Różne kanony kobiecej urody w literaturze i sztuce

Różne kanony kobiecej urody w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.

Komentarz

Kryteria doboru materiału mogą być różne, warto je jasno określić, bo po pierwsze: ułatwi to poszukiwanie i opracowywanie materiału; po drugie: kiedy ma się samemu jasność co do omawianych treści – przekazanie ich słuchaczom nie nastręcza większych trudności.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

• Kobieta idealna – przedstaw różne kanony kobiecej urody na przestrzeni wieków.
• Kobieta – jaka jest, każdy widzi – omów problem, odwołując się do znanych Ci literackich.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Wielość i rozmaitość sposobów przedstawiania kobiecej urody w sztuce. Temat funkcjonujący od antyku po współczesność.

Kolejność prezentowanych argumentów.

• Zależy od Twojej własnej wizji prezentacji. Jeśli interesować Cię będą zmiany kanonu urody kobiecej w czasie – wtedy możesz pokrótce scharakteryzować typowe dla poszczególnych epok ujęcia i odnieść je do filozofii danego okresu. Jeśli wolisz skupić się na wybranym motywie np. idealizowanej kochanki, wówczas warto wybrać charakterystyczne ujęcia z różnych epok i porównać: co w nich wspólnego, co się zmienia.

• Jeszcze innym sposobem może być porównanie wizerunków kobiet stworzonych przez mężczyzn i tych, których autorkami są kobiety.

Wnioski

Uroda kobiet fascynowała od zawsze. Z jednej strony uwieczniano ją jako zjawisko estetyczne będące przejawem nieskończonego piękna wszechświata, z drugiej: jako obraz wewnętrznego życia jednostki. W czasach współczesnych uroda kobiet stała się tematem przewodnim i „dźwignią handlu”, jednak jej powiązania z pięknem wewnętrznym osoby są znacznie słabsze, rzadko brane pod uwagę.i plastycznych portretów dam.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Rozważania można rozpocząć od przewrotnego pytania: na ile przedstawienia kobiecej urody w literaturze i sztuce są rzeczywiście przedstawieniami kobiet? Czy te wizerunki odwołują nas do rzeczywistych osób (i kiedy?). Warto (porównując portrety idealnych piękności i wizerunki zwykłych śmiertelniczek) zastanowić się, czy istnieją jakieś związki pomiędzy sposobem ukazania urody kobiecej i treściami przekazywanymi odbiorcy za pośrednictwem tych postaci.

Przy takim ujęciu problemu interesujące będą z jednej strony literackie i plastyczne przedstawienia kobiet idealnych (bohaterki i boginie mityczne, średniowieczne Damy, wyidealizowane kochanki jak Laura, Beatrycze czy bardziej swojska Maryla), z drugiej strony: postaci „z życia wzięte” – od Małgośki – „grubey dziopy, wdzięczney z humoru i z gębusi”, którą Villon kocha „iaka iest, y kwita” po niemniej witalną Jagnę, bohaterkę Chłopów Reymonta.
Opozycja, na której opiera się takie myślenie o urodzie kobiecej, to opozycja pojęć kultura – natura.

Wariant 2

Zastanawiając się nad znaczeniem słowa „uroda”, można odwołać się do jego definicji. Słownik określa je jako „zewnętrzne walory postaci, zwłaszcza harmonijne, regularne rysy twarzy, piękny wygląd, piękność”. Natykamy się więc na odwieczny problem: co jest dla kogo piękne? Twierdzenie, iż nie to ładne, co ładne, ale to, co się komu podoba może stanowić również punkt wyjścia dla zaprezentowania przemyśleń dotyczących różnorodności ujęć kobiecej urody.

W tym wypadku interesujące mogą się okazać zestawienia wizerunków kobiet łagodnych, miłych, wiernych – „anielskich” z wyobrażeniami pań tajemniczych, przewrotnych, fascynujących „ciemną” urodą, kuszących zmysłowością femmes fatales. Takie ujęcie problemu opierać się będzie na opozycji miedzy światłem a ciemnością, duchowością a zmysłowością.

 

Strategia rozwinięcia

Idealizm średniowieczny

Szczególnie w najdawniejszych okresach historycznych (począwszy od apetycznie zaokrąglonych figurek bóstw patriarchalnych liczących dziś sobie – bagatela! – około 30 tysięcy lat, poprzez bliższe wyobraźni czasy kultury egipskiej, grecką i rzymską starożytność, aż do połowy europejskiego średniowiecza) przedstawienia postaci i wizerunków kobiet najczęściej bywały nośnikiem treści religijnych i mitycznych. Przedstawiały one bóstwa, boginie, postaci mitologiczne i alegoryczne. Jako że nie odnosiły się do rzeczywistych osób, a miały unaoczniać istoty doskonałe, ulegały idealizacji i podporządkowane były typowym dla danej epoki kanonom. Szczególnie w średniowieczu rozpowszechniony był temat piękna kobiet. Mateusz z Vendome w swojej Ars Versificatoria sformułował reguły stosownego opisywania pięknej kobiety w nieco żartobliwy sposób, naśladując starożytnych. Duchowni znajdowali pretekst do prowadzenia uczonych rozpraw na temat urody kobiecego ciała w pisaniu komentarzy do Pieśni nad pieśniami. Cel takich rozpraw był szczytny – dydaktyczny, jednak komentatorzy ujawniali w nich (zapewne wbrew woli) swoje całkiem ziemskie uczucia – jak w osobliwym tekście Gilberta z Hoyland określającym właściwe proporcje kobiecych piersi, tak, by mogły się one podobać:

Piersi są piękne, gdy niewiele wystają i nie są zbyt pełne, jakby powściągane, lecz nie ściśnięte, trzymane łagodnie, ale bez zbytecznej swobody.
(cyt. za: Umberto Eco, Sztuka i piękno w średniowieczu)

Plebejska witalność i cyganeria Villona

Jednak nie wszystkie postacie kobiet w literaturze i sztuce to przedstawienia wzorcowych istot nie z tej ziemi. U schyłku średniowiecza obok szczupłych, bladych, o pociągłych twarzach, drobnych piersiach i smukłych dłoniach mieszkanek gotyckich dworów, dostrzegamy postacie ziemianek: na przykład w malarstwie Boscha podejmującym motywy ze współczesnej mu literatury i poezji ludowej (Statek szaleńców, Siedem grzechów głównych czy słynny tryptyk Wóz z sianem, gdzie ukazany jest w groteskowym ujęciu przekrój wszystkich warstw społeczeństwa). Także wizerunki pań „jak orzech zdrowych” wyłaniające się z poezji François’a Villona (Wielki testament) są dalekie od dworskości – to bywalczynie podejrzanych knajp, folgujące uciechom cielesnym, piękne (jak gruba Małgośka), bo pociągające fizycznie – umiejące broić kompanki zabaw.

Późniejsze nawiązania do średniowiecznych ujęć

Do pierwszego (mistycznego) nurtu średniowiecznych przedstawień kobiecej urody odwoływać się będą w XIX w. angielscy malarze Bractwa Prerafaelitów. Pomiędzy nimi Edward Burne-Jones, którego twórczość fascynowała Wyspiańskiego i na której się częściowo wzorował. Nurt drugi – plebejskich witalnych piękności – w literaturze polskiej znalazł artystyczne ucieleśnienie w osobie Jagny – bohaterki Chłopów Reymonta.

Przełom renesansowy – portrety świadectwem życia wewnętrznego

Przełom w ukazywaniu urody kobiecej dokonał się w okresie renesansu. W dziedzinie wizerunku pięknej kobiety zachodzi w okresie przełomu średniowiecza i odrodzenia swoiste przemieszczenie: Dante przenosił mocą wyobraźni swoją ukochaną Beatrycze do nieba, by spotkać ją tam w otoczeniu świętych i sprawiedliwych, półtora wieku później malarze niderlandzcy woleli Marię ściągnąć z niebios na ziemię i wprowadzić ją wraz z orszakiem aniołów i błogosławionych do kościołów lub komnat mieszkalnych (słynne Madonny Jana van Eycka).

Istotą nowego myślenia o świecie, kondycji człowieka (a więc i kobiety!), a co za tym idzie – nowego sposobu ukazywania postaci w literaturze i sztuce, stało się przeniesienie zainteresowania z typowego dla wcześniejszych wieków skupienia na życiu przyszłym, pozagrobowym, na uroki bytowania ziemskiego. Rolą człowieka staje się aktywność życiowa i osobista odpowiedzialność.

Przywrócenie wartości życiu ziemskiemu wyraża się wprowadzeniem na scenę postaci o określonej tożsamości, przedstawianych za życia, ściśle osadzonych w czasie i realiach. Z jednej strony wyrażało się to w pojawieniu się dużej ilości portretów, w których istotne staje się ukazanie różnorodności cech postaci, wieku, wyrazu twarzy, stanu ducha (opowiada o tym m.in. znany tekst Vasariego dotyczący portretu Mony Lisy malowanego przez Leonarda da Vinci). Z drugiej strony: postać Madonny otrzymać może rysy twarzy rzeczywistej osoby (np. Agnes Sorel, nota bene – kochanka króla Karola VII, użyczyła swojej urody Marii w słynnym dyptyku Jeana Fouqueta Maria z Dzieciątkiem).

Idealizm odrodzeniowy

Nadal nie brakuje jednak w literaturze i sztuce przedstawień kobiet idealnych – wizerunków wyprowadzonych z wyobraźni twórcy, a nie z bezpośredniej obserwacji konkretnej osoby. Znanym przykładem renesansowego portretu kobiety ucieleśnionego w wizerunkach mitycznych bogiń, nimf, aniołów jest malarstwo Boticellego wprowadzające nowy wzorzec kobiecego piękna: subtelna uroda, zaokrąglone, lecz harmonijne kształty, spadziste, wątłe ramiona, piękne włosy i dłonie. Postać uchwycona we wdzięcznej pozie, pozbawiona średniowiecznej sztywności i patetyzmu.
Literackim portretem kobiety idealnej początków Renesansu jest Laura – adresatka porywających sonetów Petrarki – postać tajemnicza, nie wiadomo czy realna, jednak zdolna wzbudzać wielką miłość za życia i po śmierci.

Wychodzą z mroku kobiety fatalne

Jednak urodziwe panie nie zawsze reprezentują w literaturze i sztukach plastycznych jasną stronę ludzkich emocji. Wraz z charakterystycznym dla Renesansu zwróceniem się ku człowiekowi (Homo sum…) do kanonu przedstawiania urody kobiecej dołącza pierwiastek psychologiczny. Zarówno w portretach malarskich (Leonardo, Rafael, Dürer, Tycjan), jak i szekspirowskiej galerii postaci istotne staje się wyrażenie stanów wewnętrznych tak, by przedstawiana postać zdawała się żywa i zachęcała do nawiązania z nią dialogu.

Sztuki Szekspira, będące według słów samego artysty „zwierciadłem i streszczoną żywą kroniką czasu”, ukazują galerię postaci kobiecych skomplikowanych, zagadkowych, targanych sprzecznymi uczuciami, ukazanych w trakcie dokonywania trudnych wyborów. Szekspir – psycholog studiuje naturę ludzką bez humanistycznej idealizacji. Jego twórczość przypada na zmierzch renesansu i po trosze zwiastuje nadejście ­baroku, więc bohaterki dzieł zmagają się często z niszczącymi siłami namiętności i ze złudzeniami.

Trująca uroda przewrotnych dam

Wkraczają na scenę również reprezentantki ciemnej strony kobiecości – czarownice, zabójczynie, samobójczynie. Jednym słowem – kobiety fatalne, które wywierają zgubny wpływ na mężczyzn, doprowadzają ich do upadku. W przeciwieństwie do słodkiej urody kobiet idealnych, fascynują „trującym urokiem”. Plastyczną interpretację takiej chłodnej urody stanowią portrety manierystyczne nadwornego florenckiego malarza Agnolo Bronzino – przedstawione na nich kobiety cechuje hieratyczność, opanowanie, nienaganność, chłód. Uczucia skrywane są pod nieruchomą maską arystokratyczności. Szczególnie uderzający jest chłód kobiet portretowanych z własnymi dziećmi, wobec których nie wykazują żadnych ciepłych ­odruchów (por. Angolo Bronzino, Portret Eleonory Toledańskiej z synkiem Giovannim). Portrety rodzin królewskich i arystokracji miały ­w swoim czasie głównie spełniać rolę kreowania wizerunku. Istotne było ­ukazanie pożądanych cech ­przedstawianej ­postaci, które miały dokumentować jej lepsze pochodzenie i podkreślać wyższe położenie na drabinie społecznej, unikano więc wyrażania przeżyć i emocji niegodnych takich spiżowych istot. Z pewnością ujęcia kobiet w sytuacjach oficjalnych, jako przedstawicielek określonej grupy społecznej stanowią pewien kanon żywotny do dziś.

Z kolei przewrotnym, trującym urokiem emanują zadziwiające portrety szkoły Fontainbleau (autorów najczęściej anonimowych) – przedstawiane na nich piękne damy dworu ukazane są w erotycznie dwuznacznych sytuacjach (np. obraz: Gabriela d’Este i jej siostra księżna de Villars francuskiego anonima). Do tego ­nurtu nawiązywać będą później twórcy modernistyczni, jego echa odnaleźć można w portretach „trujących” kobiet Witkacego.

Późniejsze „wariacje na temat”

Obserwując przedstawienia kobiecej urody w literaturze i sztuce następnych okresów, znaleźć można ich powinowactwa z przedstawionymi powyżej nurtami. W zależności od światopoglądu epoki i wiążących się z nim mód gloryfikowano bądź uroki cielesności i witalności, co najczęściej wiązało się z obfitością przedstawianych ciał (można tu nawiązać do młodopolskiej chłopomanii, malarstwa Jacka Malczewskiego), bądź preferowano ujęcia bardziej uduchowione – kobiety składają się na nich głównie z twarzy, w której najważniejsze są oczy (zwierciadło duszy) oraz dłoni. Ciekawe, że taki typ urody kobiecej odnajdujemy w polskiej literaturze np. w twórczości Przybosia, poety awangardowego, ­propagatora nowoczesności w poezji i życiu. Jego eteryczne ukochane „przynoszące świat w spojrzeniu, wiodące palcami srebrne linie oddaleń” przywołują wyobrażenia średniowiecznych piękności. Do takich skojarzeń odsyłają też romantyczne adresatki niespełnionych miłości jak Maryla Wereszczakówna czy też bohaterka Rozłączonych Słowackiego, której postać i oczy poeta „maluje myślą”.

 

Strategia zakończenia

Na zakończenie można rozważyć, w jakim kierunku rozwijały się w czasie sposoby przedstawiania urody kobiecej w literaturze i sztuce. Czy były coraz bardziej dynamiczne? Czy może statyczne? W jakich sytuacjach zwracano uwagę na indywidualizm ujęcia? Kiedy zaś przedstawienia podporządkowywano określonym kanonom?

Warto zastanowić się nad faktem, iż większość portretów kobiecych stworzyli mężczyźni. Na ile są to więc obiektywne przedstawienia, na ile zaś wyraz „tęsknoty duszy” twórców?

Jakie są obecnie modne sposoby uwieczniania kobiecej urody? Czy można określić współczesny kanon urody? Kto go kształtuje? Zwróć uwagę na kreowany przez media wizerunek współczesnej kobiety. Co go charakteryzuje? Możesz odnieść się do wizerunku kobiety kreowanego przez kulturę masową i media. Z pewnością odpowiednie będą tutaj portrety współczesnych modelek – ikon urody, ale także np. postacie z literatury popularnej: angielska Bridget Jones i polska Judyta z trylogii Katarzyny Grocholi.

Ważne jest, by określić swój stosunek do omawianych problemów, pokazać, że zagadnienie Cię interesuje, a nawiązanie do współczesnej, znanej rzeczywistości ułatwia to zadanie.

Pytania do dyskusji

Jaki sposób przedstawiania urody kobiecej w literaturze i sztukach plastycznych jest Ci najbliższy i dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Analizując materiał wybrany przeze mnie do prezentacji, zastanawiałem się, jakie wrażenie robią te wizerunki na mnie – osobie żyjącej w XXI wieku. Co mnie porusza, a co stało się odległe i niezrozumiałe? Zdecydowanie obce są mi przedstawienia idealizowanych bohaterek średniowiecznych. Treści, które mają reprezentować są tak idealne, że wydają mi się sztuczne i nieprawdziwe. Dla mnie uroda kobiety może być fascynująca, jeżeli odnosi się do konkretnej osoby, gdyż zawiera w sobie opowieść o tej osobie (zapisaną w grymasie ust, wyrazie oczu, przyjętej pozie, aurze, jaką bohaterka wokół siebie roztacza). Dlatego jednym z moich ulubionych portretów plastycznych jest Autoportret z małpą Fridy Kahlo, portretem literackim zaś: postać Fridy ukazana w książce Barbary Mujicy. Piękna, pomimo kalectwa, kobieta ukazała swoją urodę na autoportrecie w sposób sugestywny i nieprzesłodzony, jak mógłby to uczynić zakochany w niej bez pamięci mężczyzna… Literacki portret Fridy potwierdza intuicję zrodzoną w czasie oglądania obrazu, że jest to osoba niezwykła, doświadczona, świadoma siebie. Taki rodzaj kobiecej urody, która łączy w sobie piękno wewnętrzne i zewnętrzne i jest świadoma tego piękna, jest dla mnie najbardziej fascynujący.

 

Przydatne sformułowania

• Wielość przedstawień postaci kobiecych w literaturze i sztuce stanowi ogromny materiał, trudny do ogarnięcia…
• Aby przedstawić ten wątek w przystępny sposób, postaram się krótko wyjaśnić zasady, którymi kierowałem się przy wyborze utworów do prezentacji…
• Istotne jest, by zrozumieć znaczenie formy (technicznego sposobu ukazania wizerunku) dla treści „komunikatu”, jakim jest obraz lub utwór.
• Światopogląd epoki z pewnością wpływał na sposób ujęcia tematu, jednak warto odkryć indywidualne cechy każdego utworu decydujące o jego artyzmie.

Bibliografia

• Stary Testament, Pieśń nad Pieśniami
• Dzieje Tristana i Izoldy
• Dante Alighieri, Boska komedia (Raj)
• François Villon, Wielki testament
• Francisco Petrarca, Sonety do Laury
• William Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet
• Adam Mickiewicz, Do ***, Precz z moich oczu, Ballady i romanse, IV cz. Dziadów
• Juliusz Słowacki, Rozłączeni
• Stanisław Reymont, Chłopi
• Bolesław Prus, Lalka
• Stanisław Ignacy Witkiewicz, 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta
• Julian Przyboś, Nagle inna, Doświadczenie wzrokowe, Oczy, Z błyskawic

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c250-motywy-do-prac-pisemnych/kobieta-3

Kobieta idealna