą i Heleną.
11. Ukrycie Heleny przez Zagłobę w bezpiecznym Barze.
12. Zajęcie Baru przez wojska Chmielnickiego.
13. Porwanie Heleny z Baru przez Bohuna.
14. Umieszczenie Heleny w Czortowym Jarze pod opieką Horpyny.
15. Podjazdowa walka Skrzetuskiego, Wołodyjowskiego, Podbipięty i Zagłoby.
16. Zagłoba w ręku Bohuna, pomoc Wołodyjowskiego.
17. Klęska pod Piławcami.
18. Popłoch w zagrożonym Lwowie; wyprowadzenie wojsk Wiśniowieckiego – ocalenie miasta przed atakiem.
19. Podróż Zagłoby i Wołodyjowskiego wraz z księciem Wiśniowieckim na sejm elekcyjny do Warszawy.
20. Królem Polski zostaje Jan Kazimierz.
21. Pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem.
22. Bezskuteczne poszukiwania Heleny przez Skrzetuskiego.
23. Eskortowanie przez Skrzetuskiego komisarzy królewskich do Chmielnickiego.
24. Wiadomość od Rzędziana o miejscu pobytu Heleny.
25. Wyprawa Zagłoby, Wołodyjowskiego i Rzędziana – odbicie Heleny.
26. Oblężenie Zbaraża (dopełnienie ślubów przez Podbipiętę i bohaterska śmierć).
27. Przybycie Skrzetuskiego do króla stacjonującego w Toporowie z wiadomością o oblężeniu twierdzy.
28. Spotkanie Skrzetuskiego z Heleną.
29. Epilog: 1651 r. zwycięska bitwa pod Beresteczkiem zakończona ucieczką chana. Bohun umiera w odbudowanych Rozłogach.
Słowniczek
- Regimentarz – dowódca regimentu, czyli wojska składającego się z kilku batalionów piechoty i szwadronów jazdy. Regimentarzem był książę Wiśniowiecki.
- Kozacy rejestrowi – Kozacy spisani imiennie, pozostający na żołdzie Rzeczpospolitej, choć podlegający swemu kozackiemu przywódcy. Takim przywódcą był Bohun.
- Watażka – przywódca watahy, czyli oddziału Kozaków. Watażką był Bohun.
- Czerń – chłopi kozaccy, dzicy, ubodzy. Masowo przyłączali się do wojsk Chmielnickiego.
- Podjazd – wyprawa oddziału wojskowego, której celem jest nękanie przeciwnika (wojna podjazdowa), rozeznanie się w sytuacji i zdobycie „języka”, czyli jeńców mogących udzielić informacji na temat wrogich wojsk.
- Kosz – obóz wojenny Kozaków i Tatarów (stąd nazwa ataman koszowy).
Pytania z gwiazdką
Na jakim instrumencie grał Bohun?
Na teorbanie.
Jak miał na imię Bohun?
Jurko (to imię bardzo rzadko pojawia się w powieści).
Jaki ptak symbolicznie połączył Skrzetuskiego i Helenę?
Raróg, drapieżnik używany do polowań.
Jak nazywał się miecz Podbipięty?
Zerwikaptur.
Czy wszyscy synowie kniahini Kurcewiczowej zginęli w napadzie Bohuna na Rozłogi?
Nie, zginęli dwaj. Oszczędzony został najstarszy syn, obłąkany Wasyl. Ocaleli także dwaj synowie – Jur i Andrzej, których w tym czasie nie było w Rozłogach.
Ile dzieci wykukała Skrzetuskiemu i Helenie kukułka?
Dwunastu synów.
Kim byli harcownicy?
Żołnierze rozpoczynający bitwę, toczący potyczki na oczach obu armii. Harcownikami byli zazwyczaj najodważniejsi rycerze (Wołodyjowski, Podbipięta). Celem harcowników było zaprezentowanie siły swojego wojska, zastraszenie przeciwnika.
Zobacz wypracowanie
Wypracowanie
Zobacz: