MODERNIZM – TABELA

• Fin de siècle – koniec wieku
• Modernizm – „nowe” występuje przeciw staremu (modern – nowoczesne)
• Dekadentyzm – schyłek wieku, poczucie beznadziejności – prąd duchowy końca wieku XIX, który ogarnął rzesze młodych ludzi. Pochodzi z cytatu Paula Valéry’ego: „Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania” (franc. decadence – schyłek).
• Neoromantyzm – dziedziczy ideały romantyków
• Symbolizm – symbol stanie się ważny w literaturze i sztuce
• Secesja – modny stał się taki styl w stroju, sztuce użytkowej itp.
• Impresjonizm – ten nurt zdominował sztuki plastyczne i przeniósł się też do literatury

• wzrost liczebności ludzi, ogromny postęp techniczny (kolej, parostatki, telefon, elektryczność), rozwój kapitalizmu – przemysłu i miast;
• poczucie zagrożenia indywidualności jednostki ludzkiej, bezradności, wyczerpania dawnych wartości, bezsensu istnienia;
• nadchodzący koniec stulecia – lęk związany z końcem wieku;;• bunt przeciw światu – normom, konwenansom, ograniczeniom, miastu;
• dekadentyzm – pojęcie klucz do omawianej epoki (od dekadence – po francusku schyłek, upadek), oznacza świadomość kryzysu kulturowego, poczucie bezsensu istnienia

schopenhaueryzm

• dzieło – Świat jako wola i wyobrażenie
  – Schopenhauer
• myśl
  • pesymizm
  • życie jako pasmo cierpień
  • sztuka, nauka, nirwana jako dziedziny ukojenia

nietzscheanizm

• dzieło – Poza dobrem i złem
  – Nietzsche
• myśl
  • teoria „nadczłowieka” – indywidualnej jednostki, usytuowanej poza dobrem
    i złem
  • teoria „woli mocy”
    – wyższość siły nad przeciętnością i słabością

bergsonizm

• dzieło – Ewolucja twórcza – Bergson
• intuicjonizm (intuicja najlepszym środkiem poznania)
• élan vital – siła życia, moc, energia, siła twórcza dana człowiekowi

• Impresjonizm – rewolucja w malarstwie! „Impression”
  – to wrażenie, ulotna chwila, mgnienie. To właśnie powinien oddać malarz na płótnie. Zapoczątkowany przez wystawienie słynnego obrazu Moneta pt. Impresja – wschód słońca,
  od niego też wziął nazwę, a uświetniły go nazwiska twórców, takich jak: Renoire, Monet, Manet, Cezanne, Toulouse-Lautrec.

• Symbolizm – poprzez symbol można było wyrazić to, co niewyrażalne, ukazać treści wewnętrzne. Symbol – środkiem wyrazu. Ptak, płynący statek czy słomiany chochoł przestają reprezentować tylko siebie – teraz oznaczają zupełnie inne treści. Poetę, wolność, nadzieje na przyszłość. Metody tej używali w swojej twórczości Charles Baudelaire i Artur Rimbaud, Henryk Ibsen i Paul Valéry.

• Secesja – moda przełomu wieków – zapanowała w grafice,
  w architekturze, sztuce użytkowej i zdobnictwie. Jej cechy to falista linia, wątki roślinne i kwiatowe, asymetria i pastelowe barwy – wzory subtelne i delikatne.

• Ekspresjonizm – maksymalizm w wyrazie uczuć. Podstawowym założeniem ekspresjonizmu jest przekonanie
  o tym, że świat jest terenem sprzeczności i walki dobra ze złem. Opis świata – wedle ekspresjonistycznych zasad
  – wymaga uchwycenia tych potężnych kontrastów i wyrażenia maksimum siły ekspresji – artysta potęguje swoje obrazowanie do rozmiarów dawniej niespotykanych.

Najważniejsze w kulturze

• 1857 – ukazują się Kwiaty zła, tom poezji Baudelaire’a;
• 1866 – ukazuje się Zbrodnia i kara Dostojewskiego;
• 1870-1871 – wojna francusko-pruska, po wojnie – Francja republiką, Niemcy cesarstwem;
• 1872 – Monet maluje Impresję – wschód słońca (rodzi się impresjonizm)
• 1883 – ukazuje się Tako rzecze Zaratustra, najważniejsze dzieło Nietzschego zawierające jego koncepcję nadczłowieka
• 1889 – Wystawa Światowa w Paryżu i powstanie wieży Eiffla;
• 1891 – ukazuje się Portret Doriana Graya, słynna powieść Wilde’a;
• 1914 – wybuch I wojny światowej.

• Sztuka – typ artysty – ptaka, wolności twórczej (Baudelaire, Rimbaud)

• Szatan, zło (Baudelaire)

• Spleen, pesymizm, bierność (poeci dekadentyzmu)

• Miasto i jego społeczność (Zola, Maupassant)

• Prostytucja, margines społeczny (Zola, Maupassant)

• Kwestie moralne (Conrad, Maupassant, Zola, Dostojewski)

• Los i psychika urzędnika (Maupassant, Czechow)

• Przemijanie, rozkład ciała (Baudelaire, Wilde)

• Obłęd (Dostojewski, Strindberg, Wilde)

• Mentalność chłopa (Zola, Maupassant)

Najważniejsi poeci europejscy

• • Czas – nurt wykształcił się we Francji w latach 50. XIX wieku.
• • Idea – podstawowy cel poezji to dążenie do absolutnego piękna.
• • Sposób – kunszt poetycki, perfekcja zasad budowania utworów, wyrafinowanie formy.
• • Tematyka – metafizyczna, wizja poezji jako sztuki dla sztuki: wolnej i czystej, nieobciążonej zadaniem niesienia przesłania i zmieniania świata.
• • Kto? – Valéry i Mallarmé – początki kariery

Charles Baudelaire – poeta przeklęty

• Tom – Kwiaty zła.
• Treści – brud, grzech, brzydota i kalectwo, gnijące zwłoki, erotyczne perwersje, inwokacje do szatana.
• Cechy – typowe dla epoki: wyższość duchowa artysty, koncepcja poety przeklętego, motyw szatana, motyw spleenu, użycie jako środka: brzydoty, nędzy, śmierci i grzechu.
  Przykłady
  • Padlina – portret przemijalności piękna
  • Albatros – symbol odtrąconego poety – ptaka
  • Spleen – właśnie poetycki obraz tego stanu ducha człowieka, który charakteryzuje się nudą, biernością i bezwładem

Paul Verlain – inicjator symbolizmu, twórca dekadentyzmu

• głosił bezinteresowność poezji, konieczność jej niezależności od życia, oryginalność i niezwykłość formy przy ledwie zarysowanych motywach treściowych;
• Sztuka poetycka – wiersz, poetycki manifest Verlaine’a – zawieraja jego wizję poezji – reprezentatywny też dla całego nurtu literackiego określanego mianem symbolizmu (hasło „Nade wszystko muzyki!”);
• Niemoc – jeden z najsłynniejszych utworów dekadentyzmu. „Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania” – od tego cytatu wzięła się nazwa dekadentyzm

Jean Arthur Rimbaud – „poeta młodzieńczy”

• wróg wszelkich form i konwencji – małżeństwa, moralności, cesarstwa itp. ;
• eksperymentator w poezji:
  • znany wiersz – manifest – Statek pijany
  • znany wiersz – eksperyment Samogłoski – przykład synestezji – poeta koloruje samogłoski

Typy postaci kultury końca wieku XIX

• Artysta – bierny, ogarnięty spleenem. Poeta przeklęty czy malarz impresjonista. Szuka podniet i sensu życia w sztuce, nirwanie, kontemplacji natury, czasem w dziedzinach niebezpiecznych, jak: narkomania, alkoholizm, prostytucja. Cechuje go pogarda dla mieszczańskich wartości, dla filistra, obojętność wobec świata.

• Filister – mieszczuch, kołtun. Może to być zwykły urzędnik żyjący nudnym życiem według mieszczańskich zasad
  – a takie mają w pogardzie artyści. Może być zakłamany kołtun jak pani Dulska – tu już mamy do czynienia
  z postępowaniem nieetycznym.

• Bohater conradowski – poddany próbie, postawiony wobec trudnych wyborów moralnych, ponoszący konsekwencje swego czynu – jak choćby Lord Jim.

• Prostytutka – Nana, Baryłeczka, Małgorzata Gautier. Często – mimo życia w zdegenerowanym świecie – ma szlachetną duszę. Nigdy – nie może wydostać się z tego świata i odrzucić dawnego życia.

• Kobieta przytłoczona normami i stereotypami społecznymi: Gina z Dzikiej kaczki i Nora Ibsena, Panna Julia Strindberga, Łagodna Dostojewskiego.

Wielka reforma teatru

• Od tej pory teatr nie będzie gwiazdorskim popisem ani naturalistyczną sceną udającą rzeczywistość. Teatr staje się świątynią, polem walki o nowa sztukę.

• Do reformatorów należą:
  • Ryszard Wagner – chce teatru jako sumy sztuk, operującego nie tylko słowem, lecz muzyką, malarstwem, tańcem – połączeniem tych elementów w organiczną całość.
  • Maurycy Maeterlinck – twórca symbolizmu w teatrze. Gest, wyraz twarzy, nastrój – a nie akcja – miały oddawać treść dramatu.
  • Edward Craig i Adolf Appia – teatr – sztuka absolutnie autonomiczna, przeciwni teatralnej iluzji, Craig uczynił reżysera bogiem teatru, stworzył teatr okrucieństwa.
  • Konstanty Stanisławski – i jego MChAT (Teatr Artystyczny w Moskwie). Nie uznawał odgrywania ról przez aktora, powinien on rolę swoją przeżywać, wydobyć treść psychologiczną. Eliminował gwiazdorstwo pod każdą postacią.
  • Bertolt Brecht – twórca swoistej ekspresji teatralnej i koncepcji efektu obcości. Nie tylko reformator, lecz twórca znanych dramatów, np. Matki Courage i jej dzieci.

• mistycyzm, spirytualizm, irracjonalizm;
• motyw szatana i postaci nadprzyrodzonych;
• rozczarowanie wiedzą;
• indywidualizm, kult jednostki;
• kult poety – wyobcowanego wieszcza;
• poezja i dramat w literaturze
• ludowość;
• kult walki, buntu, konspiracji.

• realizm, racjonalizm;
• agnostycyzm – nie wykraczajmy poza to, co można zbadać;
• nauka, wiedza, scjentyzm;
• utylitaryzm, postulat użyteczności sztuki, organicyzm;
• misja poety służącego społeczeństwu;
• proza dominuje w literaturze;
• wieś polem pracy u podstaw;
• kult pracy.

• okultyzm, parapsychologia, intuicjonizm;
• motyw szatana i satanizmu;
• rozczarowanie cywilizacją, postępem techniki;
• teoria nadczłowieka Nietzschego;
• kult artysty, hasło: „sztuka dla sztuki”;
• poezja i dramat wracają po czasach eksplozji powieści;
• ludomania;
• bunt, temat wyzwolenia.

Na poglądach tego myśliciela oparł się dominujący w epoce dekadentyzm

• filozofia pesymizmu i rozczarowania życiem, które jest cierpieniem i dążeniem do śmierci;
• marzenie o szczęściu – to kolejna ułuda i sztuczka pędu życiowego;
• człowiek dąży tylko do śmierci;
• drogi wyzwolenia:
  • nirwana (z filozofii staroindyjskiej) – oznacza stan między śmiercią a życiem – stan niebytu
  • religia piękna – ono bowiem jest jedyną wartością na ziemi mającą odpowiednią moc, by złagodzić egzystencjalne cierpienie

Nietzscheanizm

Do poglądów Nietzschego odwołały się późniejsze teorie kultu jednostki – w tym faszyzm

• filozofia silnej, niezależnej, wolnej jednostki – obdarzonej wolą mocy – uprawnionej do władzy nad innymi;
• podstawy etyki chrześcijańskiej – przykazania miłości wobec bliźniego i pokory – są filozofią słabości;
• żądanie przewartościowania wszystkich wartości;
• podział ludzi na dwie podstawowe kategorie – biernych i niezdolnych do samodzielnego działania, skrępowanych przez wymogi kulturowe „niewolników” – i wolnych, samodzielnych i twórczych „panów”.

Élan vital – Henriego Bergsona

Teoria Bergsona stanie się podstawą intuicjonizmu i wiary w życiową moc człowieka

• filozofia wiary w istnienie siły życiowej – élan vital, organizującej istnieni;
• jedyną drogą prawdziwego poznania jest intuicja – pozwalająca nam wychwycić prawdziwą – nierozumową wiedzę; ten właśnie pogląd określany jest mianem intuicjonizmu.

Symbolizm

Zdominował literaturę i sztukę epoki (zwanej też symbolizmem)

• nurt artystyczny – od pojęcia symbolu – najważniejszego środka ekspresji;
• symbol to rodzaj znaku – potrzebny artyście, by wyrazić niewyobrażalne treści;
• symbol to motyw, który symbolizuje inną wartość niż własna;
• symbol społecznie utrwalony i powtarzalny, zrozumiały dla ogółu to alegoria.

Impresjonizm

Rewolucja w sztuce – inne postrzeganie świata

• bardzo ważny prąd, początkowo w malarstwie, potem także w literaturze; pochodzi od słowa „impression” – „wrażenie” – użytego w tytule obrazu Moneta – Impresja wschód słońca;
• polega na subiektywnym ukazaniu świata widzianego przez twórcę jego oczyma, właśnie w tym momencie
  – przedstawia więc ulotną chwilę, wrażenie;
• stał się jedną z częściej używanych technik obrazowania; poeci i prozaicy – również dążą do „zatrzymania wrażenia”, ukazania subiektywnego spojrzenia na rzeczywistość, przedstawiania licznych skojarzeń barw, zjawisk i wrażeń zmysłowych.