Obraz Boga w przedstawieniach literackich, filozoficznych i artystycznych. Omów na wybranych przykładach.

Przykładowy wstęp

Świat nadprzyrodzony, Bóg, zaświaty, to sprawy, które nas bardzo zajmują. Niejasno wyczuwamy ich obecność, zgłębić jednak do końca nie umiemy. Pytamy o nie, dociekamy, nawet próbujemy dowodzić swoich racji w tych kwestiach. W życiu ziemskim nie uzyskujemy jednak zadowalającej i wyczerpującej odpowiedzi.
W centrum świata nadprzyrodzonego stoi Bóg, którego na różne sposoby próbujemy sobie wyobrazić. Jak bardzo żywotny jest problem istnienia Bytu Najwyższego i ewentualnych Jego cech, ­pokazują nam rozwijające się do dzisiejszego dnia różnorodne kierunki religijne, filozoficzne. Zainteresowanie obrazem Stwórcy ilustrują nam też wizje literackie, artystyczne, muzyczne, które od starożytności inspirowały wyobraźnię ludzką.


Proponowane rozwinięcie tematu

Wizja religijno-filozoficzna

Biblia: Bóg jest jeden (monoteizm), na różne sposoby wyobrażony:

  • Bóg jeden, ale w trzech osobach (tajemnica Trójcy Świętej): Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty. O tajemnicy Trójcy mówi Stanisław Herakliusz Lubomirski w katechizmowym utworze Teomuza:
    Bóg swe we trzech osobach bóstwo w jedno zgodził,
    Wieczny Ociec wiecznego Syna wiecznie zrodził.
    Z Tych dwóch wspólnej miłości Święty
    Duch wynika
    I w tym się całej wiary fundament zamyka.
  • Bóg Stwórca wszystkiego (Księga Rodzaju);
  • Bóg Sędzia (Psalmy, Księga Izajasza i Księga Jeremiasza, Apokalipsa…);
  • Bóg, którego istotą jest miłość (Księga Izajasza, Księga Jeremiasza, Nowy Testament: Przypowieść o synu marnotrawnym, Hymn o miłości).

Religia manichejska: są dwie moce nadprzyrodzone (dualizm): szatan i Bóg to dwie równorzędne siły, od wieków prowadzą one ze sobą walkę.

Mitologia:

  • bogów jest wielu (politeizm);
  • są oni podobni do ludzi (antropomorfizm);
  • ich świat jest hierarchicznie uporządkowany;
  • nad światem bogów istnieje i panuje potężniejsza siła – jest nią Fatum (los).

Filozofia:

  • Platon – Bogiem jest demiurg, budowniczy świata oraz wzniosłe Idee (Timajos).
  • Bogiem jest daimonion, głos wewnętrzny podpowiadający, co człowiek ma czynić (Obrona Sokratesa).
  • Stoicy – Bogiem jest Logos – Rozum, kosmiczna siła przenikająca wszechświat i duszę ludzką. Mądry człowiek powinien się podporządkować Logosowi.
  • Epikurejczycy – bogowie z wyżyn obojętnie przyglądają się światu i nie wtrącają się w jego losy.
  • Św. Anzelm, Proslogion i Monologion – próbuje zmagać się z dowodami na istnienie Boga (potem św. Tomasz, Kartezjusz, Leibniz, Kant, Woland w Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa obala sześć znanych dowodów filozoficznych i przedstawia własny, siódmy).
  • Współcześni pisarze filozofowie, podążając za religią manichejską, przyjmują, że obok wszechmocnego Boga istnieje równie potężny szatan, który dzieli rządy nad światem (Leszek Kołakowski Opowieści biblijne, Gustaw Herling-Grudziński Dziennik pisany nocą). Szatan staje się niekiedy siłą potężniejszą i wręcz zajmującą miejsce Boga.


Wizja literatury i sztuki

  • Bóg Stwórca:
    • Michał Anioł freski w Kaplicy Sykstyńskiej (scena stworzenia świata),
    • Stanisław Wyspiański Stań się, czyli witraż Boga Ojca,
    • Kazimiera Iłłakowiczówna Stworzenie:
      Pan mój i Bóg mój
      samotny i pełen chwały,
      a człek w czasie, w sieci przyczyn i skutków
      wpatrzony w wieczności zalew. […]
      A ja na lutni, tak owszem – na lutni
      a czasie, nad wodą śpiewam.
  • Bóg człowiek narodzony w Betlejem:
    • Michał Anioł Św. Rodzina,
    • kolędy (np. Franciszek Karpiński Bóg się rodzi…, Teofil Lenartowicz Mizerna cicha).
  • Bóg odkupiciel i zbawca, cierpiący na krzyżu (ulubiony motyw literatury i sztuki):
    • Literatura:
      • Lament świętokrzyski,
      • Henryk Sienkiewicz Quo vadis,
      • Stanisław Ryszard Dobrowolski Krótki kurs historii człowieczeństwa,
      • Zbigniew Herbert Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu,
      • Gustaw Herling-Grudziński Dziennik pisany nocą.
    • Malarstwo:
      • Caravaggio Złożenie do grobu,
      • Michał Anioł Pietà.
  • Bóg – przedmiot ludzkich dążeń, umiłowany przez świętych:
    • Legenda o św. Aleksym,
    • Kwiatki św. Franciszka,
    • Jakub da Voragine Złota legenda,
    • Piotr Skarga Żywoty świętych,
    • Molier Świętoszek (przewrotnie),
    • ostateczny cel działań idealnego rycerza: Pieśń o Rolandzie,
    • nadzieja nędznego, ziemskiego żywota: Mikołaj Sęp-Szarzyński Sonety,
    • nadzieja człowieka cierpiącego i umierającego: Krzysztof Zanussi Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową.
  • Bóg Miłość:
    • Antonina Krzysztoń Hymn o miłości, Pan jest moim pasterzem,
    • Krzysztof Kieślowski Trzy kolory: Niebieski.
  • Bóg Sędzia:
    • Literatura:
      • Kazimierz Przerwa-Tetmajer Niewierny,
      • Jan Kasprowicz Hymny, Jan Lechoń Sąd Ostateczny.
  • Bóg a rzeczywistość mityczna:
    • mit mesjański:
      • Wespazjan Kochowski Psalmodia polska,
      • Adam Mickiewicz Dziady cz. III,
      • Adam Mickiewicz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego,
    • mit prometejski:
      • Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod,
    • mit eleuzyjski (o Demeter i Korze):
      • Stanisław Wyspiański Wesele, Noc listopadowa,
      • Stefan Żeromski Popioły,
    • biblijny mit obiecanej ziemi Kanaan:
      • Władysław Stanisław Reymont Ziemia obiecana.
  • Bóg Artysta:
    • Jan Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie,
    • Adam Mickiewicz Arcy-Mistrz,
    • Bruno Schulz Opowiadania.
  • Bóg – obojętny obserwator:
    • Jan Kochanowski O żywocie ludzkim,
    • Leszek Kołakowski Opowieści biblijne.
  • Bóg Logos:
    • Jan Kochanowski O żywocie ludzkim (Ks. I),
    • Stanisław Herakliusz Lubomirski Adverbia moralia.
  • Bóg daimonion:
    • Stefan Żeromski Ludzie bezdomni.
  • Książę Ciemności zajmuje miejsce Boga:
    • Stanisław Ignacy Witkiewicz Pożegnanie jesieni,
    • Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata,
    • twórczość o wojnie, gułagach i obozach,
    • Gustaw Herling-Grudziński Dziennik pisany nocą.


Przykładowe zakończenie

Wielość wyobrażeń i przedstawień obrazu Boga potwierdza początkową tezę o niezwykłej sile oddziaływania idei Stwórcy od starożytności aż po czasy najnowsze. Pomysły filozofów, pisarzy, artystów oddają to, co najbardziej człowieka zajmuje i zarazem niepokoi. Człowiek za pomocą rozumu, wiary, wyobraźni chce przekroczyć granice ziemskiej rzeczywistości i przeniknąć Tajemnicę, do której nie ma dostępu. Literatura, sztuka, muzyka, filozofia stają się rodzajem namiastki poznania Najwyższego.

Zobacz:

Rozmowy z Bogiem w literackim przekazie wybranych epok. Omów na konkretnych przykładach.

Bóg

Bóg – TEST

Obraz Boga w liryce Jana Kochanowskiego