Przedstaw motyw kobiety demonicznej w wybranych tekstach kultury różnych epok.

Komentarz

Temat jest dość oryginalny i stosunkowo mało stereotypowy. Wbrew pozorom, nawet wśród lektur szkolnych można znaleźć sporo przykładów „kobiet demonicznych”, choć na ogół w interpretacjach szkolnych mało zwraca się uwagę na te właśnie bohaterki. Nie będziemy ukrywać, że na samych lekturach obowiązkowych trudno byłoby bazować i na pewno będziesz musiał (musiała) co nieco poczytać dodatkowo, zaś na teksty już znane, spojrzeć na nowo – pod innym kątem. Tym większe wyzwanie dla Ciebie! Masz szansę zmierzenia się z zagadnieniem niebanalnym, a jakże ciekawym!

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Różne oblicza femme fatale w literaturze, filmie i sztukach plastycznych.
  • Kobieta demoniczna – postać jednoznacznie zła czy nie?

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Ponadczasowość motywu oraz jego szczególna atrakcyjność w niektórych ­epokach.

Kolejność prezentowanych argumentów

  • Literatura: lady Makbet, Izabela, Ewa.
  • Grafiki Schulza.
  • Wybrane filmy.

Wnioski
Kobiety fatalne fascynują twórców do dziś. Zapewne ich pojawianie się w dawniejszych epokach można w pewnej mierze tłumaczyć patriarchalnymi wzorcami kultury.

 

Strategie wstępu

Przede wszystkim zastanów się, kto to taki kobieta demoniczna?

Kobieta demoniczna, kobieta wamp, kobieta modliszka, femme fatale, demon seksu to określenia kobiety bardzo atrakcyjnej, ale takiej, która przynosi zgubę, sprowadza na mężczyzn nieszczęście, łamie im serca, karierę, a wreszcie niweczy ich całe życie.

Określenia te zrobiły zawrotną karierę pod koniec XIX wieku, w dobie modernistycznego dekadentyzmu. Naturalnie ten niebezpieczny, a jednocześnie niezwykle pociągający typ kobiety fascynował mężczyzn od zawsze. Dla tych demonicznych – przyciągających, a zarazem niedostępnych niewiast – byli w stanie zrobić wszystko, nie bacząc w ogóle na konsekwencje swych czynów. W mitologii greckiej archetypami kobiety demonicznej, fatalnej były Afrodyta i Kirke, w tradycji biblijnej – Salome.

Skąd pochodzi pojęcie demoniczności?

Określenie „demoniczna” pochodzi od greckiego pojęcia daimon, co oznacza nadprzyrodzoną potęgę, dolę, charakter człowieka, jego – złego lub dobrego – duch. Natomiast w dawnych wierzeniach ludowych demon to istota nadprzyrodzona, o cechach na wpół ludzkich, na wpół groźna (tylko czasami dobrotliwa).

Najważniejszymi demonami były diabły. W słowiańskiej demonologii istoty demoniczne to rusałki, porywające młode dziewczęta, chłopców i dzieci, topielice wciągające ludzi do wody – co charakterystyczne – owe demony na ogół mieszkały w ciałach kobiet!

 

Strategie rozwinięcia

Pierwsze kobiety demoniczne

Archetypem kobiety demonicznej jest Afrodyta – grecka bogini miłości, ogarniającej wszystkich bogów i ludzi oraz miłości zmysłowej. Rozróżniano Afrodytę Uranię (Niebiańską) jako boginię miłości czystej i szlachetnej oraz Afrodytę Pandemos (czczoną przez cały lud) jako bóstwo miłości pospolitej, fizycznej, a nawet wulgarnej. Afrodyta była żoną Hefajstosa i kochanką boga wojny, porywczego, namiętnego Aresa, a także Hermesa, Adonisa, Anchizesa. Jej wdziękom nie mógł się także oprzeć sam Zeus.

Piękna bogini, stworzona z piany morskiej, rozkochiwała w sobie prawie wszystkich mężczyzn, co naturalnie nie zjednywało jej sympatii u innych bogiń, np. Hery. Afrodyta nie znosiła sprzeciwu – jeśli ktoś nie poddawał się jej woli, potrafiła się mścić. Jej gniew okazał się zgubny dla bogini Eos, którą ukarała za związek z Aresem, dla córek Kinyrasa na Pafos, które zmusiła do uprawiania nierządu. Stała się w pewien sposób przyczyną wojny trojańskiej – przekonała Parysa, obiecawszy mu Helenę, by ten na jej korzyść rozsądził spór między boginiami o to, która z nich jest najpiękniejsza. Oczywiście ten konkurs musiała wygrać ona, bogini, której nie można było się sprzeciwiać.

Kolejnym archetypem kobiety demonicznej jest Salome, córka Herodiady. Jej ojczym, Herod Antypas zachwycony urodą i zmysłowym tańcem Salome przyrzekł spełnić każde życzenie pięknej księżniczki.

Namówiona przez matkę Salome prosi swojego ojczyma o podanie jej na tacy głowy Jana Chrzciciela. (Jan Chrzciciel potępił związek Herodiady z Herodem Antypasem). Powściągliwie przedstawiona historia Salome (imię księżniczki nie było wymienione) w ewangelii Marka i Mateusza dała możliwość różnym interpretacjom psychologicznym.

Wpisane w tę opowieść krwawa erotyka, tajemniczość, zmysłowość pobudzały artys­tów różnych epok – w malarstwie inspirowali się nimi: Giotto, Botticelli, Caravaggio, Rubens, Beardsley, w literaturze – choćby Oscar Wilde.

  • Salome Oscara Wilde’a
    Dramat, napisany prozą w 1892 roku, przez 40 lat obowiązywał zakaz wystawiania sztuki w Anglii. Wywołała ona wielki skandal obyczajowy, jej obsceniczność została uznana za prowokację. Wilde w swoim dziele przedstawia zakochaną w Janie Chrzcicielu Salome, Heroda zaś – zakochanego w Salome.

Krwawa lady, czyli kobieta demoniczna pragnąca władzy

Przykładem kobiety demonicznej jest lady Makbet, która wykorzystuje miłość męża, by zrealizować swój misternie przemyślany plan. Lady Makbet ma świadomość, iż to ona jest silniejszą stroną w małżeństwie, dlatego też postanawia krok po kroku doprowadzić do tego, by jej mąż zabił króla Dunkana i przejął po nim tron. Małżonkowie bardzo się kochają, ale samo uczucie lady Makbet nie wystarcza.

Niezwykle ambitna żona rycerza Makbeta pragnie władzy. Wie, iż jej mąż jest pod jej wielkim wpływem, dlatego też konsekwentnie przekonuje go, co do słuszności tej zbrodni. Jej nalegania, a wreszcie posądzenie Makbeta o brak męskiej odwagi doprowadzają do okrutnego morderstwa.

Femme fatale salonu arystokratycznego

Przykładem femme fatale z wyższych sfer jest Izabela Łęcka (Lalka Bolesława Prusa) – klasyczna piękność, kobieta o nienagannych manierach, niewolniczka etykiety i konwenansu. To właśnie ona złamała życie dojrzałemu Stanisławowi Wokulskiemu, bogatemu kupcowi galanteryjnemu, zakochanemu w niej absolutną miłością romantyczną. Gdyby nie trudna sytuacja finansowa rodziny Łęckiej, Izabela dosadnie dałaby do zrozumienia Wokulskiemu, iż ich znajomość nie ma żadnej przyszłości (bariera społeczna nie do pokonania), ale właśnie trudne położenie materialne nie pozwoliło jej na takie rozwiązanie.

Łęcka przez cały czas trzyma na dystans Wokulskiego, bawi się nim. On zaś dla niej gotów jest zrobić wszystko. Izabela ma tego świadomość, lecz sama myśl, że mogłaby zostać żoną kupca, na tyle ją przeraża, iż nie jest w stanie traktować Wokulskiego jako ewentualnego wybawcę z jej trudnej sytuacji materialnej. Przyzwyczajona do życia w luksusie, wie, iż małżeństwo z kupcem Wokulskim jest dla niej jedyną szansą, by żyć jak dotąd i dlatego nie rezygnuje z tej znajomości. Chłodna, niedostępna dla Stanisława, a dla kuzynka Starskiego aż zanadto uwodzicielska, piękna arystokratka uzmysławia sobie, iż małżeństwo z Wokulskim jest koniecznością, dlatego też decyduje się na ten krok. Tę decyzję niewątpliwie przyspiesza niekłamane zainteresowanie Wokulskim pani Wąsowskiej. Szczęśliwy Stanisław porzuca dla Izabeli wszystko, zaś Łęcka nie rezygnuje z intymnych spotkań z kuzynkiem. Wyobrażenie panny Izabeli o małżeństwie z Wokulskim było wprost niewiarygodne – on ma dawać pieniądze, a ona zatrzyma swoją niezależność. Jednak do małżeństwa nie dochodzi, przypadkowo podsłuchana przez Wokulskiego rozmowa Izabeli z kuzynem Starskim demaskuje pannę Łęcką.

Izabela swoją postawą doprowadziła Wokulskiego do całkowitego załamania. Bohater próbuje popełnić samobójstwo, nie może zaakceptować faktu, iż przyjęte przez nią oświadczyny były wyłącznie wynikiem czystej, wyrachowanej kalkulacji.

Oto fragmenty słynnej sceny w pociągu, objawiające cynizm i zło Izabeli:

– I ten medalion – drwił Starski – jest całym prezentem przedślubnym?… Niezbyt hojny narzeczony: kocha jak trubadur, ale…
– Zapewniam cię – przerwała panna Izabela – że oddałby mi cały majątek…
– Bierzże go, kuzynko, i mnie pożycz ze sto tysięcy… A cóż, znalaz­ła się ta cudowna blaszka?
– Właśnie, że nie, i jestem bardzo zmartwiona. Boże, gdyby on się kiedy dowiedział…
– Czy o tym, że zgubiliśmy jego blaszkę, czy że szukaliśmy medalionu? – szepnął Starski, przytulając się do jej ramienia. […]
– Wiesz, że jesteś zuchwały!…– mówiła przyciszonym głosem panna Izabela.
– To właśnie stanowi moją siłę – odparł Starski
– Zlituj się… Ależ on może spojrzeć… Znienawidzę cię…

„Fatalność” kobiet w Lalce ma na pewno związek z tym, jak były wychowywane – skoro ich jedyną rolą było odgrywanie lalki salonowej, nic dziwnego, że prawdziwa ich osobowość nie miała szans na ­zaistnienie.

Modernistyczne wcielenie kobiety niszczycielki, kobiety modliszki

Ewa, bohaterka dramatu Stanisława Przybyszewskiego pt. Śnieg, to kobieta demoniczna, charakterystyczna dla czasów modernistycznych femme fatale – uwodzi mężczyzn, zawsze chce zwyciężać, nie znosi porażek, nosi w sobie destrukcyjną siłę, a jej podstawowy atut to erotyzm. Ewa nie jest w stanie zaakceptować faktu, iż dawny jej kochanek Tadeusz wyrwał się spod jej mocy i czaru. Szczęśliwe małżeństwo Tadeusza i Bronki doprowadza ją do szału.

Za wszelką cenę chce je zniszczyć, co jej się skutecznie udaje. Kiedy odwiedza Tadeusza i próbuje zaprzyjaźnić się z jego żoną, wie, że dawny kochanek nie do końca wyzwolił się spod jej wpływu. Świadczy o tym umeblowanie salonu, które do złudzenia przypomina jej własny. Jej intrygi i manipulacje doprowadzają do samobójstwa prostej, szlachetnej Bronki. Dramat Przybyszewskiego pokazuje, jaką niezwykłą siłę posiada demoniczna Ewa, a także zawiera tezę mówiącą o niemożności wyswobodzenia się spod wpływu femme fatale. Przybyszewski, który twierdził, iż na początku była chuć…, pokazuje, iż od czystej erotyki nie można uciec. Dlatego Tadeusz nie był w stanie obronić swojego małżeństwa przed demoniczną Ewą.

Wiejska femme fatale

Wiejską femme fatale była Jagna z powieści Chłopi Stanisława Reymonta. Jagna to najpiękniejsza dziewczyna zamieszkująca Lipce. Jest obiektem pożądania prawie wszystkich mężczyzn.

Długie, złote włosy, doskonała figura, piękne ubrania zdecydowanie wyróżniają ją spośród lipieckich kobiet, które zazdroszczą jej wszystkiego. W powieści Reymonta Jagna funkcjonuje w dwóch płaszczyznach – realistycznej i mitologicznej. W tej pierwszej Jagna jest żoną Macieja Boryny i kochanką jego syna Antka. W odbiorze mieszkańców wsi Jagna to po prostu pełna temperamentu, kochliwa dziewczyna, która nie jest w stanie pohamować swoich popędów erotycznych – uwodzi Antka, wójta, młodego ­kleryka, zdradza swojego męża. Staje się przyczyną wszelakich nieszczęść. Nie chce pracować na polu, woli się stroić i pić wódkę w karczmie. Jest wyzywająca, a w niej mieszka demon, który kusi mężów, wdowców i kawalerów. Jednak, gdy Jagna przekracza wszelkie granice, co w konsekwencji zaczyna stwarzać zagrożenie dla spoistości gromady, wiejska społeczność rozprawi się z nią okrutnie. W warstwie mitologicznej Jagna jest uosobieniem sił natury, witalizmu, żywiołowości, co wyraża się w jej niczym nieograniczonym popędzie seksualnym. Jagna po prostu nie jest w stanie tej siły zahamować, jest jak ziemia, która podlega prawom natury, lecz owa namiętność, erotyzm zdecydowanie kłócą się z zasadami, którymi rządzi się lipecka gromada. Jagna zostaje wywieziona na taczce gnoju i nikt jej tak naprawdę nie broni.

Dominujące kobiety, mali mężczyźni, czyli motyw kobiet zmysłowych, demonicznych w prozie i grafice Bruno Schulza

W prozie Schulza łatwo możemy odnaleźć typ kobiet demonicznych, władczych, dominujących nad mężczyznami. Przykładem takich postaci są ciotka Agata górująca nad swoim mężem Markiem i służąca Adela, która całkowicie podporządkowała sobie ojca Jakuba (Sklepy cynamonowe).

Najpełniejszy obraz kobiet demonicznych znalazł miejsce w grafice Schulza m.in. w cyklu Xięga bałwochwalcza. Rysunki przedstawiają kobiety dominujące, wampy. Ich twarze są władcze, lubieżne, kpiące z mężczyzn.

Zawsze na pierwszym planie występują nagie lub roznegliżowane kobiety, które zachowują dystans wobec tłumu mężczyzn, o twarzach zbolałych, udręczonych, karykaturalnych, podobnych do tych z czarnych obrazów Goi ( między innymi są to twarze rzeczywistych znajomych Schulza z Drohobycza). W owym cyklu grafik powtarza się ten sam motyw hołdu składanego kobiecie przez maleńkich mężczyzn, którzy całują stopę kobiety, dotykają jej pantofelka, czarnej pończochy (symbole kobiecej perwersji). W swoim cyklu Schulz nawiązuje także do mitu greckiego o Kirke, która zamienia mężczyzn w świnie. W grafice Panna Kirke i jej trupa, tytułowa Kirke trzyma bicz, którym tresuje mężczyzn jak zwierzęta w cyrku. Słowem, kobieta w dziełach plastycznych Schulza całkowicie panuje nad światem mężczyzn. Jej atrybutami są pejcz, a także perwersyjna siła erotyczna, której mężczyźni nie są w stanie się oprzeć.

Relacje między ciotką a wujem Markiem najlepiej oddaje ten oto fragment Sklepów cynamonowych:

Spod ściany podniosła się ciotka Agata, wielka bujna, o mięsie okrągłym i białym, cętkowanym rudą rdzą piegów. […] Ciotka narzekała. Był to zasadniczy ton jej rozmów, głos tego mięsa białego i płodnego, bujającego już jakby poza granicami osoby, zaledwie luźnie utrzymywanej w skupieniu, w więzach formy indywidualnej, i nawet w tym skupieniu już zwielokrotnionej, gotowej rozpaść się, rozgałęzić, rozsypać w rodzinę. […] Wuj Marek, mały, zgarbiony, o twarzy wyjałowionej z płci, siedział w swym szarym bankructwie, pogodzony z losem w cieniu bezgranicznej pogardy, w którym zdawał się wypoczywać.

Adela także dominuje nad ojcem zarówno pod względem, fizycznym (jest wielka a on malutki), jak i psychicznym (ostra, władcza i zdecydowana).

Ojciec bohatera nie jest w stanie przeciwstawić się demonicznej służącej. Odgłos jej pantofli wzbudza w nim lęk, gdyż oznacza jej nadejś­cie, które zawsze kończy jakiekolwiek samodzielne, twórcze działanie… Ojciec na strychu urządził egzotyczny, barwny świat ptaków, w którym czuł się prawdziwym władcą niezwykłego, kolorowego królestwa do momentu wtargnięcia do tej przestrzeni Adeli, która w jednej chwili burzy wszystko.

Pewnego razu w okresie generalnych porządków zjawiła się niespodziewanie Adela w państwie ptasim ojca. Stanąwszy we drzwiach, załamała ręce nad fetorem, który unosił się w powietrzu. Oraz nad kupami kału, zalegającego podłogi, stoły, meble. Szybko zdecydowana otworzyła okno, po czym przy pomocy długiej szczotki wprawiła całą masę ptasią w wirowanie. Wzbił się piekielny tuman piór, skrzydeł i krzyku, w którym Adela, podobna do szalejącej Menady, zakrytej młyńcem swego torsu, tańczyła taniec zniszczenia.(…)

W chwilę później schodził mój ojciec ze schodów swojego dominium – człowiek złamany, król-banita, który stracił tron i królowanie.

Kobieta demoniczna – podlotek

Francuski reżyser Roger Vadim w swoim debiutanckim filmie I Bóg stworzył kobietę (1956) przedstawia niezwykle odważny, jak na tamte czasy, i oryginalny zarazem portret kobiety demonicznej – podlotka. Jest nią niespełna osiemnastoletnia Juliette Hardy, która mieszka u swoich opiekunów w St. Tropez.

W Juliette nie ma nic z niewinnej dziewczyny, opala się nago na dachu domu swoich opiekunów, a jej zachowanie jest niezwykle prowokujące. Cieszą ją pożądliwe spojrzenia mężczyzn. Juliette rozkochuje w sobie trzech mężczyzn, niezwykle bogatego czterdziestoletniego Erica, właściciela luksusowego jachtu, i dwóch braci – Michele’a i Antoine’a. Młoda dziewczyna ma świadomość swojej atrakcyjności fizycznej i z pełną premedytacją to wykorzystuje. Kiedy jeden z jej adoratorów odsuwa się od niej, robi wszystko, aby go przy sobie zatrzymać. W efekcie Juliette doprowadza do wielkiej kłótni między braćmi – i to ona jest przedmiotem tego sporu. Juliette jest kobietą, która nie potrafi zrezygnować ze swojej zdobyczy i w ten sposób niszczy wszystko i wszystkich.

Przygoda z femme fatale, czyli przestroga dla mężczyzn

  • W Fatalnym zauroczeniu Adriana Lyne’a, reżyser opowiada historię żonatego prawnika Dana Gallaghere’a, który wykorzystuje status weekendowego, słomianego wdowca i spędza ten czas w towarzystwie inteligentnej, niezwykle atrakcyjnej kobiety. Ową znajomość traktuje jako przygodę jednej nocy, lecz, ku jego ogromnemu zaskoczeniu, owa przygoda znajduje ciąg dalszy.Alex Forrest okazuje się kobietą, która nie może podarować nowojorskiemu prawnikowi takiego zachowania. To ona, a nie spotkany w weekend Dan, będzie decydować o tej znajomości. Odtrącona uwodzicielka nie może pogodzić się z odrzuceniem, dlatego też za wszelką cenę walczy o atrakcyjnego prawnika. Alex jest w stanie posunąć się do najgorszych sposobów, by tylko usidlić Dana. Terroryzuje jego rodzinę, brutalnie ingeruje w jego prywatne i zawodowe życie. Odtrącona uwodzicielka popada w szał, jej zraniona ambicja popycha ją do ­zbrodni.
  • Z demonem – podlotkiem mamy też do czynienia w Lolicie Władimira Nabokowa, powieści, która wywołała skandal obyczajowy. Przedstawia dzieje namiętnej miłości dojrzałego mężczyzny do nastolatki, która – nie da się ukryć – prowokuje go i uwodzi. Nie zmienia to faktu, że bohater jest właś­ciwie pedofilem.

 

Strategie zakończenia

Warto postawić pytanie: co łączy kobiety demoniczne różnych epok?
Afrodyta, Kirke, Salome, lady Makbet, Izabela Łęcka, Jagna, Ewa, Agata, Adela, Juliette i Alex to kobiety atrakcyjne, wyniosłe, silne, zaborcze, ambitne, umiejące zdobyć lub podporządkować sobie każdego mężczyznę. Ich bronią jest erotyzm i konsekwencja, z jaką dążą do celu. Potrafią niszczyć, potrafią być bezwzględne, za wszelką cenę pragną być w centrum zainteresowania. Są zdobywczyniami, ale w efekcie są samotne, można rzec, iż to kobiety tragiczne.
Zatem – drugie pytanie. Jaki wpływ na takie właśnie charaktery tych kobiet mają otaczający je mężczyźni?

 

Pytania do dyskusji

Która z zaprezentowanych przez Ciebie postaci kobiet demonicznych jest dla Ciebie intrygująca?

Proponowana odpowiedź
Najbardziej intrygujące wydają się kobiety z grafik Schulza. Nagie, roznegliżowane, wyzbyte wstydu dominują nad malutkimi, pełzającymi mężczyznami. Są to kobiety o niezwykłej sile i charyzmie, im bardziej gardzą mężczyznami, tym są dla nich atrakcyjniejsze. Jedyny gest dobroci ze strony młodych panien, to wyciągnięta stopa w czarnej pończosze, którą płeć przeciwna może przez chwilę dotknąć, pocałować. W ten sposób manifestują swoją przewagę. To, co niesamowite, kobiety z grafik Schulza łączą w sobie niewinność i rozwiązłość, delikatność i moc, pożądanie i wstrzemięźliwość.

Wielu artystów (malarstwo, literatura, film) bardzo często podejmowało i podejmuje temat kobiety demonicznej. Jak sądzisz, na czym polega atrakcyjność tego motywu?

Proponowana odpowiedź
Przede wszystkim kobieta demoniczna to postać niezwykle złożona, osobowość niejednoznaczna. Z jednej strony chce miłości, ale gdy ona jest blisko, tę miłość odrzuca. To postać fascynująca, gdyż jej zachowanie nie podlega stereotypom. Jest łagodna i okrutna zarazem. Prowokuje, uwodzi, niszczy. Jest świetną aktorką, ma wiele twarzy. Być może tego typu postawa jest rodzajem buntu przeciwko patriarchalnemu porządkowi świata. Kobieta demoniczna chce sama o sobie stanowić, świadoma swojej atrakcyjności seksualnej, seksualność tą wykorzystuje jako broń przeciwko mężczyznom. Jak widać, to postać niezwykle plastyczna, zagadkowa, a przecież to, co tajemnicze, niezgłębione fascynuje i fascynować będzie nie tylko twórców, ale także potencjalnych adoratorów kobiet wampów.

Femme fatale to jedna z najpopularniejszych bohaterek epoki modernistycznej – dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Modernizm to epoka zdominowana przez dekadentyzm. Artystyczne bohemy, „splinowe” nastroje, chęć zapomnienia o ohydnym mieszczańskim świecie – to elementy tworzące klimat belle epoque. I właśnie do tej scenerii niezwykle pasuje kobieta fatalna. Jej demoniczna siła, perwersyjność tak dalece odbiegają od mieszczańskiego modelu kobiety, iż to właśnie ten typ postaci zaczyna fascynować artystów – dekadentów – schyłkowców.

Bibliografia

  • William Szekspir, Makbet
  • Bolesław Prus, Lalka
  • Stanisław Przybyszewski, Śnieg
  • Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
  • Oscar Wilde, Salome
  • Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, grafiki Schulza

Filmy:

  • Roger Vadim, I Bóg stworzył kobietę
  • A. Lyne, Fatalne zauroczenie

Zobacz:

Izabela Łęcka – famme fatale czy romantyczna, niedościgniona kochanka?

Izabela Łęcka – charakterystyka

Izabela Łęcka – bohaterka Lalki