Bohater Kartoteki

Wystawiona w 1960 roku Kartoteka wzbudziła wiele kontrowersji zarówno wśród krytyków teatralnych, jak i publiczności przyzwyczajonej do teatru, dramatu tradycyjnego. To, co zobaczono podczas premiery, całkowicie wykraczało poza ramy kanonu sztuki scenicznej. Słowem, Kartoteka okazała się szokującym wydarzeniem kulturalnym, rewolucją w skostniałym, polskim teatrze, gdyż złamała, a raczej rozbiła tradycyjną strukturę dramatu. W pewnym sensie Kartoteka była świadomą prowokacją artystyczną Stanisława Różewicza. A sam autor tak mówił o tym dramacie: „Jedno wiedziałem. Wiedziałem, że forma dramatu Rittnera, Zapolskiej i Kruczkowskiego nie da nowego teatru, że musi nastąpić big bang. Że musi nastąpić jakiś wielki wybuch (…) Wiedziałem, że nic nie zrobię, jeśli nie rozrzucę na wszystkie strony tych starych zabawek, klocków, nie powyrzucam i nie będę próbował z nich złożyć zupełnie nowej całości”.

Głównym elementem scenerii, w której rozgrywa się Kartoteka, jest łóżko głównego bohatera. Pokój, gdzie się ono znajduje, w zależności od osób, które w danym momencie pojawiają się w pomieszczeniu, może być ulicą, urzędem lub każdym miejscem. Jakiekolwiek działanie ogranicza się do przechodzenia poszczególnych osób dramatu, które w sztuce także pełnią funkcje określania w danym momencie tożsamości głównego bohatera. Obok odwiedzających w dramacie występuje Chór Starców komentujący to, co dzieje się na scenie a także starający się nakłonić Bohatera do jakiegokolwiek działania.

Znaczenie postaci

Antybohater, w przeciwieństwie do klasycznego bohatera dramatu, który jest organizatorem akcji.
Everyman czyli każdy z nas i nikt zarazem (bohater uniwersalny).
Człowiek świadomy absurdalności świata.
Człowiek charakteryzujący się postawą bierności, która jest formą buntu przeciw historii i pogrążonemu w chaosie światu.
W pewnym sensie polski bohater uwikłany w trudną XX-wieczną historię

Charakterystyka

Imię i nazwisko: nie znamy go. Postacie dramatu zwracają się do bohatera używając różnych imion: Wacek, Dzidek, Jurek, Zbych, Tadek…
Data urodzenia: 1920 r. To znamienna data – oznacza, że bohater jest reprezentantem pokolenia Kolumbów.
Wiek: ok. 40 lat.
Cezura w życiu: wybuch II wojny światowej. Uniemożliwiła mu ona zdanie egzaminu maturalnego w terminie (właśnie miał do niego przystąpić) i zabrała młodość. Walczył w partyzantce.
Stosunek do rodziny (wujka, rodziców): raczej obojętny, irytują go oni. Może trochę lepszy ma stosunek do wujka.
Zajęcie: leży w łóżku, jest bierny i apatyczny, znudzony, zniechęcony, podłamany.
Zawód: nie wiadomo – dla jednych jest dyrektorem, dla innych małym synkiem, dla jeszcze innych – uczniem, który ma zdać maturę.
Hobby: chyba lubi seks. W dramacie sporo jest sytuacji erotycznych, np. z ponętną sekretarką.
Stan cywilny: chyba kawaler, ale miał trochę kobiet. Często to on je opuszczał, był wobec nich nie fair.
Mocne strony: asertywny.
Słabe strony: bierny, apatyczny, zniechęcony, w jego wnętrzu panuje pustka.

W objaśnieniach scenicznych Stanisław Różewicz tak oto mówi o głównym bohaterze sztuki: „To człowiek bez określonego dokładniej wieku, zajęcia i wyglądu”. Do tej krótkiej charakterystyki należy dodać, że tak naprawdę nie wiadomo, jak ma on na imię. Pojawiające się w dramacie osoby za każdym razem zwracają się do niego inaczej. W jaki sposób udaje się autorowi Kartoteki stworzyć taką postać? Jest to możliwe dzięki zastosowaniu przez artystę strumienia wydarzeń, który niejako „przepływa” przez Bohatera przybierającego postawę horyzontalną – leży w łóżku i poddaje się temu, co dzieje się wokół. Jest całkowicie bierny, to nie od niego zależy rozwój wypadków, to nie on nadaje tempa akcji.

To, co najpełniej wyraża obraz Bohatera Kartoteki, związane jest z sytuacjami, które go charakteryzują. Oto one:

Najczęściej leży w łóżku i tak naprawdę nie chce z niego wstać. W ten sposób pragnie pokazać światu swoją programową, bo przemyślaną bezczynność.

Jeśli już coś robi, to ogranicza się do rozmów z osobami, które go odwiedzają, picia kawy, a także mimowolnego podsłuchiwania zwykłych, zazwyczaj bezprzedmiotowych rozmów.

Jeśli czuje się do czegokolwiek pobudzony, to za przyczyną Wujka, do którego czuje niekłamany szacunek, czego absolutnym dowodem jest szczere wyznanie, w którym wyjawia przyczyny swojej bierności. Wujek w dramacie Różewicza jest jedynym przedstawicielem prawdziwych wartości.

Biografia

Ze strzępów licznych rozmów Bohatera z odwiedzającymi go osobami można wywnioskować, że bohater Kartoteki to:

Przedstawiciel pokolenia Kolumbów rocznik 20, który przeżył drugą wojnę światową.
Człowiek, który po wojnie uległ komunistycznej frazeologii i stanął w szeregach partii.
Człowiek, który przebudził się z letargu i wstydzi się „romansu” z władzą.
Człowiek oszukany, który nie widzi sensu życia.
Człowiek samotny pomimo wielu osób wokół niego.
Człowiek świadomy absurdalności historii, istnienia.
Pesymista pozbawiony wiary w cokolwiek.

Zatem bohater Kartoteki to:

antybohater, w przeciwieństwie do klasycznego bohatera dramatu, który jest organizatorem akcji;
everyman czyli każdy z nas i nikt zarazem ( bohater uniwersalny);
człowiek świadomy absurdalności świata;
człowiek charakteryzujący się postawą bierności, która jest formą buntu przeciw historii i pogrążonemu w chaosie światu;
w pewnym sensie polski bohater uwikłany w trudną dwudziestowieczną historię.

Bohater a inne postacie literackie

Estragon i Vladimir z dramatu Samuela Becketta Czekając na Godota. To antybohaterowie, ich bierność i oczekiwanie są także programową postawą wobec absurdalnego świata.

Bohater wiersza Andrzeja Bursy Sobota, który młodzieńczą energię traci świadomie na siedzeniu w knajpie i piciu wódki. W ten sposób buntuje się przeciw komunistycznej rzeczywistości.

Meursault z Obcego Alberta Camusa, bohater wyalienowany, zrezygnowany.

Najważniejsze momenty w życiu bohatera

Wizyta rodziców.
Odwiedziny Olgi.
Wizyta wujka.
Rezygnacja z próby samobójczej.
Spotkanie z młodą Niemką.
Spóźniony egzamin maturalny.

Związki bohatera z innymi postaciami

Chór Starców – chciałby, aby bohater był bardziej aktywny. Starcy czasem są źli na bohatera, czasem mają do niego stosunek prześmiewczo-ironiczny.

Matka i Ojciec – traktują bohatera jak małego chłopca. Wypominają mu np. podkradanie cukru z cukiernicy, zachowują się stereotypowo. Są tradycyjni aż do bólu – to tacy rodzice jak ze starych czytanek – zatroskana mamusia i surowy tatuś.

Nauczyciel – nienowoczesny, zacofany, wymaga wykuwania na pamięć, jest symbolem zacofania edukacji i braku kontaktu nauczycieli z młodzieżą.

Olga – kobieta niegdyś bliska bohaterowi. Jej słowa są emocjonalne, a wspomnienia związane z nadziejami na wspólne życie wciąż żywe. Ale bohater nie ma wyrzutów sumienia.

Pan z Przedziałkiem – bohater gardzi nim, bo ten człowiek zachowuje się jak ścierwo, nie ma zupełnie godności, jest gotów do największych poniżeń.

Tłusta kobieta – wspomnienie z przeszłości, jeszcze jedna była partnerka.

O utworze źródłowym

Głównym elementem scenerii, w której rozgrywa się Kartoteka jest łóżko głównego bohatera. Miejsce, w którym się ono znajduje, w zależności od osób, które w danym momencie pojawiają się na scenie, może być pokojem, ulicą, urzędem lub każdym innym miejscem. Działanie ogranicza się do przechodzenia poszczególnych osób dramatu, które w sztuce także pełnią funkcje określania w danym momencie tożsamości głównego bohatera. Obok odwiedzających, w dramacie występuje Chór Starców komentujący to, co dzieje się na scenie a także starający się nakłonić Bohatera do jakiegokolwiek działania.

Kartoteka to:

dramat awangardowy (odejście od klasycznych reguł, pomieszanie przestrzeni i czasu);
dramat realistyczno-metaforyczny, którego kompozycja utrzymana jest w konwencji snu (nadrealizm);
dramat absurdu, nawiązujący do europejskich dramatu Becketta, Ionesco;
dramat otwarty, dający różne możliwości interpretacji;
dramat prepostmodernistyczny, w pewnym sensie antycypujący charakter cywilizacji drugiej połowy XX wieku.

W pewnym sensie Kartoteka była świadomą prowokacją artystyczną Tadeusza Różewicza. A sam autor tak mówił o tym dramacie:

Jedno wiedziałem. Wiedziałem, że forma dramatu Rittnera, Zapolskiej i Kruczkowskiego nie da nowego teatru, że musi nastąpić big bang. Że musi nastąpić jakiś wielki wybuch […] Wiedziałem, że nic nie zrobię jeśli nie rozrzucę na wszystkie strony tych starych zabawek, klocków, nie powyrzucam i nie będę próbował z nich złożyć zupełnie nowej całości.

Wyobraź sobie, iż bardzo trudno było skompletować zespół aktorski, który chciałby (a raczej odważyłby się) grać w Kartotece. Dla ówczesnych polskich aktorów tego typu przedsięwzięcie artystyczne było na tyle nowatorskie, odważne czy nieznane, że artyści sceny nie mogli wyobrazić siebie w takiej sztuce. Świadomość tego najlepiej obrazuje niezwykłość i nowatorstwo postaci Bohatera.

Tematy, przy których można wspomnieć bohatera

upadek wszelkich wartości, kryzys idei;
poczucie absurdalności świata;
samotność wśród innych ludzi;
niemożność porozumienia się;
wpływ polskiej XX-wiecznej historii na życie człowieka.

O języku Kartoteki

W obrębie dramatu mieszają się dialogi w formie tradycyjnej (funkcja komunikatywna) i dialogi w formie mowy pozornej (tzw. Mówienie obok siebie).
Przenikają się style mówienia, ale dominującą rolę odgrywa frazeologia banału. W ten sposób Stanisław Różewicz chce ośmieszyć peerelowską nowomowę.
Występują także parafrazy słynnych cytatów np. z Wesela czy z fraszek Kochanowskiego.

Kartoteka Tadeusza Różewicza

Dzieło

Kartoteka

Autor

Tadeusz Różewicz

Czas i miejsce akcji

Sztuka rozgrywa się współcześnie, ale czas nie jest bliżej określony. Na pewno jest to XX w. w didaskaliach czytamy, że Kartoteka to sztuka „realistyczna i współczesna”. Miejscem akcji przez cały czas trwania sztuki jest pokój bohatera, w którym niezmiernie ważnym rekwizytem jest łóżko. Bohater przez większość czasu pozostaje w pozycji horyzontalnej, czyli po prostu leży.

O czym jest Kartoteka?

o upadku wszelkich wartości, o kryzysie idei,
o poczuciu absurdalności świata,
o samotności wśród innych ludzi,
o niemocy porozumienia się,
o wpływie polskiej dwudziestowiecznej historii na życie człowieka.

Co to za typ bohatera?

Antybohater – bohater bez żadnych wyrazistych cech.
Współczesny everyman – ale uwaga, everyman związany z Polską.
Człowiek doświadczony traumą wojny – zniechęcony do życia, bierny, przygnieciony wydarzeniami sprzed 20 lat.
Reprezentant pokolenia Kolumbów, który przeżył wojnę.

Pojęcia związane z tym bohaterem

Everyman – bohater średniowiecznych moralitetów, który jako typ bohatera pojawia się również w literaturze współczesnej. Prezentuje on rozbitą osobowość współczesnego człowieka. Jest to everyman specyficznie polski – pojawiają się liczne nawiązania do historii i kultury Polski.

Kolumbowie (pokolenie Kolumbów) – nazwa wywodzi się od tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20. Jak wskazuje tytuł, pokolenie Kolumbów to pokolenie ludzi urodzonych ok. 1920 r., czyli takich, których młodość (matura, początek studiów) przypadła na wybuch II wojny światowej. Pod wieloma względami jest to pokolenie wyjątkowe i tragiczne. Kolumbami było wielu genialnych poetów, którym nie dane było w pełni rozwinąć swojego talentu, np. Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy. Ale niektórzy Kolumbowie – np. ksiądz Jan Twardowski, przeżyli wojnę.

Bohater Kartoteki symbolizuje:

osobowość zdezintegrowaną, rozbitą,
osobowość porażoną doświadczeniem wojny,
człowieka, który ocalał „prowadzony na rzeź”,
współczesnego polskiego everymana,
zaprzeczenie cech bohatera romantycznego.

Charakterystyka

Bohatera Kartoteki trudno scharakteryzować. Jak to zrobić, skoro nic właściwie o nim nie wiemy? Nie znamy jego imienia i nazwiska, a wieku możemy się jedynie domyślać… Najłatwiej byłoby scharakteryzować go przez negację: NIE przypomina bohaterów romantycznych – nie jest wielką indywidualnością, w przeciwieństwie do nich NIE jest aktywny, nie skupia na sobie uwagi czytelnika, NIE jest nikim wyjątkowym i godnym uwagi – to jeden ze zwykłych, szarych ludzi, który nie ma ciekawych zainteresowań ani ciekawej osobowości…

Bohater, jak czytamy w didaskaliach, to mężczyzna “bez dokładnie określonego wieku, zajęcia i wyglądu”. Cóż to wiec za bohater?! Przez całą niemal sztukę leży na łóżku, a przez jego pokój przewijają się postacie z różnych okresów jego życia. Wszyscy ci goście nazywają go różnymi bohaterami: Dzidek, Wacek, Tadek. Budują postać bohatera według własnych wyobrażeń i rożnych stereotypów. Postać bohatera jest zbudowana na kształt zlepku wielu biografii i wielu istnień. Odejmują mu one określoność i wyjątkowość. Bohater jest postacią w rodzaju everymana, ale everymana bardzo specyficznego, bo jest to everyman specyficznie polski – jego doświadczenia określone są okolicznościami, w których przyszło żyć pokoleniu Kolumbów.

Najważniejszym doświadczeniem, wokół którego wszystko się kręci i które paraliżuje działania bohatera i odbiera mu chęć do życia, jest niezapomnianą traumą. To doświadczenie wojenne ukształtowało osobowość bohatera – rozbitą, zdezintegrowaną. Bohater jest pozbawiony złudzeń i widoków na lepszą przyszłość. Nic mu się nie chce i na niczym specjalnie mu nie zależy. Jest samotnikiem i człowiekiem biernym. Świadomie rezygnuje z aktywności, bo nie widzi w niej głębszego sensu.

Bohater zmaga się z traumatycznymi przeżyciami, które pozostawiły bardzo wyraźny ślad w jego duszy. Decyduje się nawet na próbę samobójczą, z której szybko jednak rezygnuje. Jego metodą na przetrwanie jest “życie bez zdarzeń”, bierność i apatia, poddawanie się losowi.

Bohater niekiedy wydaje się śmieszny, ale jest chyba postacią tragiczna. Symbolizuje losy pokolenia, które przeżyło wojnę – nawet walczyło w partyzantce, otarło się o śmierć, straciło wielu bliskich, widziało mordy i inne okropieństwa, a potem musi z tym dalej żyć. Tylko jak? Na to pytanie bohater nie umie odpowiedzieć… Pozwala więc, by życie przepływało obok, tak jak obok jego łóżka przepływają różne postacie, z którymi zetknął się w życiu.

Zobacz:

Kim jest bohater Kartoteki?

O czym jest Kartoteka Tadeusza Różewicza?

Tadeusz Różewicz matura

Tadeusz Różewicz (biografia)

Kartoteka – przykład teatru otwartego Różewicza

Omów kompozycję Kartoteki Tadeusza Różewicza

Jakie interpretacje Kartoteki Tadeusza Różewicza możesz zaprezentować?