Spójrzmy na wiek dwudziesty: blisko 70 milionów zabitych, i to bynajmniej nie w wyniku trzęsienia ziemi. „Ludzie ludziom zgotowali ten los”, jak powiedziała Nałkowska.

Konspekt – pomysł na pracę

Wstęp:

O cywilizacji XX w. co powiemy? Że był to system masowego uśmiercania i totalitaryzmu? Czy też demokracji i aktów bohaterstwa? Że jest to cywilizacja, w której człowiek zakpił z dotychczasowych ograniczeń: przestrzeni i czasu. Za sprawą samochodu, samolotu, telefonu, Internetu. Co z tego, że dzieli nas tysiące kilometrów, możemy spotkać się w sieci. Możemy już suchą nogą przebyć drogę z Francji do Anglii. Ale możemy też zginąć w wielkiej wojnie atomowej, a wciąż prześladuje ludzi wspomnienie epoki pieców.

Poloniści powinni zachwycić się subtelną aluzją do znanego wiersza Czesława Miłosza

O ziemskiej cywilizacji co powiemy?
Że był to system kolorowych kul (…)

Potem – zestawienie kontrastów, które będzie punktem wyjścia do szukania dowodów literackich potwierdzających i triumf, i klęskę naszego wieku. Bo oba pojęcia są prawdziwe.

Teza:

Będę bronić opinii, że wiek XX okazał się i klęską, i triumfem człowieka. Można porównywać i pytać: czego było więcej, co ważniejsze, ale prawda o cywilizacji musi wziąć pod uwagę dokonania i zbrodnie człowieka współczesnego.

  • Zbrodnie ludzkie: wojny, obozy koncentracyjne, łagry, akty zdrady, poniżenia, krzywdy – literatura wojenna, łagrowa i lagrowa. Samo istnienie wojen światowych i totalitaryzmów XX w. to klęska tej cywilizacji. Nie tylko masowa eksterminacja, ideologia podziału ludzkości na rasę panów i niewolników. Również stwarzanie sytuacji granicznych, próby, w której ujawniały się tchórzostwo, lęk, instynkt obrony życia kosztem drugiego człowieka (zmiany w ludzkiej psychice w Opowiadaniach Tadeusza Borowskiego).
  • Te same lektury, ale pokazujące zwycięstwo humanizmu w sytuacji wielkiej próby: wojny, obozu, łagru. Np. postawa Grudzińskiego w Jercewie (zwłaszcza finalna głodówka); Żydzi walczący w powstaniu w getcie; powstańcy Warszawy w 1944; Robert Jordan z Komu bije dzwon; konspiratorzy z Początku Szczypiorskiego; doktor Rieux z Dżumy; ojciec Kolbe z eseju Święty. Wniosek: Są postawy, które dowodzą, że nawet świat zbrodni i przemocy może okazać się triumfem człowieka.
  • Osiągnięcia nauki, medycyny, techniki – jako triumf cywilizacji. Dylemat kultury masowej jako klęski XX w. Człowiek zwalcza wiele chorób, pokonał przestrzeń, lata w kosmos, świat stał się globalną wioską internetową. To triumf. Są nowe epidemie, szerzy się przemoc, nauka staje się groźbą, zamiera kultura wysoka – to klęska.
  • Literatura – parabole: Rok 1984, Mała apokalipsa, Tango, Kartoteka, a także sztuki Becketta – omawiają totalitaryzmy i mówią o bezradności, jałowości życia, wymarciu wartości. To dowód na klęskę ludzi współczesnych.

Konkluzja:

Wiek XX minął. Trudno wystawić mu jednoznaczną ocenę, bo przeraża i zachwyca. Trudno też mówić o jego jednolitości, bo początek wieku, który dopiero poznawał elektryczność i koniec – wielka rewolucja informatyczna, to dwie różne epoki. Na pewno jednak warto nie dopuścić do powtórki dwudziestowiecznych klęsk.

Uwaga!
Temat mówi: rozstrzygnij dylemat, a my proponujemy rozwinięcie dowodzące racji obu ocen. Może tak być, jeśli tak właśnie myśli autor pracy. Jeśli zaś ktoś zechce dowieść jedynie czarnego (lub wyidealizowanego) portretu wieku – musi pamiętać o argumentach drugiej strony.

 

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

Taką pracę można uczynić oryginalną przez układ. Poprzeplatać dowody klęski z dowodami triumfu. Spróbować procesu – oskarżenia i obrony XX w. Spróbować wyobrazić sobie, jak będą pisać o nim podręczniki. Można omówić go chronologicznie, według następstwa dat i wydarzeń historycznych. Można też dokonać przeglądu działami: kultura, nauka, historia itp. Można również ustosunkować się do tytułów, które nadają dwudziestemu stuleciu ludzie kultury: wiek komputerów, stulecie kłamców, wiek kobiet, epoka pieców, wiek masowej śmierci, stulecie demokracji…

 

Cytaty

Kto da świadectwo tym czasom?
Kto zapisze? Bo przecież nikt z nas:
za długo tu żyliśmy, za głęboko wchłonęliśmy,
tę epokę, zbyt wierni, by móc o niej powiedzieć prawdę.
Bronisław Maj – Kto da świadectwo

Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już tego dowieść nie zdąży.
Wisława Szymborska – Schyłek wieku

Stanęliśmy w świecie do egzaminu i oblaliśmy.
Friedrich Dürrenmatt

Wymawiam: XX wiek i skóra mi cierpnie. Ogromy milczenia…
Czesław Miłosz