Kartoteka – Tadeusz Różewicz

Zanim zaczniesz czytać lub oglądać Kartotekę

Nie licz tu na zwartą akcję, wydarzenia, rozwiązanie konfliktu. Niczego podobnego nie będzie. „Miejsce jest jedno. Dekoracja jedna. Wystarczy jeśli w ciągu tych godzin przestawi się krzesło”. Wiadomo zatem, że nie będzie tu także teatralnych kostiumów i rozbudowanej scenografii. Całość przestrzeni, którą będziemy obserwować – to mikrokosmos, czy też jak kto woli miniplaneta – której centrum zajmuje Bohater. Bohater leży na łóżku lub siada – a do niego przychodzą i odchodzą różni ludzie. Scenki tych „wizyt” to jedyne ogniwa budujące ciąg dramatu – tyle że ogniwa porozrywane, nie związane ze sobą. Tuż przed podejściem do lektury lub spektaklu, przygotuj swoją wyobraźnię na dziwną wieloznaczność osób, miejsc, czasu – na przykład pokój bohatera jest zarazem ulicą, kawiarnią, jego pokojem. Dlaczego nie? Wszak w teatrze wszystko bywa – zwłaszcza w awangardowym. Nie pytaj więc: gdzie i kiedy, i z kim w roli głównej rozgrywa się akcja, której nie ma.

Kartoteka Różewicza

Teatr otwarty

Kartoteka jest pierwszym utworem dramatycznym Różewicza, znanego wcześniej przede wszystkim z liryki. Co wyraża przez tę odmienną formę? Pisarz tak o tym mówi: Koncepcja sztuki narodziła się z bezkompromisowej postawy wobec współczesnego teatru. (…) Całą swoją twórczość traktuję jako ciągłą polemikę ze współczesnym teatrem oraz recenzentami teatralnymi.

Różewicz rozumiał, że poprzez tradycyjne formy dramatu nie da się wyrazić problemów współczesności. Jego Kartoteka jest realizacją innego pomysłu, pisarz myślał o sztuce „prawdziwie realistycznej i równocześnie poetyckiej”. Czy połączenie tych sprzeczności jest w ogóle możliwe? Różewicz pisze dalej: Nie jest to sprawa prosta, ponieważ nie wiem, czym się różni teatr poetycki od realistycznego.
Ucieka więc od prostych definicji, pragnie szukać nowych form.

Kartoteka jest z jednej strony utworem realistycznym, didaskalia dokładnie opisują miejsce wydarzeń: Sztuka ta jest realistyczna i współczesna. Krzesło prawdziwe. Wszystkie przedmioty i meble są prawdziwe. Ich rozmiary są trochę większe od normalnych.
Ta ostatnia informacja intryguje – dlaczego przedmioty większe od normalnych? Może to być wprowadzenie w inny sposób kształtowania rzeczywistości: surrealistyczny, zgodny z poetyką snu. Do Bohatera przychodzą także ci, którzy już umarli – jakby wszystko działo się w jego świadomości. Przestrzeń jest symultaniczna, ten sam pokój staje się różnymi miejscami: urzędem, ulicą, kawiarnią.

Kartoteka odbiega wyraźnie od tradycyjnej dramaturgii. Nie ma w niej podziału na akty i sceny, nie ma nawet wyraźnego zakończenia. Zapowiada to autor w didaskaliach: Kurtyna nie zapada. Być może opowiadanie jest tylko przerwane? Na godzinę, na rok…
To dramat otwarty, pozwalający na różnorodne interpretacje, metaforyczny. Wydarzenia można uznać za jawę, sen Bohatera, metaforę ludzkiego życia… Dzięki temu utwór był w stanie pomieścić w sobie najważniejsze aktualne problemy. Dotknął „czasów pogardy”, socjalizmu, współczesnej sztuki – najbardziej palących kwestii polskiej współczesności. Jest jednocześnie, uniwersalnym awangardowym dramatem.

Tytuł. Dlaczego kartoteka?

Kluczem do interpretacji tego awangardowego dramatu może być jego tytuł. Oto kartoteka – zbiór kartek zawierających informacje o kimś. Nieuporządkowana biografia, ale kartoteka, przypadkowe zestawienie różnych treści. Taką interpretację tytułu uprawnia też kompozycja utworu, będącego zlepkiem luźno powiązanych ze sobą scen, niełączących się ani na zasadzie przyczynowo-skutkowej, ani tym bardziej chronologicznej. Fragmentaryczna kompozycja Kartoteki jest jakby zapisem świadomości człowieka, w której mieszają się przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, zapisem zawodnej pamięci eksponującej niektóre wydarzenia, a gubiącej inne. Szczegóły z życia Bohatera poznajemy poprzez jego rozmowy z odwiedzającymi go ludźmi, przypomina to wertowanie kartoteki. Sam Bohater też używa tego określenia:

Właściwie to nie wiem, co dalej robić. Jak się żyje, to trzeba jeszcze grać. Trzeba prowadzić kartotekę.

Przypadkowość skojarzeń może przypominać występującą w sztukach plastycznych technikę kolażu. Kartoteka Różewicza jest taką mieszaniną różnych elementów i stylów, co odpowiada obrazowi świata pozbawionego logiki i sensu.

Prześledźmy kolejne warstwy dramatu:

Czas – jest synchroniczny – tzn. zamiast następstwa czasu mamy jednoczesność – młodości i dorosłości, wojny i dni powojennych, które przeplatają się w scenach i świadomości Bohatera.

Akcja – luźne, niepowiązane logicznie sceny – karty z kartoteki.

Miejsce – symultanizm (jednoczesność). Na scenie stoi łóżko, a scena jest zarazem ulicą, kawiarnią, sypialnią, przechodnim pokojem.

Bohater – everyman (człowiek każdy), reprezentant pokolenia. Jest to antybohater – bierny, nie chce popełnić samobójstwa ani nawet gadać. Przyjmuje pozycję horyzontalną. (Parodia bohatera romantycznego).

Chór – element klasycznej tragedii greckiej. Tu sparodiowany jako Chór Starców.

Wnioski

Jest to absolutnie nowatorska forma teatru. Cechuje go tzw. dramaturgia otwarta, czyli taka konstrukcja, która odbiega od klasycznych reguł teatru, jest luźnym zlepkiem „wysepek”, ramową strukturą bez zamknięcia.
Zauważmy, że taka forma podąża za przesłaniem dramatu. Ma ona swoją jakością wykazać tragedię człowieka współczesnego – jego życia w rozsypce i jego stosunku do tradycji.

Gdzie, kiedy i z kim w roli głównej rozgrywa się dramat?

Przestrzeń, jak wspomnieliśmy, jest wielofunkcyjna, a scena zastawiona sprzętami domowymi jak łóżko, zlew, etażerka, stół (brak okna!), jest też kawiarnią i ulicą, przez którą snują się i śpieszą się ludzie. Miejsce cechuje zatem symultanizm – precyzyjnej odpowiedzi „gdzie?” nie można udzielić.

Czas z kolei został przedstawiony synchronicznie. Niby są czasy powojenne, a nawet postalinowskie, ale jednocześnie czterdziestoletni bohater bywa małym chłopcem lub abiturientem zdającym egzamin maturalny.

Bohater. Kim właściwie jest? Spróbujmy odtworzyć dossier głównej postaci.

Imię – Bohater lub Stasio-Władzio-Dzidek jak mówi do niego Wujek. Wiek – różny.
Wygląd nijaki, brak znaków szczególnych – przeciętny.
Urodził się jeszcze przed wojną (w 1926 r, 15 kwietnia – Wielki Piątek – zjadł kiełbasę!), w 1939 – miał zdawać maturę, co nam daje datę urodzin w okolicy r. 1920. To ważny ślad, bo potwierdza przynależność do pokolenia Kolumbów i dowodzi, że w wojnie uczestniczył jako dorosły człowiek. Walczył w partyzantce. Po wojnie – klaskał wraz z innymi na cześć nowego ustroju. Co robi teraz? Leży. Jest bierny, przyjął postawę horyzontalną.
Zobaczmy jeszcze jakie „kosiumy dorosłości” przywdziewa. Dyrektor operetki, dyrektor instytutu, był nawet w Paryżu (pewnie służbowo), a mimo tej kariery – przeciętny obywatel, jako taki wybrany przez Dziennikarza do wywiadu.

Wszystkie powyższe cechy pozwalają nam widzieć w Bohaterze Everymana – reprezentanta nas wszystkich, reprezentatywnego „człowieka współczesnego”, który przeżył wojnę. Fakt ten niewątpliwie wpływa na jego postawę: no, bo dlaczego Bohater „leży”? Nic nie robi, co zdrowo irytuje Chór Starców, a także widzów? On już nie chce – i nie ma sił. Wojna zburzyła uporządkowaną kartotekę jego poprzedniego życia, uwalał się w krwi, błocie i klaskaniu, karteczki z jego życiorysu fruwają i przypływają w bałaganie, wiarę w wartości stracił, z młodszym pokoleniem nie może się porozumieć – więc przyjął postawę bierną. A że jest to dramat, scena, a mu właśnie przypadła rola Bohatera – to w dodatku jest „Antybohaterem”. Nasz reprezentant. I niech nie zraża i nie myli nas piętno wojny – nie nasze doświadczenie pokoleniowe. Jak może reprezentować współczesnych? – zapyta ktoś wnikliwy. Różewicz deklaruje: „Moje opowiadanie jest próbą złowienia i związania bohatera bez twarzy, bez wieku, bez zawodu. Każdy z nas może wejść w środek” (Formy). Nie zdziw się zatem, że gdy podejdziesz bliżej do Bohatera, by zajrzeć mu w oczy – zobaczysz własną twarz.

Co znaczą osoby wizytujące Bohatera?

Kto nawiedzał bohatera?

Najpierw rodzice – migawka z dzieciństwa, grzechów siedmioletniego chłopca – uosobienie, niemal symbol dojrzewania.

Sekretarki Głos Spod Kołdry – wprowadza typowość układu Pan Dyrektor–Sekretarka.

Olga – porzucona żona – to obrazek nieudanego małżeństwa, podkreślonego banalnym „15 lat temu wyszedł po papierosy i nie wrócił” – jak z dowcipu o mężach i żonach.

Wujek – porządny wujek jest w każdej rodzinie, poczucie bezpieczeństwa, rodzimej ciekawości: co słychać u ciebie?, w końcu swoistego „konfesjonału”, w którym można zwierzyć się z dręczących kłopotów – jak bohater z klaskania.

Pan z Przedziałkiem to jeszcze inna historia – posłuszny, „służący-aportujący” człowiek–pies jest portretem posłusznego ideowo literata, który w zgodzie z władzami robi twórczą karierę. W latach pięćdziesiątych, oczywista. Ale czy tylko wtedy? Zwróćmy uwagę na wymowną scenę, w której Bohater daje „kupionemu” Panu z Przedziałkiem – wodę „po wujku” do wypicia. Akt oczyszczenia?

Tłusta Kobieta – niegdyś młodzieńcza fascynacja erotyczna – dziś koszmarny wytwór hipochondrycznego „połcia słoniny”.

Turystka z Niemiec – próba dogadania się z nowym pokoleniem i odegnania w niepamięć czasu wojny. Nieudana próba – spotkanie wywołuje tylko powrót wizji z czasów wojny.

Nauczyciel – i śmieszny egzamin maturalny, znów ojciec z obowiązkiem uświadomienia seksualnego syna – jak echo młodości.

Na koniec dziennikarz – który pragnie przeprowadzić wywiad „ze zwykłym prostym człowiekiem”. Niestety – przyszedł za późno.

Zauważ, że powyższa parada postaci – to przetasowane migawki różnych etapów życia Bohatera. Mogłaby to być fototeka, nie tylko kartoteka. Całe to życie doprowadziło go do zniechęcenia, utraty wiary w wartości – do biernej postawy. Można powiedzieć: inne czasy. Tak. Ale można też, przy bliższej obserwacji, zauważyć, że etapy i problemy współczesnego człowieka wcale się tak bardzo nie zmieniły – choć z pewnością dzisiejszy dyrektor w średnim wieku. w miejsce wojny posiada w psychice inne wydarzenia pokoleniowe.

Pominęliśmy w rejestrze „ruchomych osób” – grupkę stałą, czyli Chór Starców. Co robi tu tych trzech szacownych dziadków? Stanowią chór. Komentują zdarzenia, kontrolują przebieg scen, a nade wszystko usiłują zmusić Bohatera do działania, doszukują się podtekstów i symboli. Po co Różewiczowi ten dziwny chórek w dramacie? To pierwszy dowód i ciągłe przypomnienie, że Kartoteka jest też głosem w sprawie teatru – jaki ma być w nowych czasach? Chór usiłuje walczyć o zachowanie tradycji – sam jest jej wcieleniem, ale werdykt jest inny. Jaki? Najpierw wyjaśnijmy kwestie kompozycyjne.

Na czym polega nowatorska kompozycja Karateki?

Chór Starców pochodzi prosto z dramatu klasycznego.
Kompozycja otwarta – z dramatu romantycznego.
W rezultacie mamy do czynienia z nowoczesnym dramatem awangardowym, wyrastającym z tradycji dramaturgii Leona Chwistka, Gombrowicza, „czystej formy” Witkacego.

Czego dokonał Różewicz?

Poprzestawiał, pozamieniał tradycyjne konwencje – wręcz zakpił sobie z nich. Na przykład zasugerował jedność miejsca i czasu konstruując pokój (realistyczny, rzeczywisty pokój) Bohatera – i od razu burzy tę jedność przez symultanizm miejsc i jednoczesność czasu.

Dramaturgia otwarta – czyli luźny układ scen, nie powiązanych, urwanych w finale – tak jakby mógł za jakiś czas nastąpić ciąg dalszy – jest, owszem, cechą dramatu romantycznego, lecz w tym dramacie podstawą jest przecież bohater romantyczny – aktywny, namiętny, motor akcji. A tu? Leżący Antybohater-Everytnan.

Czy w ogóle istnieć może jakaś motywacja, wytłumaczenie wzajemnego przenikania się scen, przeskoków w czasie i miejscu? Owszem – poetyka snu. Wyolbrzymione sprzęty, rozszczepienie osobowości, wizje z przeszłości, koszmary wojny i migawki z dzieciństwa mógłby uprawomocnić sen bohatera – co wprowadza w dramat surrealistyczną poetykę.

Innym zabiegiem jest technika collage’u – przejętego do literatury z malarstwa. Jej realizacją w słowie jest tu łączenie różnych tekstów – z różnych źródeł i stylistyk. Wiersz Kochanowskiego, listy do Przyjaciółki, fragmenty pospolitej rozmowy o sukience w pepitkę, ogłoszenia prasowe – to właśnie collage.

W dodatku teatr Różewicza wyrasta z jego poezji i jest jakby jej kontynuacją – sam autor mówi o realizmie poetyckim – przedstawiona rzeczywistość zmienia swoje znaczenie i przeistacza się w wielką metamorfozę.

I – nie do pominięcia w organizowaniu struktury dramatu awangardowego – jest zastosowanie w nim groteski. Wzorowym przykładem groteskowej sceny jest epizod z Bobikiem – Panem z przedziałkiem. Różewicz stwarza groteskowe postacie. Groteskowo przebiega egzamin maturalny Bohatera, na którym Starcy udzielają odpowiedzi. Cała wizja rzeczywistości – ukształtowania świata w wizji autora Kartoteki – jest groteską.

Jak podsumować te znaczenia?

Odkryliśmy dość złożoną treść dramatu o tytule Kartoteka. Tytuł nie powinien budzić wątpliwości: Różewicz zaprezentował widzom rozsypane, wyrywkowe karty z biografii Bohatera. Panorama rzeczywistości, miejsc, osób, scen – także przedstawione są na przemieszanych kartach. Nawet w zakresie dyskusji o teatrze – sceny dramatu to rozsypane karty. Staliśmy się świadkami życia ujętego w kartotekę, kartoteki rzeczywistości i widzami kartotekowego teatru. I tak też, tymi tropami, postępuje interpretacja:

W Kartotekę została wrysowana Różewiczowska, nowoczesna koncepcja teatru – z antybohaterem w roli głównej. Zarazem jest to też bunt przeciw starym szablonom i konwencjom teatralnym – Różewicz przywołuje je, ośmiesza i odrzuca, jako nie przystające do nowych czasów.

Dramat prezentuje koncepcję człowieka – bohatera nowych czasów, powojennej współczesności. Bierność, bezwład, życie w rozsypce, zwątpienie w wartości konstruują tę postać. Określa ją piętno wojny – ale jako Everyman potrafi być ponadczasowy.

Dramat prezentuje obraz rzeczywistości – nowych czasów, które „są niby duże, ale ludzie trochę mali”. Brak wielkich idei, które się już wypaliły, fałsz, zmęczenie, uległość, śmieszność, karłowatość – oto groteskowa rzeczywistość współczesna. Oto jest Kartoteka.

Skojarz Kartotekę

z zasadami Czystej Formy Witkacego;
z teatrem absurdu (Ionesco, Beckett);
z Wyzwoleniem Wyspiańskiego i dramatami romantycznymi (aluzje w tekście);
z wierszem Tadeusza Różewicza Ocalony – bohater Kartoteki również ocalał tylko pozornie, czuje się wewnętrznie rozbity i potrzebuje nauczyciela i mistrza.

Ważne zagadnienia

Kartoteka przedstawia swoistą koncepcję człowieka. Jest to reprezentant całego wojennego pokolenia, porażonych wojną, dotkniętych biernością, zmęczonych działaniem ludzi. Ogólna niemożność, utracone wartości i życie w rozsypce – oto ich emblematy.

Obraz rzeczywistości zawarty w dramacie to świat groteski, śmiesznych postaw i fałszywych wartości. „Czasy są niby duże, ale ludzie trochę mali” – mówi Bohater. Wszyscy zmęczeni są „postawą pionową”, panuje ogólna bierność, nie ma żadnych wielkich idei. Jest kartoteka zdarzeń – małych, na miarę ludzi nowych czasów.

Koncepcja teatru w Kartotece jest buntem przeciw utartym szablonom i formom. Bohater nie musi działać – jest antybohaterem. Zamiast scen – mamy „scenki”. Różewicz przywołuje różne konwencje, by je ośmieszyć (np. typ bohatera romantycznego i konwencję klasyczną – chór).

Dlaczego bohater leży? Bo przyjął pozycję horyzontalną, tzn. jest dotknięty klęską bierności, bezsilności i wewnętrznej pustki. Bohater nie wstanie – utracił niewinność dzieciństwa, wiarę w jakiekolwiek wartości, w miłość, w człowieka. A że jest to człowiek, każdy – reprezentuje los całego wojennego pokolenia.

Dlaczego fakt, że Bohater nie chce działać, oburza Starców? Bo jest on głównym bohaterem dramatu, ośrodkiem akcji, powinien tak jak bohater romantyczny działać, kochać, popełnić samobójstwo… A on nie chce. Nawet „gadać mu się nie chce”. Jest zatem antybohaterem i parodiuje klasyczną estetykę dramatu.

Skojarz!

konstrukcję Kartoteki z techniką kolażu.
Bohatera z typem everymana.
Chór Starców z tragedią grecką.

Zapamiętaj!

Kartoteka – zbiór kart zawierających określone informacje, ułożonych według danego systemu w segregatorze, szufladzie itp. Może być biblioteczna, policyjna, medyczna. Często systemem porządkującym karty jest alfabet. Autor dramatu wykorzystuje przenośne znaczenie słowa i mamy do czynienia z kartoteką, która była niegdyś uporządkowana, lecz uległa rozsypce.

Kreacjonizm był tendencją, która zdominowała lata 60., nie tylko zresztą w teatrze. Rzecz polegała na tym, by tworzyć dzieło, które nie powiela, nie naśladuje rzeczywistości, lecz kreuje – czyli stwarza na scenie – świat nowy, wytwór wyobraźni autora. Stąd uprawnione i możliwe są wszelkie odkształcenia świata: w formie groteski i w pomysłach językowych, jako poruszanie tematów tabu i jako teatr poetycki czy ekspresjonistyczny. Kreacjonizm jest, oczywiście, pojęciem związanym z awangardowym, a nie tradycyjnym nurtem w dramaturgii.

Symultanizm – technika polegająca na równoczesnym prezentowaniu wydarzeń. które dzieją się w różnych miejscach. Jednoczesność taką wykorzystuje się nieraz w filmie (podział ekranu na mniejsze sceny – klatki), w prozie XX w. – np. u Dos Passosa.

Synchronia czasu – współistnienie, jednoczesność występowania zdarzeń, przedstawienie ich nie w chronologicznym następstwie, lecz jakby równocześnie – w jednej płaszczyźnie czasu.

Everyman – Jedermann – Człowiek-Każdy. Jest to model bohatera, który wywodzi się aż ze średniowiecza, z moralitetu, ale wskrzeszony został przez literaturę współczesną. Człowiek-Każdy jest reprezentantem każdego człowieka. całej zbiorowości ludzkiej. Dlatego pozbawiony jest cech indywidualnych: imienia, wyglądu, biografii – to człowiek w sensie ogólnym. Ten typ bohatera charakteryzuje powieści Franza Kafki.

Antybohater – to tutaj zaprzeczenie tradycyjnego bohatera dramatu, który jest postacią aktywną i stymulatorem całej akcji. Jego definicyjną cechą jest działanie – czy to w dramatach klasycznych, czy w komedii, czy w romantyzmie – na nim opiera się konstrukcja utworu teatralnego. Bohater Kartoteki jest bierny – dlatego jest „Antybohaterem”.

Kompleks „klaskania” i służalcza postać „Pana z przedziałkiem” są aluzją do wydarzeń politycznych w Polsce po roku 1956. Samokrytyka tych. którzy uwierzyli w ustrój i pomagali go budować, obecność karierowiczów–ideowców służących władzy, odwilż – ujawniły kolejne rozczarowanie. Echo tych wydarzeń także znajduje się w Kartotece.

Surrealizm – to nowatorski kierunek w literaturze i sztuce XX w., który odwołał się do głębszych pokładów ludzkiej psychiki: podświadomości – ujawnionej we śnie, wizjach, halucynacji. W konsekwencji operuje często poetyką snu (oniryczną).

Collage – (czyt. kolaż) – technika w sztukach plastycznych, polegająca na łączeniu w jednym dziele sztuki różnych materiałów i technik. np. kompozycja artystyczna wykonana z druków, fotografii, wycinków z gazet. szkła naklejanych na płótnie. Po raz pierwszy zastosowali ją kubiści.

„Realizm poetycki” – termin używany przez Tadeusza Różewicza w odniesieniu do własnych dramatów. Polega na kontynuacji porządku poezji w dramacie – na takim posługiwaniu się elementami realistycznymi, należącymi do rzeczywistości, które w efekcie da wartość uogólnienia i metafory, a nie odtworzenie rzeczywistości. „Strukturę poezji – Różewiczowskiej właśnie – ma tu znamienna metoda postępowania od konkretu do metafory i od konkretu do kosmosu” – pisze J. Kelera we wstępie do wydania dramatów Różewicza.

Zobacz:

Kartoteka Tadeusza Różewicza

Kim jest bohater Kartoteki?

Bohater Kartoteki – dramatu Tadeusza Różewicza

Jakie interpretacje Kartoteki Tadeusza Różewicza możesz zaprezentować?

Omów kompozycję Kartoteki Tadeusza Różewicza

Kartoteka Tadeusza Różewicza