Jakie przesłanie dla matek zawiera wiersz Do matki Polki Adama Mickiewicza?
Wstęp I
Wiersz Adama Mickiewicza „Do matki Polki” powstał w 1830 r. we Włoszech. Poeta zamieścił go w drugim wydaniu III cz. „Dziadów”. Utwór krążył również w wielu odpisach w kraju i na emigracji. To ważny wiersz, który można by zestawić z… „Lamentem świętokrzyskim”, ponieważ zawiera przesłanie dla matek, przestrogę dla nich. Tematem obu dzieł jest cierpienie matek związane ze śmiercią ich synów lub zadawanymi im mękami. Z tym że Maryja w „Lamencie…” kieruje swe słowa do wszystkich kobiet, a nadawca wypowiedzi w „Do matki Polki” kieruje swe słowa do matek Polaków żyjących w czasach niewoli.
Wstęp II
Wiersz Adama Mickiewicza „Do matki Polki” wzbudził poruszenie, podziwiano prawdę słów wieszcza. Lecz podniosły się także głosy krytyczne; poecie zarzucano szerzenie niewiary w przyszłość narodu i snucie pesymistycznych wizji, podczas gdy tak bardzo potrzebna była nadzieja i wiara. Ten wiersz rzeczywiście zdaje się zaprzeczać ideom mesjanizmu, gdyż w czwartej strofie czytamy: „Syn twój wyzwany do boju bez chwały / I do męczeństwa… bez zmartwychpowstania”. Jednak niektórzy odczytywali ten wiersz jako zachętę do walki na przekór wszystkim przeciwnościom, nawet i bez nagrody, jaką byłoby odzyskanie wolności czy chociażby sławy.
Rozwinięcie
Nadawca wypowiedzi zwraca się do wszystkich matek jemu współczesnych. Żyły one w takich czasach, że ich synowie już byli konspiratorami, spiskowcami albo – jeśli byli na to za młodzi lub za mali – i tak nieuniknione, że nimi zostaną.
Synów matek Polek wiele łączy z Konradem Wallenrodem, bohaterem powieści poetyckiej Adama Mickiewicza. Przyjrzyjmy się pierwszemu ważnemu podobieństwu. Uczucia patriotyczne Konrada rozbudziła pieśń, poezja patriotyczna, opowieści o przeszłości. Podobnie zostają rozbudzone uczucia patriotyczne młodych Polaków.
Synów matek Polek nie czeka otwarta walka, która nie przynosi ujmy żołnierzom czy rycerzom. Przypomnijmy sobie, że i Konrad Wallenrod musiał uciec się do podstępu, zaprzedać zasady kodeksu rycerskiego. Podobnie i młodzi Polacy będą musieli posługiwać się zdradą i podstępem. Będą musieli m.in. nauczyć się „Mową truć z cicha, jak zgniłym wyziewem, / Postać mieć skromną jako wąż wystygły”. Takie metody walki nie zostały przez nich wybrane – gdyby mogli, stanęliby do otwartej walki. Narzucił je potężny przeciwnik, despota:
Bo on nie pójdzie, jak dawni rycerze,
Utkwić zwycięski Krzyż w Jeruzalemie,
(…)
A placem boju będzie dół kryjomy,
A wyrok o nim wyda wróg potężny.
Wynik tej walki jest z góry przesądzony – patrioci konspiratorzy nie wygrają z potężną machiną despotyzmu. Dlatego matki powinny już od dzieciństwa przygotowywać swoich synów do męczeństwa, którego nie może uniknąć spiskowiec. W wierszu zawarte są zalecenia dla matek, by okręcały swoim dzieciom ręce łańcuchem, zaprzęgały je do „taczkowego woza”. A wszystko po to, by ich dzieci nie przyniosły wstydu ojczyźnie, nie były tchórzami: „By przed katowskim nie zbladnął obuchem / Ani się spłonił na widok powroza”.
Matka Polka została tu porównana do Maryi stojącej pod krzyżem Syna. Została tu przytoczona legenda o Zbawicielu, który już w dzieciństwie bawił się małym krzyżykiem, przyszłym narzędziem swej męki. Zresztą tak właśnie często bywa ukazywany mały Jezus, kilkulatek bawiący się z Janem Chrzcicielem pod okiem Maryi, w dziełach malarskich. Czytamy: „Nasz Odkupiciel dzieckiem w Nazarecie / Piastował krzyżyk, na którym świat zbawił”.
Tragizm losu konspiratorów potęguje fakt, że ich poświęcenia i ofiary są z góry skazane na klęskę (ci ludzie mają tego świadomość!). Nie mogą również liczyć na sławę wojenną: „Za całą sławę krótki płacz kobiecy / I długie nocne rodaków rozmowy”.
Zakończenie
„Nocne rodaków rozmowy” są jednak dowodem pamięci o męczeństwie i śmierci bohaterów, są też sposobem przekazywania ich ideowego testamentu. Słowa skierowane do matek Polek są gorzkie, czasem ironiczne. Ale wiersz chyba nie jest do końca pesymistyczny… Pokazuje przecież, że naród nie daje się stłamsić zaborcy, że ma wielką siłę ducha.
Zobacz:
W jakich utworach romantycy podejmowali temat patriotyzmu i walki o wolność ojczyzny?
Topos matki cierpiącej w kulturze średniowiecza i poezji polskiej XX wieku