TABELA 1. Ludzie i dzieła

• Iliada – epos o oblężeniu i obronie Troi (Ilionu) podczas wojny trojańskiej. Homer opiewa 40 dni z ostatniego roku dziesięcioletniej wojny. Tworzy dzieło wypełnione heroizmem wojowników, scenami batalistycznymi, dokładnym opisem świata i ludzkich namiętności. Okazuje się, że zmianie ulegają daty i stroje – namiętności, wartości są uniwersalne.
• Odyseja – epos o podróży. Dziesięć lat trwała tułaczka Odyseusza do rodzinnej Itaki. Był jednym z wodzów atakujących Troję, to jego pomysł z koniem trojańskim zadecydował o klęsce miasta. Przygody Odyseusza są pierwowzorem powieści podróżniczych, a nawet tzw. filmów drogi. Odysejami zwie się też wielkie podróże, penetracje nowych terytoriów: np. odyseja po Dublinie (Ulisses Joyce’a), odyseja kosmiczna; Itaką zaś zwie się po dziś dzień rodzinny dom, tzw. małe ojczyzny, do których tęsknią podróżnicy i wygnańcy.

Safona – największa poetka starożytności.
Tworzyła lirykę miłosną, utorowała drogę poezji intymnych uczuć. Uważana za patronkę poezji kobiecej. „Safo słowieńską” nazwie Kochanowski Urszulkę, Safoną zwać będą Pawlikowską-Jasnorzewską, do Safony odwoła się Poświatowska.

Horacy – wybitny poeta tworzący w okresie największego rozkwitu literatury rzymskiej za czasów Oktawiana Augusta. Syn wyzwoleńca, przyjaciel Mecenasa i Wergiliusza. Sławę przyniosły mu pieśni (zwane też odami) o tematyce zarówno erotycznej i biesiadnej, jak i refleksyjnej, religijnej, okolicznościowej. Liryka europejska wzorowała się na nich aż do końca XVIII w. (w Polsce m.in. Jan Kochanowski i Maciej Kazimierz Sarbiewski).
Do historii literatury przeszedł również list Do Pizonów, znany też jako Sztuka poetycka – traktował przede wszystkim o dramacie i był podstawą dla poetyki europejskiej aż do XIX w.

Sofokles (V w. p.n.e.) – jeden z najważniejszych twórców tragedii greckiej, a tym samym początków dramatu i historii teatru. Sofokles wprowadził na scenę trzeciego aktora, napisał Antygonę i Króla Edypa. Oba dramaty są grywane po dziś dzień we wszystkich teatrach świata.

• Antygona – tragedia (chyba najsłynniejsza z antycznych) ukazuje los córki Edypa. Antygona przeciwstawiła się rozkazowi Kreona i pochowała zwłoki swojego brata Polinejka. Tragedia nie jest jednak tylko dziełem o siostrzanej miłości – przedstawia problem władzy, trudnych wyborów, dramatyczny konflikt jednostki ze społeczeństwem.

Do tej problematyki będą powracać dzieła wszystkich epok historycznych i ustrojów.

Arystoteles (IV w. p.n.e.) – nie tylko wybitny grecki filozof, ale także autor pierwszych podręczników teorii literatury – Poetyka (o sztuce poetyckiej) i Retoryka (o sztuce wymowy).

Tyrteusz – poeta-żołnierz.
Stworzył lirykę tyrtejską, zwaną tak od jego nazwiska – lirykę wzywającą do boju, wzniecającą uczucia patriotyczne w słuchaczach. Taka pieśń to pieśń poety, który sam rzuca się w wir walki,
nie tylko słowa, lecz i czyny są jego udziałem. Czasem ginie – jak romantyczni poeci krajowi w Polsce czy tak jak powstańcy Warszawy 1944 roku (Baczyński, Gajcy). Zwiemy ich polskimi Tyrteuszami.

• Wielki testament – jest właściwie parodią testamentu, tułacz Villon bowiem nie ma żadnych bogactw do podarowania potomnym. Ma za to sporo mądrości życiowej – jest Testament dziełem o przemijaniu, jest też znakomitym obrazem średniowiecznego Paryża. Późniejsi poeci podchwycą pomysł Villona – z przyjemnością będą pisać testamenty poetyckie. W naszej literaturze najsłynniejszy jest chyba Testament mój Słowackiego.

Hagiografia – żywoty świętych.
Bardzo modny w średniowieczu gatunek, czytany na dworach, lubiany przez damy, aprobowany przez Kościół. Żywot świętego opowiada o cierpieniach, cudach, pobożności… świętego. Najsłynniejszym zbiorem jest Złota legenda Jakuba da Voragine – dzieło z XIII w.

Epika rycerska:

• Pieśń o Rolandzie
• Opowieści Okrągłego Stołu
• Dzieje Tristana i Izoldy
• Pieśń o Nibelungach
• Poemat o Cydzie

Dzieła anonimowe opiewające czyny rycerskie, obyczaje miłości, ale ukazujące również zdradę. Pełne ludzkich namiętności i dramatycznej akcji są też wyposażone w arsenał postaci i zdarzeń fantastycznych, czarodziejskich.

Historiografia – zbiór kronik średniowiecznych. Cudowny materiał dla historyków, bo jako literatury do poduszki nikt kronik nie czytuje. Są źródłem wiedzy o królach i zdarzeniach historycznych – bywają kanwą późniejszych powieści i scenariuszy kostiumowych filmów.

Giovanni Boccaccio – przyjaciel Petrarki, włoski mistrz prozy, twórca noweli. Główne dzieło to Dekameron – zbiór stu nowel ujętych w ramową opowieść o uciekinierach, którzy pragną przeczekać czas zarazy. Opowiadają sobie różne historie, które w sumie dają odbiorcy renesansową wizję życia, pełną zmysłowości, chwalącą spryt, miłość i zaradność życiową.
Niccoló Machiavelli – dyplomata i pisarz. Przeszedł do historii za sprawą swoistego… poradnika dla władców. Książę to właściwie doktryna dotycząca sprawowania władzy. Dość kontrowersyjna: dobry władca wyznaje zasadę „cel uświęca środki” i ma prawo do czynów niegodnych, jeśli służą racji stanu.

Erazm z Rotterdamu – autor Pochwały głupoty. Głosi irenizm – filozofię zgody i pokoju, protest przeciw waśniom i wojnom.

François Rabelais – opisał dzieje dobrodusznych olbrzymów, Gargantui i Pantagruela. Odwołuje się do ludowej kultury śmiechu, tworzy satyrę na społeczeństwo i system edukacji swoich czasów.

Ludovico Ariosto – napisał poemat epicki pt. Orland szalony. Zwróćmy uwagę na podobieństwo imion Roland – Orland. Mamy do czynienia z nową wersją bohatera – rycerza przeżywającego dzieje pełne przygód, fantazji, czarów, ukazanych z humorem i ironią. Do tego stylu, zwanego ariostycznym, z zapałem będzie nawiązywał Juliusz Słowacki.

Francesco Petrarca – ojciec europejskiej liryki miłosnej. Autor słynnych Sonetów do Laury, czyli do przecudnej kobiety-anioła, być może Laury de Noves. Niektórzy badacze wątpią w jej istnienie. Tak czy inaczej, Petrarca stworzył w poezji pewien wzorzec mówienia o miłości. To jemu zawdzięczamy „płomienie miłości”, „oczy jak gwiazdy”, „żar uczuć” i tym podobne schematy. Również gatunek sonetu stał się dzięki Petrarce popularny, a sięgać po niego będą mistrzowie: np. Wiliam Szekspir czy Adam Mickiewicz.

Torquato Tasso – według dat jeszcze renesansowy (1544-1595), ale nastrojem barokowy. Największe dzieło: Jerozolima wyzwolona. Znów klimat średniowieczny i rycerski, kanwą utworu jest wyprawa krzyżowa. Znów epos – autor bowiem chciał stworzyć chrześcijańską wersję tego antycznego gatunku.

Giambattista Marino – włoski poeta. Jego metoda twórcza stała się szalenie modna, zawładnęła Europą i nazwano ją marinizmem. Chodziło o to, by utwór poetycki tak uatrakcyjnić niezwykłymi pomysłami, figurami stylistycznymi, wymyślną składnią, aby całkowicie zaszokować odbiorcę.

John Milton – reprezentant Anglii. Wyspiarz także proponuje epos, niezwykły, powracający do biblijnego tematu pierwszych rodziców. Tytuł: Raj utracony. Temat: bunt szatana i wojna między siłami piekielnymi a boskimi, także moment stworzenia świata. Za ponad sto lat znakomicie zilustruje poemat inny angielski twórca – William Blake.

Miguel Cervantes – napisał powieść pt. Don Kichot. Zamierzał wystąpić przeciw rycerskim romansom, które mącą ludziom w głowach. Wyszło mu dzieło jego życia, więcej: dzieło, które uczyniło go nieśmiertelnym. A opisał… błędnego rycerza, obłąkanego od nadmiaru lektur, w imię dobra walczącego ze złem. Stworzył też osobnika nietolerowanego przez otoczenie za to, że postrzega świat inaczej, największego idealistę swojej epoki.

Molier – mistrz komedii. Żyje we Francji siedemnastowiecznej, ale nie ma wiele wspólnego z mistycyzmem barokowym (tak zresztą jak cały Paryż). Molier tworzy i wystawia ponadczasowe komedie, które są grane także współcześnie. Niektórzy twierdzą, że dziś tak już nie śmieszą, ale cechy ludzkie, takie jak skąpstwo, obłuda, pycha, snobizm chyba nie wyginęły. Najsłynniejsze komedie: Skąpiec, Świętoszek, Mizantrop, Don Juan, Mieszczanin szlachcicem…

Denis Diderot – encyklopedysta (czyli twórca i redaktor Wielkiej Encyklopedii Francuskiej), obok innych sław tej rangi co Wolter i d’Alembert. Jego osobiste dzieło to Kubuś Fatalista i jego pan. Więcej niż powiastka, powieść filozoficzna dowodząca tezy, iż „wszystko zostało zapisane w górze”, a my tylko posłusznie wypełniamy scenariusze. Pomysł nienowy i sposób ujęcia już znany. Pan podróżuje z Kubusiem – sługą (skojarz z Don Kichotem i Sancho Pansą), i tak sobie po drodze filozofują…

Jonathan Swift – Anglik, pisarz, twórca najlepszej ówczesnej powieści fantastycznej. Chodzi o Podróże Guliwera. Żeglarz trafia do przedziwnych krain: a to do liliputów, a to do olbrzymów, wreszcie do idealnej krainy szlachetnych koni. Podróże kształcą: Guliwerowi pokazały wszelkie wady ludzi i głupotę rzeczywistości. Powieść zatem była ostrą satyrą, protestem przeciwko intrygom, nietolerancji i kilku jeszcze brzydkim cechom współmieszkańców planety. Dziś traktowana

Jan Jakub Rousseau – ojciec sentymentalizmu. Nieco oryginalny w epoce światła i rozumu, bo żąda uczuć, wrażliwości i bliskości z naturą. Przekornie twierdzi, że rozwój cywilizacji nie przyniósł szczęścia ludzkości. Najsłynniejszy utwór: Nowa Heloiza. Rousseau odgrzewa stary motyw romansu nauczyciela i uczennicy, próbuje dowieść sobie i światu, że istnieje czysta miłość, w pełni moralna, choć niepochwalana przez konwencjonalną moralność. Chyba bez powodzenia.

Daniel Defoe – pisarz angielski. Zawdzięczamy mu powieść pt. Przypadki Robinsona Crusoe i cały pomysł z robinsonadą. Ludzie lubią rozważać, jak przetrwaliby na bezludnej wyspie, jak na jednostkę wpływa samotność i odizolowanie od społeczeństwa. Powieść w zamyśle była przesłaniem moralnym, dziś raczej uważana jest za młodzieżową książkę przygodową. Pomysł podejmowany wielokrotnie w literaturze i w filmie (np. Juliusz Verne: Tajemnicza wyspa lub William Golding: Władca much).

Johann Wolfgang von Goethe – wielki prekursor romantyzmu był… wielkim klasykiem. I dlatego wciąż mamy kłopoty z umieszczeniem go w epoce. Bo tak: rzeczywiście był klasykiem, pisał Elegie rzymskie, zajmował się nauką, stał się autorytetem niemieckiego oświecenia. Ale… to on jest twórcą Cierpień młodego Wertera , Fausta (nie ma większego aktu zwątpienia w naukę i literaturę), ballad takich jak Król Olszyn. Łatwej to pojąć, gdy przypomnimy, że żył aż osiemdziesiąt trzy lata, a Fausta ukończył tuż przed śmiercią, choć pierwsza część ukazała się dwadzieścia lat wcześniej…

Aleksander Dumas – zapoczątkował pewien rodzaj powieści historycznej – staje się ona powieścią przygodową i romansem. Trzej muszkieterowie, Józef Balsamo, Hrabia Monte Christo wciąż są czytane, właśnie dzięki atrakcyjnemu ujęciu. Znamy też ich wersje filmowe.

Walter Scott – angielski pisarz powieści historycznych, takich jak Rob Roy, Ivanhoe, Waverley. Historia jest w jego powieściach tłem wydarzeń – na pierwszym planie rozgrywają się romantyczne i dramatyczne przygody fikcyjnych bohaterów. Taki typ ujmowania fabuły nazwano walterskotyzmem.

Stendhal – romantyk czy realista? Żył i pisał swoje powieści we Francji czasów romantycznych, wystąpił przeciwko klasykom, więc romantyk. Ale to on jest autorem słynnej maksymy: „powieść to zwierciadło obnoszone po gościńcu” – podstawowego założenia realistów… Realistyczna w dużej mierze jest też główna powieść Stendhala: Czerwone i czarne. Motyw prowincjusza (Julian Sorel), który wspina się po szczeblach kariery, spodoba się literackim następcom.

Gustaw Flaubert – jego najsłynniejsza powieść Pani Bovary należy do najważniejszych tytułów swoich czasów. Emma Bovary nie potrafiła pogodzić się z prozaicznym życiem prowincjonalnej doktorowej. Zbyt wiele naczytała się romantycznych ksiąg (jak niegdyś Don Kichot). Obrała jednak niebezpieczną drogę ucieczki od prozy życia, i źle skończyła.

Lew Tołstoj – mistrz rosyjskiej epiki. Autor epopei Wojna i pokój, która rozgrywa się w dobie napoleońskiej, ma jednak na celu pokazanie „prawdziwie ludzkiego życia”. Inna powieść stała się romansem wszech czasów: Anna Karenina, historia niewiernej, ale kochającej matki wciąż budzi emocje wśród czytelników.

Fiodor Dostojewski – indywidualność w dziedzinie prozy, talent trudny do zakwalifikowania. Wykracza poza realizm i poza naturalizm, tworzy tzw. powieść polifoniczną (wielogłosową).
W jego powieściach przewija się obłęd, okrucieństwo, złe instynkty ludzkie, sporo tu psychologizmu. Najważniejsze powieści: Zbrodnia i kara, Biesy, Idiota, Bracia Karamazow.

Henryk Ibsen – słynny dramaturg norweski. Do dziś z powodzeniem grywa się jego sztuki, takie jak Dzika kaczka, Wróg ludu albo Nora (Dom lalki). W każdej pojawia się jakiś dylemat moralny:
np. dyskusje o wartościach i niszczącej sile prawdy. Dramaty Ibsena są symboliczne i naturalistyczne. Jest to czas, kiedy w ogóle literatura skandynawska staje się w Europie modna, obok Ibsena tworzą Strindberg, Hamsun czy Andersen.

Joseph Conrad – pisarz przełomu stuleci, indywidualista trudny do zaszufladkowania, trudno go przypisać jakiejś epoce. Wielki moralista literatury, nie uznawał kompromisów, za to postulował wierność kilku prostym zasadom, takim jak: honor, odwaga, braterstwo, odpowiedzialność. Tłem jego prozy najczęściej jest żywioł morski – pisarz sam był marynarzem. Powieści: Lord Jim, Tajfun. Conrad był z pochodzenia Polakiem, pisał po angielsku i w poczet swoich wielkich twórców wpisuje go Wielka Brytania.

Michaił Bułhakow – pisarz rosyjski, którego powieść Mistrz i Małgorzata zachwyciła świat.
Świat – ale nie rodzicielkę Rosję, w której twórczość tego pisarza objęto zakazem druku. Nic dziwnego – jego proza obnaża absurdy i zło totalitaryzmu tak, że działania mocy piekielnych stają się przy nich… dobrymi i uzdrawiającymi. Szatan w komunistycznej Moskwie, dzieje Chrystusa, dzieje miłości pewnej czarownicy i diabelskiego balu – to tylko część atrakcji z tej powieści.

Marcel Proust – od niego zaczynają się prawdziwe modyfikacje i eksperymenty w prozie. Największe dzieło Prousta W poszukiwaniu straconego czasu jest zbudowane na podstawie skojarzeń – to myśl ludzka, a nie czasowe następstwo zdarzeń jest tu osią akcji. Słynne są długie, tzw. proustowskie zdania i magdalenka – ciastko, które wywołanym skojarzeniem uruchamia falę wspomnień.

George Orwell – autor powieści parabolicznych: Rok 1984 i Folwark zwierzęcy. Obie mają wymiar polityczny i zwrócone są przeciwko komunizmowi, zwłaszcza w stalinowskim wydaniu. W Folwarku… obserwujemy reguły rewolucji i walki o władzę na przykładzie fantastycznego folwarku opanowanego przez zwierzęta. Nic dziwnego, że powieści Orwella wiele lat były lekturą zakazaną w państwach socjalistycznych. Dziś są lekturą obowiązkową.

Umberto Eco – współczesny pisarz włoski, bardzo popularny autor znakomitej i znakomicie sfilmowanej powieści Imię róży. Dzięki niej wpisywany w krąg pisarzy postmodernistów, obok Josepha Hellera i Kurta Vonneguta.

Ernest Hemingway – reprezentant prozy amerykańskiej. Dobrej prozy, obfitującej w akcję, wartkie dialogi, mocnych męskich bohaterów. Bardzo popularny w latach sześćdziesiątych, dał światu powieści takie jak Komu bije dzwon, Pożegnanie z bronią, opowiadanie Stary człowiek i morze.

Jean Paul Sartre – reprezentant egzystencjalizmu, postać kontrowersyjna. Jego postawa aprobująca komunizm, stalinizm i poczynania Fidela Castro wzbudziła oburzenie świata – słynna była zwłaszcza polemika z Camusem. Sartre napisał Mdłości i Drogi wolności.

Samuel Beckett – nowator, sława w dziedzinie awangardowej prozy i teatru. Wymyślił teatr absurdu, zwany też antyteatrem. Przykłady: Czekając na Godota, Końcówka. Akcji tam prawie nie ma, scenografia uboga: postacie siedzą, czekają, (czasem w kubłach na śmieci), wypatrują… A jednak pokazuje w ten sposób Beckett tragedię istnienia, bezsens i absurd ludzkiej egzystencji. Tworzy też prozę – pisze antypowieści, np. Malone umiera. Szczyt sławy Becketta przypadł na lata sześćdziesiąte. Zmarł pisarz w 1989 roku, ale odegrał wielką rolę w ukształtowaniu współczesnej literatury na świecie…

Aleksander Sołżenicyn – Rosjanin, który ujawnił światu grozę sowieckich łagrów. Zaznał ich osobiście – był skazany na osiem lat w sowieckim obozie pracy. Najsłynniejsze dzieło: Archipelag GUŁ-ag – literacki dokument i pomnik poświęcony ofiarom łagrów. Opowiadanie Jeden dzień Iwana Denisowicza uznany został za małe arcydzieło prozy, a także dokument historii swoich czasów.

Gabriel Garcia Márquez – najsłynniejszy chyba spośród twórców bardzo modnej na świecie w latach osiemdziesiątych prozy iberoamerykańskiej. Jego największe dzieło to Sto lat samotności
– niezwykła saga rodu Buendiów i dzieje osady Macondo. Jest jednym z twórców tzw. realizmu magicznego – metody twórczej łączącej w prozie magię, fantazję z realizmem.

Günter Grass – nagrodzony Noblem pisarz niemiecki, ale mający kaszubskie korzenie – matka Grassa była Kaszubką. Najsłynniejsza powieść – Blaszany bębenek, jest też powieścią kontrowersyjną. Jej bohater – mały Oskar – nie chce stać się dorosły, w związku z czym przestaje rosnąć. Obserwujemy świat dorosłych jego oczami, a jest to świat międzywojnia i roku 1939. Historia jest jednym ze stałych tematów Grassa, również seks i postawy anarchiczne. Mieszanka wystarczająca, by wzbudzać dyskusje…