Moralny wymiar przeżycia wojennego w ujęciu twórców XX wieku

Moralny wymiar przeżycia wojennego w ujęciu twórców XX wieku.

Pułapka?
Sformułowanie: moralny wymiar. Mamy pisać o problemach etycznych, o wpływie wojny na moralność, o dylematach moralnych, nie o czym innym.

Uważaj!
• Możesz pisać o dawniejszych wojnach – jeśli piszą o nich twórcy XX wieku!
• Nie możesz przywoływać dzieł wcześniejszych. Dlaczego? Uważnie przeczytaj temat.

Rada

• Wyeksponuj dylematy moralne, nie losy bohaterów.
• Nawiąż do innych wojen!

Warto uwzględnić np.:
• Na Zachodzie bez zmian Remarque’a
• Komu bije dzwon Hemingwaya

Nawiąż do innych tekstów kultury
Temat nie wyklucza filmu – np. tytułów o Wietnamie jest bez liku. Przykładów na to, jak przeżycie wojenne wypacza ludzką moralność – też jest sporo:

• Krajobraz po bitwie Wajdy,
• Życie jest piękne Benigniego,
• Jeszcze tylko ten las Łomnickiego
• Daleko od okna Kolskiego

Inny wymiar wojny

Napisz też, że przeżycie wojenne nie tylko pokazywało degradację moralną człowieka, stało się też godziną próby, wielkim sprawdzianem człowieczeństwa. Niektórzy zdali ten straszliwie trudny egzamin.

Dowody:

• czyn ojca Maksymiliana Kolbego pokazany w eseju Jana Józefa Szczepańskiego i w filmie Życie za życie, poświęcenie Janusza Korczaka (Korczak Wajdy),
• odwaga Kolumbów (Kolumbowie. Rocznik 20, poezja Baczyńskiego),
• głodówka Polaków w Jercewie (Inny świat),
• walka ŻOB-u (Zdążyć przed Panem Bogiem – itd., itd., itd.).

Jak zacząć?

Podsumowanie XX wieku – będzie dobrym wprowadzeniem w dalszy ciąg rozważań.

Przykład I

XX wiek, szczególnie jego pierwsza połowa, zmienił diametralnie Europę, a w tym i nasz kraj. Nie tylko los kraju i jego ustrój uległ przemianie, ale także legły w gruzach wszystkie wartości, które do tej pory wydawały się niezaprzeczalne.
Runęły dotychczasowe idee, poglądy. Załamała się nadzieja i wiara we wrodzone dobro człowieka, miłosierdzie, litość. Istnienie uczuć wyższych podano w wątpliwość. Głównym czynnikiem powodującym to rozdarcie – duchowe i moralne – była II wojna światowa.
Nieodwracalnie zmieniła psychikę tych, który przeżyli, skrzywiła ich kodeks moralny, co obserwujemy w literaturze wielkich twórców, naocznych świadków i uczestników tej tragedii.

Przykład II

Mottem całej twórczości lagrowej, obozowej i powojennej mogą być słowa Zofii Nałkowskiej (Medaliony), że to „ludzie ludziom zgotowali ten los”. Tych kilka słów to kwintesencja całego bólu, żalu, rozpaczy i cierpienia wszystkich tych, których dotknął terror.
My, ludzie żyjący teraz, codziennie podejmujący decyzje, dokonujemy wyborów – mniej lub bardziej ważnych, coś odrzucamy, coś przyjmujemy. Tak dzieje się w normalnym świecie, ale nie w sytuacjach ekstremalnych, nie w lagrach i obozach koncentracyjnych, które były fabrykami śmierci i miejscami dehumanizacji człowieka, źródłem zła, terroru i przemocy, poniżeniem godności ludzkiej, hańbą całej generacji ówczesnych Niemców.

Co w rozwinięciu?

Trzeba omówić kolejne problemy, zagadnienia, nie kolejne utwory, np.

• Rozmycie wartości, granicy między dobrem a złem (przykłady z różnych utworów: „zbrukanie” zabijających wroga dawnych idealistów Kolumbów, zatarcie granicy między katem a ofiarą w obozie – kategorie więźniów)
• Obojętność na los innych (Opowiadania Borowskiego, Wszystko co najważniejsze Oli Watowej)
• Zaprzeczenie dotychczas głoszonych ideałów (wolność, równość, braterstwo, demokracja, nawet religia często nic już nie znaczą)
• Wzrost ksenofobii, antysemityzmu (Pianista, Medaliony, Początek, Rozmowy z katem)
• Niemożność odnalezienia się w normalnym świecie po wojnie (Kartoteka, Ocalony, przykład biografii Borowskiego)
• Bezradność wymiaru sprawiedliwości, niemożność wymierzenia kary (Medaliony Nałkowskiej, Opowiadania Borowskiego)
• Kryzys cywilizacji (osiągnięcia techniczne służyły… zabijaniu – cywilizacja śmierci: Medaliony Nałkowskiej, Opowiadania Borowskiego)
• Kryzys sztuki (Kartoteka Różewicza, Opowiadania Borowskiego, poezja Różewicza).

Przykład sformułowań:

Traktuje o tym wiele utworów o tematyce wojennej, jednak najbardziej chyba zapadają w pamięć opowiadania Borowskiego i ich bohater Tadeusz. Ten młody człowiek zdołał przystosować się do obozu. Zostając vorarbeiterem, miał szansę przeżycia. Ale co z innymi, jednostkami słabszymi, bardziej wrażliwymi, które nie mogły zgodzić się na nieludzkie traktowanie?
Przeciętny więzień miał właściwie przed sobą trzy drogi wyboru. Mógł próbować ucieczki, która równała się samobójstwu. Mógł, psychicznie i fizycznie wyczerpany, poddać się, załamać, co najpewniej też skończyłoby się śmiercią. Mógł też wyzbyć się resztek litości, współczucia, wyrzec się solidarności, przyjaźni – po prostu przystosować się do panujących warunków.
Czy mogła zawiązać się tam solidarność? Tam, gdzie „człowiek patrzył na człowieka jak na obiekt do zjedzenia”? (Dzień na Harmenzach). W świecie, gdzie naczelną wartością jest życie w każdej sekundzie zagrożone, takie uczucia, jak solidarność, przyjaźń czy litość – istnieć nie mogły. Tadek pozostawił sobie tylko jedno uczucie – miłość do dziewczyny i tylko jedną ideę – przetrwania. Wiedział, że innego sposobu, by przeżyć, nie ma. W okupowanej Warszawie można się było jeszcze bronić; zmniejszając zagrożenie do minimum – dotrwać do wyzwolenia. W obozie takiej drogi nie było.
Więźniowie musieli wyzbyć się uczuć wyższych, musieli zapomnieć o jakiejkolwiek moralności. Jeżeli chcieli przeżyć, czynili to kosztem drugiego człowieka, kosztem swojego „ja”, swej psychiki i osobowości. Zorganizowany system niemieckiego ludobójstwa kaleczył, zacierał granice dobra i zła, prawdy i fałszu. Człowiek potem nie umiał powrócić do normalnego życia, nie mógł się odnaleźć w otaczającym go świecie.

Moralność ocalonych

Ci, którzy przeżyli to piekło, próbowali wyrazić uczucia w swej twórczości, niejednokrotnie tworząc nowy język sztuki, poezji. Tak powstał cały cykl wierszy Różewicza, a w nim ten pt. Ocalony.

Mam 24 lata
Ocalałem
Prowadzony na rzeź.

Bohater przeżył, ale nie ocalał, bo nie zachował w sobie tego, co najcenniejsze, co zachowania warte. „Pojęcia są tylko wyrazami”, cnota i występek – słowami bez znaczenia, bez desygnatu, pustymi dźwiękami. Znaczy to, że wartości takie, jak miłość, dobroć, litość, straciły swą rolę w życiu. Już nie budują, nie podnoszą, nie dodają wiary, nie są ostoją, azylem, bezpieczną przystanią utożsamianą z domem. Wojna zmieniła losy i kodeks moralny ludzi. Łapanki, masowy terror na ulicach, strach, trwoga, ucieczki – tak wyglądało życie. Brakowało wody, żywności, domy legły w gruzach – więc nie było miejsca, w którym można było przenocować. Schronem stały się kanały i resztki spalonych budynków, które i tak nie były bezpieczne (Pamiętnik z powstania warszawskiego Białoszewskiego). Czy świadomość tych ludzi mogła pozostać nienaruszona? Stałe zagrożenie, walka o przetrwanie – to wszystko poczyniło zmiany w osobowościach wielu ludzi. Naturalną reakcją na lęk jest ucieczka w noc, w sen, ale co wtedy, gdy koszmary senne są gorsze od rzeczywistości? Baczyńskiemu noc kojarzy się z terrorem, z masowymi łapankami, śmiercią bez imienia.

Jak zakończyć?

Refleksje o wojnie i ludobójstwie.

Przykład:

III Rzesza w świadomości Polaków i świata na zawsze pozostanie symbolem okrucieństwa i bestialstwa. Człowiek, który przeżył wojnę, nie jest już w stanie przystosować się do normalnego życia. Oswojony ze śmiercią nie będzie na nią reagował po powrocie z „innego świata”, ze świata zza drutów kolczastych. Okaleczony psychicznie, moralnie i fizycznie nie odnajdzie już nowych wartości i idei. Jego życie do końca pozostanie tylko wspomnieniem z „tamtego” okresu, jego myśli będą wciąż „tam” wracać, jego świadomość uczyni wojnę punktem odniesienia do obecnej rzeczywistości.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c167-wspolczesnosc/medaliony-zofii-nalkowskiej

Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego

https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/opowiadania-tadeusz-borowski

https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/poczatek-andrzeja-szczypiorskiego-3

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/wspolczesnosc/c153-wspolczesnosc-poezja-w-polsce/omow-problematyke-powiesci-andrzeja-szczypiorskiego-pt-poczatek

https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/kartoteka-tadeusza-rozewicza-2

https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/wspolczesnosc/c153-wspolczesnosc-poezja-w-polsce/jak-oceniasz-psychike-czlowieka-zlagrowanego-zaprezentowana-w-opowiadaniach-borowskiego