Pan Tadeusz, Nad Niemnem, Noce i dnie – księgi domu polskiego.
Komentarz do tematu
Temat pracy sformułowany nieco metaforycznie nie zawiera polecenia. Zdaje się mówić w domyśle: wykaż, w jaki sposób te lektury są księgą domu polskiego, dlaczego tak się je nazywa. Potwierdź, że są nią rzeczywiście – bo są, to wiadomo…
Pomysł na wstęp – definiowanie pojęcia zawartego w temacie
To prawie zawsze się sprawdza, jest dobrym punktem wyjścia do wielu wypracowań.
Ważne sformułowania
- dom jako ośrodek kulturotwórczy
- zamożne ziemiaństwo i zaścianek
- elitarność szlachty: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”
- kultywowanie tradycji
Uatrakcyjnij pracę cytatem!
Np. przytocz fragment z utworu literackiego wskazanego w temacie
Tym ładem, mawiał, domy i narody słyną,
Z jego upadkiem domy i narody giną.
(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz)
Podpowiedzi
Wskazane sformułowanie
pauperyzacja szlachty
Do rozważań o szlachectwie warto by też dołączyć cytaty z książki Marii Ossowskiej Ethos rycerski i jego odmiany.
Wesprzyj swoje sądy opinią autorytetu
O deklasacji szlachty
Poprzez losy Ostrzeńskich i Niechciców Dąbrowska ukazuje jeden z najważniejszych procesów kulturowo-społecznych w dziejach narodu polskiego po powstaniu styczniowym oraz na przełomie XIX i XX wieku: opisując pokolenie „wysadzonych z siodła”, przedstawia skomplikowane rodowody społeczne Polaków, a zwłaszcza rodowód inteligencji. Pisarka śledzi losy zdeklasowanej i zubożałej szlachty, poszukującej, wobec przeobrażeń rzeczywistości społecznej nowego miejsca w świecie i w społeczeństwie. Tym samym kontynuuje idee głoszone przez Prusa w „Lalce”, Orzeszkową w „Nad Niemnem”, przez Żeromskiego w „Ludziach bezdomnych”.
(Tomasz Wroczyński, Literatura polska dwudziestolecia międzywojennego)
Zacytuj: O kulcie pracy w Nocach i dniach
Na pozór autorka sobie przeczy: osądza surowo ten świat szlachecko-ziemiański, stwierdzając słusznie, że z tego świata nie ma wyjścia donikąd, a jednak odczuła w nim temat epicki. Sprzeczności tej jednak nie ma. Za godny w świecie szlachecko-ziemiańskim uznała tylko żywioł, który znajdował drogę wiodącą z tego zamkniętego świata w rzeczywistość – w trud i twórczość; z niego rekrutowała się tzw. inteligencja i elita narodu.
(Zdzisław Libera, Maria Dąbrowska)
Jak zacząć?
Dobry będzie wstęp, który postawi obok siebie wymienione w temacie utwory literackie, wskaże ich cechę wspólną. Podwyższy poziom pracy refleksją o motywie domu w literaturze polskiej.
Pan Tadeusz, Nad Niemnem i Noce i dnie to utwory powstałe w różnych okresach literackich. Każdy z nich został napisany w charakterystycznej dla swej epoki konwencji, łączą je jednak pewne elementy wspólne. Jedną z takich zbieżnych cech są opisy domu polskiego.
Motyw domu jest silnie obecny w polskiej literaturze: przypomnijmy choćby Czarnolas u Kochanowskiego, dwory z komedii Fredry, a z kręgu literatury współczesnej np. dworek z Doliny Issy Miłosza czy dom z Widnokręgu Myśliwskiego.
Co w rozwinięciu?
Trzeba wyjaśnić, jak to się dzieje, że właśnie te utwory stanowią coś w rodzaju księgi polskiego domu. Na czym polega ich funkcja w polskiej kulturze, potem można też opisać te domy, ich obyczaje czy tradycje.
Przykłady sformułowań:
Polskie domy opisane w Nad Niemnem, Panu Tadeuszu i Nocach i dniach pełnią funkcję patriotyczną, ocalają tradycję i mają wielkie znaczenie sentymentalne. Panuje w nich atmosfera sprzyjająca życiu rodzinnemu, to zaś wpływa na pielęgnowanie typowo polskich cech i przymiotów, kultywowanie narodowych tradycji.
W czasach zaborów, w których toczy się akcja wymienionych utworów, nie było prawie oficjalnych możliwości rozwoju polskiej kultury, miejsc, w których tradycje narodowe mogłyby być kultywowane. Funkcję ośrodków kulturotwórczych przejęły więc domy, w szczególności – domy szlacheckie. Tę właśnie rolę wyeksponowali Mickiewicz, Orzeszkowa i Dąbrowska.
„Noce i dnie” nazwane zostały przez krytykę literacką księgą domu polskiego. Tytułowe dni i noce płyną w jednym z polskich domów. Zostaje on ukazany na szerokim tle społecznym, ale jednocześnie czytelnik nie jest pozbawiony typowo rodzinnych spraw i szczegółów.
Obszerniejszą księgę polskiego domu tworzą – ze względu na zakres obejmowanego czasu – „Pan Tadeusz” oraz „Nad Niemnem”. Jednym z elementów łączących te dzieła jest sposób ukazania szlachty. Dzieli się ona na bogatsze ziemiaństwo i ubogich mieszkańców zaścianka. Relacje między tymi grupami oddają między innymi układy między Soplicowem a Dobrzynem, Korczynem a Bohatyrowiczami. Mimo różnic, przedstawiciele tych środowisk (szczególnie tego biedniejszego środowiska) pamiętają o treściach zawartych w powiedzeniu: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.
Podobnie do dworu w Soplicowie ukazany jest dwór państwa Korczyńskich, Eliza Orzeszkowa i Maria Dąbrowska sięgały w swej twórczości do wielkich tradycji romantycznych. Dom Niechciców również nabierał cech dworku, choć początkowo, gdy Bogumił i Barbara borykali się z trudnościami finansowymi, zmuszeni byli do umieszczenia maszyn gospodarskich w jednym z pokojów. Taka sytuacja w najpóźniejszym z trzech utworów daje obraz degradacji i ubożenia szlachty.
Jak rozbudować pracę?
Przez opis pejzażu, wyglądu, tego, jak spędzali czas, pracując i świętując, mieszkańcy tych domów. To materiał bardzo bogaty, sam Pan Tadeusz dostarcza wiedzy o obyczajach na rozprawę. Najważniejsze jest to, że te obyczaje ocaliły od zaginięcia polskość i tradycję. Jakie wybierzesz przykłady – to już zależy od pamięci i upodobań.
Polski dom wpisany jest w krajobraz wsi. Piękno wsi, przyrody, pól, łąk, lasów, nieba zostało odzwierciedlone w literaturze. Wyśmienite pod względem artystycznym opisy przyrody i jej zjawisk pozwalają obcować z naturalnym pięknem, którego każdy pragnie.
Podczas lektury poznajemy również sposób urządzenia polskiego domu. Musiało w nim być schludnie, czysto, przyjemnie. Każdy domownik i gość miał się czuć w jego wnętrzu dobrze i bezpiecznie. Miejsca, w których mieszkali Polacy, nie mogły być pozbawione akcentów narodowych. Z ksiąg „Pana Tadeusza” dowiadujemy się, że ściany domu ozdabiały portrety sławnych Polaków, serwis, którego używano do posiłków, był ręcznie malowany, przedstawiał sceny dotyczące historii Polski, zegar kurantowy wygrywał melodię „Mazurka Dąbrowskiego”.
Na polskich stołach pojawiały się pięknie podane, tradycyjne potrawy: mięsa, barszcz, rosół, bigos, gorące piwo ze śmietaną, kawa i chłodnik litewski. Uroczystości rodzinne były okazją do szczególnej dbałości o tradycję, nie tylko kulinarną. Świętowanie różnych miłych wydarzeń rodzinnych wiąże też polski dom z Kościołem i religią. Przykładem takich uroczystości są zaręczyny i śluby. We wszystkich trzech utworach mają one miejsce, we wszystkich są zwrotnymi momentami akcji. „Pana Tadeusza” i „Nad Niemnem” kończy związanie losów młodych, „Noce i dnie” – przeciwnie, ślubem się rozpoczynają. Uroczystości te łączą wyżej wymienione utwory w pewną całość.
Kolejnym elementem łączącym jest pielęgnowanie uczuć patriotycznych. Wspólnym pragnieniem Polaków ukazanych w omawianych dziełach było odzyskanie niepodległości. W domach dbano o zachowanie tradycji powstańczych, darzono szacunkiem, wręcz otaczano czcią uczestników walk narodowowyzwoleńczych.
Mieszkania były miejscem spotkań środowisk patriotycznych (np. dom Ostrzeńskich) oraz działania emisariuszy (Ksiądz Robak). Podczas spotkań grano polską muzykę, recytowano patriotyczne wiersze, które były zakazane przez cenzurę. Szczególną wagę przykładano do wychowania w duchu polskości młodego pokolenia – stąd starania Niechciców, by ich dzieci uczyły się w polskich szkołach.
Jak zakończyć?
Odwołaj się do współczesności!
Konfrontacja tematu z doświadczeniami współczesnego czytelnika często dobrze robi pracy.
Przykład:
Pan Tadeusz, Nad Niemnem, Noce i dnie to utwory pod wieloma względami realistyczne, z których uzyskujemy wiele informacji na temat życia ówczesnych ludzi. Ukazany w nich model rodziny nie jest idealny, ale mimo to może być przykładem dla współczesnych rodzin. Ograniczenie kultywowania tradycji, zmniejszenie ilości wspólnych zajęć i rozmów oddaliło jeszcze bardziej dzisiejszą rodzinę od ideału. Księga domu polskiego, której karty odczytujemy dziś na nowo, jest dla nas przepięknym i przebogatym dowodem na to, że dom był w czasie zaborów ostoją polskości. Księga ta skłania nas do przemyśleń nad rolą ojczyzny, rodziny, środowiska, w którym spędziliśmy dzieciństwo i w którym obecnie przebywamy.
Zobacz:
Udowodnij, że Pan Tadeusz Mickiewicza spełnia wymagania gatunku, jakim jest epos