„Polsce można służyć orężem i pracą”. Porównaj romantyczny patriotyzm walki z pozytywistycznym kultem pożytecznej pracy.
Rada
Warto opowiedzieć się po którejś stronie lub z założeń obu epok wybrać, co dobre, a co złe, wprowadzić polemikę z typowymi poglądami.
Przydatne sformułowania
• Nie jest mi bliska postawa… (Konrada Wallenroda)
• Polemizuję z… (romantykami)
• Nie podoba mi się… (takie postawienie sprawy)
• Nie rozumiem… (dramatu Gustawa)
• Trudno mi zrozumieć… (postawę romantyków)
Wymień patriotów romantycznych:
- Konrad Wallenrod,
- Konrad Gustaw,
- Kordian,
- Tadeusz Soplica,
- Jacek Soplica,
- Emilia Plater.
i pozytywizmu:
- Ignacy Rzecki,
- Stanisław Wokulski,
- Bohatyrowiczowie,
- Benedykt i Witold Korczyńscy.
Pamiętaj o hołdzie złożonym powstańcom przez pozytywistów!
Mimo różnic programowych w Nad Niemnem, noweli Gloria victis, Lalce pojawia się motyw szacunku do zrywu powstańczego.
Jak zacząć?
Od zestawienia i wstępnego porównania krótkich definicji walki w epokach. Albo poprzez użycie postaci symbolicznych, reprezentatywnych dla tematu lub odwołanie się do pisarzy głoszących odmienne poglądy.
Przykład – wstęp I:
Konrad Wallenrod symbolizuje dla mnie romantyczny patriotyzm walki. Benedykt Korczyński – walkę poprzez pracę. Co lepsze, co słuszniejsze? Sporo zależy chyba od okoliczności historycznych… W I połowie XIX wieku…
Przykład – wstęp II:
Romantyzm to walka płomienna, spisek, konspiracja, powstanie. Pozytywizm to miłość do ziemi, pielęgnowanie ojczyzny przez dbałość o ziemię i gospodarkę, reformy społeczne. Dziś bliższe wydają nam się…
Co w rozwinięciu?
Można przyjąć prosty plan: nakreślić romantyczną wersję patriotyzmu – kto, jak, z jakim skutkiem walczył. Potem pozytywistyczna. Na koniec złożyć własne opinie i porównać epoki.
Można trudniej – cały czas porównywać, zestawiać głosy twórców, czyny bohaterów, opatrywać swoimi poglądami. Wtedy plan mógłby wyglądać tak:
- założenia romantyków – założenia pozytywistów,
- głos Mickiewicza – głos Prusa,
- przykład Wallenroda, Konrada, Kordiana – przykład Wokulskiego, Korczyńskich, Bohatyrowiczów,
- ocena sytuacji historycznej – własne poglądy.
Przykłady sformułowań:
Romantyzm to epoka indywidualizmu, epoka jednostek zdolnych do nadludzkich ofiar i poświęceń w imię ojczyzny, narodu, jego wolności i godności. Mity romantycznego żołnierza, Kordianów, Konradów, podchorążych nocy listopadowej, bohatera epoki niewoli narodowej, widm, które rządzą świadomością – były związane z określonymi potrzebami narodu.
Zupełnie inne były narodowe pragnienia w epoce pozytywizmu. To praca powinna przełamać konserwatywne nawyki i bariery między klasami. Dla Prusa np. społeczeństwo jest zawsze organizmem, a nie luźnym skupiskiem jednostek. Pozytywiści odrzucali romantyczny mit bohatera, kreowali bohatera, który jest wielki w działaniu pozytywnym. Odcięli się niemal całkowicie od romantycznego sposobu myślenia, sposobu działania i kreowania świadomości narodowej. Zniknęło zapotrzebowanie na narodowe mity czynu zbrojnego wielkiej jednostki, co było najbardziej spektakularną, efektywną postawą romantycznego patrioty.
Najbardziej reprezentatywnym typem bohatera narodowego był Mickiewiczowski Konrad Wallenrod – bohater samospalający się, samobójca, kamikadze. Musiał on wybrać pomiędzy miłością do ojczyzny a miłością do Aldony. Wybrał Litwę – poświęcił swoje życie prywatne i miłość ukochanej kobiety, gdyż „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Wallenrod walczył o słuszną sprawę i sprawiedliwą ideę, lecz żeby osiągnąć cel, używał środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. By zwyciężyć Krzyżaków, przeniknął do ich szeregów, zdobył władzę, udawał dobrego rycerza i przywiódł zakon do klęski. A zatem zdradził tych ludzi, był kimś na kształt szpiega tamtych czasów. Nie walczył czysto i honorowo, lecz jego metoda zyskała naśladowców.
O ile dla romantyków najważniejsza była idea, o tyle dla pozytywistów najwyższym celem był czyn – jako skutek tej idei.
Obrona ziemi ojczystej za wszelką cenę, traktowanie każdego majątku, folwarku – jak zagrożonej w swym bycie placówki polskości – było ideą przewodnią epoki pozytywizmu. W zaborze pruskim mit obrońcy ziemi uosabia sprytny chłop Drzymała. Kiedy spalił mu się dom, a władze nie pozwoliły mu go odbudować, nie zrezygnował z ziemi, nie poddał się i nie opuścił swojego skrawka „polskiej wolności”. Wiedział, że ziemia raz stracona przez Polaka w jego ręce wrócić nie mogła. Drzymała zamieszkał w wozie, który pozwolił mu na zachowanie gruntu. To nie jest jedyna postawa tego typu.
Literackim przykładem takiej postawy jest Ślimak z Placówki.
Również ziemianin Benedykt z Nad Niemnem pracował ponad siły i oszczędzał, byle tylko uchronić Korczyn przed licytacją.
Służenie ziemi było dla pozytywistycznych bohaterów najważniejszą wartością. W ten sposób składali hołd ojczyźnie, a służbę ziemi utożsamiali ze służbą ludowi polskiemu i walką o świadomość narodową polskiego chłopa. Aby ją wygrać, należało zwalczać analfabetyzm, uczyć chłopskie dzieci czytać i pisać po polsku, aby w ten sposób torować im drogę do kultury narodowej.
Jak zakończyć?
Przyznanie racji romantykom bądź pozytywistom lub poszukanie racji jednych i drugich. Odniesienie do czasów współczesnych.
Przykład:
Wydaje mi się, że w dzisiejszych czasach, choćby ze względu na warunki historyczne, bardziej sprawdziłyby się idee pozytywistów.
Idea podźwignięcia gospodarki, racjonalna postawa i praktyczność pozytywistów są nam bliższe niż wzloty i upadki, chwiejność, niezdecydowanie, patos i niestabilność emocjonalna bohaterów romantycznych.
Choć trudno zapomnieć o tym, że i literatura romantyczna służyła Polsce i przyczyniła się do ocalenia języka, tradycji. To dzieła romantyków były lekturą powstańców, żołnierzy Szarych Szeregów, a także… pozytywistów.
Dziś brzmią może zbyt mało przekonująco, zbyt pozersko, zbyt patetycznie, a idea walki dla samej walki, ofiary dla samej ofiary chyba już nas nie porywa.
W dzisiejszych czasach łatwiej przekonać rodaków, że trzeba służyć Polsce pracą, nie orężem.
Zobacz:
Bohater romantyczny a bohater pozytywistyczny. Próba porównania.