Tabela lektur modernistycznych

Temat

Dzieje rodziny Hjalmara Ekdala i Giny, ich córeczki Jadwini, której spokojna egzystencja zbudowana jest na kłamstwie. Jadwinia nie jest córką Hjalmara – z tej nieświadomości chce wyprowadzić Hjalmara jego wierny prawdzie przyjaciel Gregers Werle.
To, co miało być oczyszczeniem, doprowadza do tragedii.
Sztuka podejmuje temat prawdy
– jej prawdziwej czy też względnej wartości.

• Dyskusyjność czynu Werlego
  – rzecznika prawdy. 
• Przesłanie: prawda nie zawsze jest wyzwoleniem i lekarstwem, wszelki fanatyzm – nawet rzecznictwo prawdy – jest złem, w społeczeństwie lub środowisku opartym na fałszu prawda może być tylko siłą niszczącą, a słabi ludzie muszą tworzyć sobie złudzenia i ideologie. 
• Wartość symbolu w sztuce
  – Dzika kaczka jest bogata
  w symbole, ku którym prowadzi myśl odbiorcy. Symbolem takim jest dzika kaczka, strych, choroba oczu – postępująca ślepota.

• Ibsenizm to kierunek
  w dramaturgii nazwany od nazwiska Ibsena, kontynuowany przez wielu dramaturgów; Ibsen w specyficzny sposób prowadzi akcję: jest zwolennikiem dramaturgii problemowej, zmusza odbiorcę do refleksji nad prawami życia. Z reguły szlachetna jednostka rzuca wyzwanie otoczeniu
  – i przegrywa. Najczęściej fabuła zawiera mroczną tajemnicę przeszłości. 
• Można powiedzieć, że jest to utwór złożony z dwóch warstw. Pierwsza to warstwa realistyczna – fabuła dramatu. Druga warstwa utworu – to jego wartość symboliczna. 
• Interpretacja tytułu: dzika kaczka żyje w sztucznych, fałszywych warunkach na strychu. Podobnie człowiek uwikłany w sieć fałszu i kłamstw żyje sztuczną egzystencją. Kaczka wyrzucona ze strychu
  – zginęłaby. Życie człowieka, który poznał prawdę, ulega zniszczeniu.

Temat

• Dzieje pierwszego oficera Patny, Jima, który uciekł z tonącego statku, osądzony, zdegradowany tułał się od portu do portu, aż trafił do egzotycznego Patusanu, gdzie też przegrywa swoją szansę.
• Refleksja na temat złożoności natury ludzkiej – połączenie szlachetności i negatywnych odruchów, nieznajomość własnych reakcji i odpowiedzialność za swój czyn.
• Przestroga – według Conrada nie można uciec od własnego sumienia i poczucia winy.

• Bohater conradowski – sam przeciw światu. Jest to typowa dla pisarza kreacja postaci
  – wiedzie samotną walkę
  z żywiołem, ze złem, z ludźmi, wreszcie z pokusą… Cechuje go samotność wobec wyborów, których w życiu trzeba dokonać.
• Narrator – Marlow, który jest przekaźnikiem zdarzeń w wielu powieściach Conrada. Poprzez takie ukształtowanie mamy do czynienia z narracją szkatułkową.
• Conrada nazywa się wielkim moralistą. Za swój cel i centralny temat przyjął wierność zasadom bez względu na okoliczności i motywacje. Nie uznawał żadnych okoliczności łagodzących, nie uznawał słabości, kreował mit dumy, uczciwości, odwagi, które stały się wzorem dla wielu pokoleń.
• Pojęcie „sytuacja conradowska”
  – to trudna, wymagająca wyboru, ostateczna, w której został postawiony bohater. Na przykład sytuacja Jima na tonącej Patnie.
• Specyficzna narracja. Conrad
  nie organizuje tu przezroczystej, wszechwiedzącej narracji, lecz posługuje się głosem Marlowa
  – postaci funkcjonującej
  w świecie powieści. Posługuje się chwytem „opowieści w powieści”, tzn. – Marlow opowiada słuchaczom dzieje Jima (dwie warstwy fabularne).

• W prozie Conrada wielką rolę odgrywają opisy przyrody, zwłaszcza żywiołu morskiego
  w powieści: Conrad przywołuje plastyczne wizje morza nie tylko po to, by uformować przestrzeń, lecz również po to, by ukazać związek ludzi
  z naturą, by obrazować istotne prawdy o człowieku.
• Konstrukcja bohatera.
  Jim to postać złożona, jest
  w swojej ułomności i zarazem szlachetności bardzo prawdziwy. Jego problem dociera do czytelnika, który
  mu szczerze współczuje, lecz też trudno usprawiedliwić jego czyn. Poza tym Jim nosi znamiona bohatera romantycznego: jest samotny, tajemniczy, szlachetny, wrażliwy, jest marzycielem i idealistą.
• Tragiczna koncepcja losu człowieka – w duszy ludzkiej kryją się mroczne tajemnice, natura ludzka, czyny człowieka są trudne do przewidzenia. Jednakże wierność zasadom moralnym popłaca, a złamanie którejkolwiek z zasad kodeksu pociąga za sobą nieodwracalne skutki: nie można uniknąć konsekwencji swoich czynów.

Temat

• Śmierć urzędnika – tematem jest komiczny precedens
  – urzędnik Czerwiakow, siedząc w teatrze w drugim rzędzie, nakichał na łysinę wysoko postawionego dyrektora Bryzżałowa. Przeprosił, lecz nadal dręczył się, czuł się głupio, konsultował się z żoną
  i bał się konsekwencji w końcu
  i umarł ze zgryzoty 
• Człowiek w futerale to historia starszego nauczyciela greki
  w prowincjonalnym gimnazjum
  – Bielikowa. To właśnie człowiek w futerale – starał się odizolować od świata strojem, okularami, parasolem, zasuwkami w drzwiach, okiennicami, nawet język grecki, który wykładał, był dlań ucieczką od rzeczywistości. Nie jest
  w stanie znieść takiego skandalu jak widok narzeczonej na rowerze…

• Śmierć urzędnika to obraz urzędniczego umysłu – człowieka uzależnionego od zwierzchników, uległego, służalczego
  i przestraszonego. 
• Zjawisko, które Czechow nazywa „futerałem”, a które jest zbiorem osłon – systemem nakazów
  i zakazów, którymi człowiek sam się niewoli, nie umie się wobec niego zdystansować. 
• Uniwersalizm opowiadań – strach przed władzą, fałsz życia, tolerowanie kłamstwa i donosu,
  i wiecznie przestraszona urzędnicza dusza, która niszczy siebie i innych, to także współczesny futerał wielu ludzi.

• Czechow był świetnym obserwatorem życia. Rozglądając się dokoła, wybierał takie sytuacje,
  które prezentowały prawdę
  o człowieku i ówczesną rzeczywistość – lata 80.
  XIX wieku w Rosji. 
• Każde opowiadanie to przykład
  z życia unaoczniający ludzkie śmiesznostki, wady – pisarz używa karykaturalnego przerysowania, aby wyeksponować problem. 
• Istnieje podobny w wymowie wiersz Norwida Czynownicy
  – drwiący portret typowego urzędnika.

• Historia Kurtza – pozornie porządnego i dobrego człowieka, który w odległej kolonii Konga okazuje się okrutnym i bezkompromisowym władcą. 
• Człowiek w zmienionych warunkach – pewnej próby jego charakteru i moralności – ujawnia najgorsze, złe instynkty. 
• Temat okrucieństw i nadużyć, jakich dopuszczali się Europejczycy w epoce rozkwitu kolonii. Relacje oparte są na obserwacjach, przeżyciach
  i przemyśleniach pisarza podczas pobytu w Kongo. Widział on na własne oczy egzekucje, palenie wsi, przymusowe daniny, a nawet… posługiwanie się plemionami ludożerców do poskramiania zbuntowanych tubylców.

• Kompozycja powieści – dwóch narratorów – przekaźnikiem historii Kurtza jest Marlow, który spotkał go podczas jednej
  z licznych podróży, i słuchający go marynarz. 
• Problemy: honor, prawda, wybór drogi życiowej, fascynacja nieprzeciętną jednostką, krzywda ludzka. 
• Zagadnienie ujawniania prawdy
  – narzeczona Kurtza, którą oszukał i zdradził, myśli o nim jako o bohaterze – Marlow
  nie wyprowadza jej z błędu. 
• Zagadnienia etyczne
  – jak zawsze u Conrada
  – okoliczności będące próbą, katalizatorem ujawniającym tkwiące w człowieku zło. 
• Ciemność w tytule – jako wiodący symbol. Oznacza nie tylko zmrok, ale zagadkę, jaką stanowi umysł ludzki, nieznany, niebezpieczny – w nim tkwi prawdziwe jądro ciemności.

• Z Władcą much Goldinga
  – w obu powieściach warunki odizolowania, zamknięcia
  w obcym świecie wyzwalają porażające cechy ludzkiej psychiki. 
• Zbieżności motywów między dziełem Conrada (podróż
  do wnętrza czarnej Afryki)
  a Eneidą Wergiliusza (przeprawa Eneasza przez Styks) i Boską komedią Dantego (zwiedzanie piekła). 
• Bohater – Kurtz jest idealistą
  – poddany wszak został próbie moralnej, której wynik był przerażający; jego idealizm przerodził się w kult własnej osoby, energia i pracowitość
  – w chciwość i żądzę łupów;
  w chwili śmierci uświadomił sobie własne zwyrodnienie
  i okrucieństwo.

Temat

• Historia Rodiona Raskolnikowa – studenta, który zabił lichwiarkę i jej siostrę, bo uważał je za plewy, a czuł się jednostką wyższą, uprawnioną do tego. 
• Śledztwo – kolejne etapy odkrywania prawdy przez śledczego Porfirego. 
• Miłość i jej oczyszczająca moc
  – to uczucie Soni staje się wyzwoleniem Raskolnikowa. 
• Dobro i zło – odwieczna walka, po stronie dobra stoi Bóg
  i wybaczenie, po stronie zła pycha i szatan. 
• Miasto – Petersburg, nie tylko jako tło zdarzeń, ale jako swoisty, żyjący organizm.

• Kompozycja powieści. Jest to pierwsza powieść polifoniczna
  – Dostojewski jest nowatorem prozy, tworzy powieść wielogłosową, czyli polifoniczną. Wielogłosowość (polifonia) oznacza, że głos w powieści oddany jest samym postaciom, które poprzez swoje wypowiedzi prezentują określone postawy życiowe i światopoglądowe, biorąc jednocześnie na siebie ciężar narracji. 
• Idea etyczna pisarza: w każdym człowieku, nawet takim, który dopuścił się najgorszych czynów, nadal tkwi zdolność czynienia dobra i uzyskania odkupienia
  za popełnione zbrodnie. 
• Zagadnienie filozofii wybitnej jednostki, pogardzającej prostym tłumem – mniemanie o sobie Raskolnikowa jest przykładem pychy ludzkiej prowadzącej do zbrodni. 
• Kontekst biblijny. Paradoksalnie osobą, która pełni funkcję przewodnika w drodze do wiary, jest w tym utworze prostytutka. Sonia podobnie jak biblijny Hiob
  z pokorą znosi upokorzenia
  i cierpienie, doprowadza
  do odkupienia winy. 
• Realizm psychologiczny
  – nurt dojrzałego realizmu, którego przedstawiciele kładli nacisk na przedstawianie motywacji psychicznych ludzkich działań. Zbrodnia i kara należy
  do utworów tego nurtu.

• Typ bohatera – młodego człowieka, inteligentnego, niepogodzonego ze światem
  i poddanego pokusie zła
  – nie jest w epoce odosobniona; można przywołać postacie Balzakowskie – czy Stendhala Sorela z powieści Rastigniaca Czerwone i czarne, czy Kurtza
  z Jądra ciemności Conrada. 
• Przeklęte pytania albo,
  z rosyjska, „proklatyje woprosy”
  – to zbiór niezwykle ważnych problemów moralnych
  i filozoficznych, wobec których bohaterowie Dostojewskiego są niemal zawsze całkowicie bezradni. Pytania te dotyczą kwestii istnienia Boga
  i jednolitego porządku moralnego, możliwości wyzbycia się instynktów i poddania ewangelicznemu przykazaniu miłości bliźniego, wartości grzechu i cierpienia
  w rozwoju człowieka. 
• Bohaterowie Dostojewskiego stoją zawsze w obliczu najpoważniejszych życiowych wyborów. Wybierają
  – dosłownie – między Chrystusem a szatanem,
  z tym że pierwiastki dobra i zła tkwią w nich samych.
  Co za tym idzie – najbardziej świetlana postać może
  u Dostojewskiego popełnić najohydniejszą zbrodnię,
  a najgorsza kanalia – dokonać czynu godnego świętego.

Rozdzióbią nas kruki, wrony… – Stefan Żeromski

Temat

• Tragiczna śmierć powstańca Winrycha – w asyście stada wron, z przykrym epizodem
  – chłop z pobliskiej wsi grabi rzeczy bohatera, tym samym odziera go nie tylko z butów
  – ale i z heroizmu. 
• Pisarz podejmuje temat przyczyn upadku powstania styczniowego, postawy chłopów wobec powstania.

• Opowiadanie można określić
  jako jednocześnie naturalistyczne i symbolistyczne. 
• Scena śmierci jest sceną symboliczną – obrazuje klęskę powstania, deheroizację bohatera. 
• Chłop przedstawiony jest jako prawdziwa ludzka bestia – jest pozbawiony uczuć wyższych. Winą za to pisarz obarcza izolujące się od chłopstwa klasy posiadające – jest to też odpowiedź na pytane o przyczyny klęski powstania. 
• Naturalizm ujawnia się w opisie śmierci – ataku wron na człowieka i konia, w relacji
  z obdzierania zwłok powstańca przez chciwego chłopa.

• Ujęcie Żeromskiego jest kontrastowe wobec noweli Gloria vicits Elizy Orzeszkowej, z którym może zostać zestawione, warto wówczas porównać tytuły – optymistyczną wymowę „chwała zwyciężonym”
  z pesymistyczną wizją: „rozdzióbią nas kruki, wrony”. 
• Opowiadanie wpisuje się w krąg tematów o powstaniach polskich – tak jak Noc listopadowa i Warszawianka Wyspiańskiego (listopadowe), Nad Niemnem, Gloria victis – Orzeszkowej, Wierna rzeka Żeromskiego (styczniowe).

Temat

Powieść o młodym idealiście, Tomaszu Judymie, który,choć pochodzi z biednej rodziny, dzięki wsparciu ciotki kończy studia medyczne i zamierza poświęcić życie lekarskiej służbie potrzebującym.

• Bohater – jego nazwisko stało się symbolem społecznikowskiego idealizmu, poświęcenia prywatnego życia idei.
  Jest postacią idealisty bezkompromisowego, twierdzi,
  że człowieka obdarzonego misją nie stać na własne życie. 
• Podobieństwa Judyma do bohatera romantycznego – przy pozytywistycznej wymowie idei społecznikostwa stanowi to ciekawe połączenie. 
• Tragizm Judyma – uważa,
  że coś musi poświęcić – albo własne szczęście, albo wierność misji (jest tu podobny do Konrada Wallenroda). 
• Interpretacja tytułu – tytułową bezdomność interpretujemy na dwa sposoby.
  – Dosłownie dotyczy ludzi ubogich, nędzarzy – warszawskich biedaków z Krochmalnej, chłopów z podcisowskich Mękarzyc. To ludzie albo dosłownie bezdomni, albo tak ubodzy, że bezdomności bliscy.
  – Przenośnie – bezdomność możemy odczytać jako wieloznaczną metaforę sytuacji bohaterów w świecie i w sferze idei. Tytułowe wyrażenie można też odczytywać w kontekście wyrzeczenia się przez Judyma życia domowego i rodzinnego, niemożności zbudowania miłosnego szczęścia. 
• Pisarz zastosował w Ludziach bezdomnych wielogłos narracyjny.
  Jest tu trzecioosobowy narrator główny, lecz także narrator pierwszoosobowy – Joasia jako autorka pamiętnika. Część zdarzeń przekazana jest
  z punktu widzenia bohaterów.

• Z symbolizmem
  – w powieści znajdujemy, pozostające na marginesie akcji, rozdziały wręcz poetyckie,
  o charakterze symboliczno-impresjonistycznym: Rozdarta sosna i Przyjdź. Symboliczną wartość mają też wspomniane tu dzieła sztuki – antyczna Wenus z Milo i obraz Chavannes’a – Ubogi rybak. 
• Z gatunkiem powieści modernistycznej – Ludzie bezdomni są powieścią społeczną, ale też próbą powieści modernistycznej
  – o otwartej kompozycji, subiektywizacji narracji, synkretyzmie gatunkowym, epizodyczności akcji. 
• Z typową dla Żeromskiego filozofią nadawania utworom tytułów znaczących – Ludzie bezdomni, Siłaczka, Przedwiośnie. 
• Z Siłaczką – nauczycielka Stasia Bozowska to druga bohaterka – społecznica prozy Żeromskiego, postać symboliczna w polskiej kulturze.

Temat

Wesele poety z chłop­ką staje się inspiracją do podjęcia kilku wątków tematycznych:

• ludomanii i jej wartości, 
• oceny dwóch klas społecznych: chłopstwa i inteligencji, 
• weryfikacji polskich mitów narodowych, 
• roli i wagi poezji, 
• oceny możliwości zrywu narodowego – gotowości społeczeństwa do podjęcia takiej próby, 
• obecności mitów romantycznych w polskiej świadomości.

• Powstanie Wesela związane jest z rzeczywistym weselem Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną, które miało miejsce w podkrakowskich Bronowicach 20 listopada 1900 roku i gościł na nim Wyspiański. 
• Dramat powstawał od końca listopada 1900 roku do marca 1901 roku. Można więc powiedzieć, że Wyspiański spisywał wrażenia na gorąco. 
• Ocena chłopów: w świetle utworu są wciąż chciwi, egoistyczni, zapatrzeni we własną wieś i zagrodę – Jasiek zgubił złoty róg, bo sięgał po czapkę z piór i tym zaprzepaścił cały zryw. 
• Ocena inteligencji: są słabi, sztuczni, bierni. Wciąż pamiętają o klasowej różnicy, a ich ludomania to tylko poza. 
• Ważną rolę odgrywa w dramacie poezja – to ona jest siłą sprawczą przywołującą zaświaty. 
• Wesele to dramat realistyczno-symboliczny, czyli rozgrywający się na dwóch płaszczyznach: realistycznej i symbolicznej.
  Jako dramat realistyczny przypomina jasełka i dotyczy realnego wesela, jako dramat symboliczny skupia się na wizycie gości z zaświatów. 
• Wesele to najważniejszy polski dramat symboliczny. 
• Symboliczne przedmioty ważne dla wymowy utworu – złoty róg, podkowa, sznur, pawie pióra, chochoł. 
• Finałowa scena chocholego tańca jest symbolem ogólnego marazmu i bezwładu.

• Wymowa utworu jest pesymistyczna – Stanisław Wyspiański przedstawia obie warstwy społeczne jako nieprzygotowane do podjęcia zbrojnego czynu. 
• Pozostawia nadzieję
  – symbolika chochoła to idea martwej róży, która rozkwitnie na wiosnę. 
• Wykorzystuje mit agrarny
  – czyli powracającej po zimie wiosny, która niesie nadzieję. 
• Jest arcydziełem kompozycyjnym – wiele maksym z Wesela przeszło
  do języka potocznego. 
• Jest dziełem neoromantycznym – w wizyjności, nawiązaniach do Dziadów, temacie wolności
  i poezji Wyspiański powraca
  do najważniejszych tematów romantycznych. 
• Utwór wieńczy taniec
  (tu chocholi) – jak w Panu Tadeuszu (polonez) Mickiewicza i jak w Tangu (tango) Sławomira Mrożka.

Chłopi – Władysław Reymont

Temat

Na tle czterech pór roku Reymont przedstawił życie podłowickiej wsi.
W ramach jednego roku zamknął wszystko, co stanowi treść życia chłopów: pracę na roli i w obejściu, praktyki religijne, wesela, pogrzeby, wieczornice, zabawy w karczmie.

Osią główną są dzieje rodziny gospodarza Boryny, który poślubia młodą żonę – a ta nie stroni od flirtów
i zdrady męża. Na tym pozornie banalnym szkicu powstała wielka panorama wsi XIX wieku – ale
i uniwersalnej ponadczasowej.

• Nad powieścią Chłopi Reymont pracował od roku 1899 do 1908. W latach 1902–1909 ukazywała się w odcinkach w Tygodniku Ilustrowanym. To prawdziwe arcydzieło, dzięki któremu
  w 1924 roku pisarz otrzymał literacką Nagrodę Nobla.

• Reymont potrafił opisać wieś
  i mentalność chłopa ponad czasem i terytorium – jego obraz dotyczy uniwersum, wsi nie tylko polskiej, jego przekaz zrozumiały jest dla Europejczyków – a przy tym zachowuje i ukazuje wiejski folklor. Za to został nagrodzony Noblem.

• Oblicza narracji – narrator to
  w opisach zdarzeń albo realistyczny obserwator, albo wiejski gaduła przyjmujący konwencje gwarowe, a w opisach przyrody i liturgii kościelnej młodopolski stylizator.

• Wielkim osiągnięciem Reymonta jest wyjątkowo umiejętne zastosowanie elementów gwary. Nie jest to jednak gwara dająca się ściśle zlokalizować, lecz stworzona przez pisarza „gwara ogólnochłopska” oparta na zachodnich dialektach Polski centralnej. Odpowiadała ona idealnie duchowi języka ludowego.

• Powieść łączy w sobie elementy realizmu, naturalizmu i impresjonizmu. Jej konstrukcja jest bardzo przejrzysta – każdy z tomów opisuje życie wsi Lipce w czasie jednej pory roku. 
• Chłopi to niezwykle sumienny opis chłopskiego życia, wiejskiej obyczajowości i pracy,
  a zarazem wspaniały przegląd chłopskich „typów” społecznych i osobowościowych. 
• Z naturalistycznym ujęciem. Reymont przedstawia biologiczne, bytowe uwarunkowania działań bohaterów. Kładzie nacisk na ich związek z prawami i rytmem przyrody – przykładem jest postępowanie Jagny, która
  w swoim erotyzmie idzie za instynktem natury, poddaje się prawu bez analiz norm czy obyczajowości. 
• Z mitologizacją – bohaterowie nabierają niekiedy znamion wielkich postaci eposu homeryckiego – ucieleśniają przeznaczenie, tragizm ludzkiego losu, podobnie jak
  w micie obserwujemy archetypowe zachowania
  – walkę o władzę i kobietę między synem a ojcem, podobnie jak w eposie – scenę batalistyczną (bitwa o las). 
• Słynna i symboliczna jest scena ostatniego siewu Boryny.
  Zdaje się on w niej powtarzać pierwotny gest stworzenia, misterium nieskończonego następstwa narodzin i śmierci. Jest to jedna z najważniejszych scen śmierci w polskiej literaturze.

Moralność pani Dulskej – Gabriela Zapolska

• Naturalizm – konstruując bohaterów, autorka bierze
  pod uwagę ich uwarunkowania genetyczne i środowisko, w jakim się wychowali. Wskazuje darwinowskie prawo walki o byt
  – jako podstawową regułę określającą działania bohaterów. 
• W dramacie Zapolskiej obserwujemy klęskę jednostek wrażliwych, słabych, które zostają zdominowane, „pożarte” przez silniejsze. 
• Sztuka Zapolskiej daje potomnym dokładny obrazek obyczajowy miejskiego życia końca
  XIX wieku. 
• Już w podtytule, który brzmi: Tragifarsa kołtuńska, autorka zaakcentowała celowe zestawienie w utworze cech komedii i tragedii – wynikające
  z przekonania naturalistów,
  że gatunki te stanowią dwa różne aspekty tych samych sytuacji życiowych.
  

• Romans panicza ze służącą
  i efekt w postaci niechcianej ciąży to dość popularny motyw romansów. W ambitniejszej formie wykorzystała go Zofia Nałkowska w Granicy
  – dziejach Justyny i Zenona. 
• Sztuka Zapolskiej wywołała skandal – uderzała bowiem
  w mieszczaństwo i drwiła
  z głoszonych przez tę klasę wartości.

• Dulscy są przykładem literackiej rodziny – autorka podejmuje też temat wychowywania dzieci
  i kształtuje oryginalny typ męża – pantoflarza. Dulski manifestuje swoją dezaprobatę wobec żony kompletnym milczeniem. 
• Całkiem liczne są elementy komediowe – choćby
  w konstrukcji postaci Dulskiego i jego „spaceru” na Wysoki Zamek.

• Moralność pani Dulskiej
  – to tytuł ironiczny – naprawdę utwór piętnuje brak moralności postaci.