Przygotujcie sobie na lekcję fragmenty:
- Przedmowa – koniecznie! Tam znajdziecie wszystkie wyjaśnienia dotyczące obrzędu dziadów.
- Kolejne przestrogi kierowane przez uczestników obrzędu do pojawiających się duchów.
Pytania otwierające lekcję
Co to w ogóle jest ludowość?
Ludowość to dorobek ludu, mieszkańców wsi, czyli ich kultura, wierzenia, obrzędy, zwyczaje.
Skojarz termin
Folklor = ludowa twórczość artystyczna, całość kultury ludowej: literatura (baśnie, ballady, podania, przysłowia ludowe), muzyka (pieśni i tańce), plastyka (elementy dekoracyjne, dzieła sztuki ludowej), obyczaje (np. dziady).
Jakie elementy ludowości odnajdujemy w II części Dziadów?
- Tytułowe dziady to nazwa ludowego obrzędu.
- Bohaterowie wywodzą się z ludu. Należą do nich:
- Guślarz,
- chór starców, wiejskich kobiet i mężczyzn.
- Wierzenia ludu.
Sposób przeprowadzenia ceremonii dziadów (plan zdarzeń)
- Przygotowanie miejsca obrzędu.
- Guślarz (kapłan, mistrz ceremonii, prowadzący obrzęd) prosi o zamknięcie kaplicy, ustawienie się dookoła trumny wszystkich zebranych uczestników obrzędu, zgaszenie wszelkich źródeł światła (lamp i świec), przysłonięcie okien kaplicy przed blaskiem księżyca.
- Przywoływanie kolejnych dusz przez Guślarza i Chór.
- Dusze dzieci pojawiają się po podpaleniu przez Guślarza garści kądzieli (włókna lnianego lub konopnego), które zgromadzeni wieśniacy muszą dmuchaniem unieść w górę i doprowadzić do całkowitego spalenia.
- Dusza złego pana pojawia się po podpaleniu kotła z wódką.
- Dusza dziewczyny przychodzi po podpaleniu wieńca z ziół.
- Inne dusze (które nie są głównymi bohaterami obrzędu) przychodzą zwabione ziarnami maku i soczewicy, które Guślarz rozsypuje w każdym kącie kaplicy. Ziarna te mają stanowić posiłek dla zbłąkanych dusz.
Pomocnikiem Guślarza w przywoływaniu duchów jest Chór, który kilkakrotnie powtarza zaklęcie:
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?
Próba zakończenia obrzędu (kłopoty z ostatnim duchem).
Gdy wybija północ, Guślarz uznaje, że czas zakończyć obrzęd dziadów. Dusze powinny już odejść, ale okazuje się, że w kaplicy pozostaje duch dziwnego młodzieńca, który nie reaguje na polecenia. Guślarz zauważa, że upiór przypatruje się jednej z uczestniczek obrzędu. Wieśniacy wyprowadzają dziewczynę z kaplicy, a duch młodzieńca kroczy za nimi. Dlaczego? Nie wiadomo. Na tym kończy się II część Dziadów.
Co znaczy słowo „dziady”?
Zajrzyj do Przedmowy! Tam Mickiewicz sam objaśnia tajemniczy tytuł utworu. Dziadami nazywa jeden z prastarych pogańskich obrzędów, który obchodzono na Litwie, w Prusach i w Kurlandii (na Łotwie). Lud wierzył, że dzięki obrzędowi dziadów dusze zmarłych mogły wrócić raz w roku do świata żywych, aby poprosić o pomoc w oczyszczeniu się z ziemskich win. Dziady prowadził kapłan i poeta zwany Koźlarzem, Huslarem lub Guślarzem. Był to obrzęd zakazany przez Kościół chrześcijański, ale mimo to gromadziło się na nim wielu wieśniaków, którzy święcie wierzyli w możliwość kontaktu ze zmarłymi. Aby pomóc duszom czyśćcowym, ludzie zostawiali w kaplicach i przycmentarnych opuszczonych domach jedzenie i picie, którymi zmarli mogli się posilić i napoić. Zdaniem Mickiewicza korzenie dziadów są wspólne dla wszystkich cywilizacji. W obyczajach greckich, skandynawskich, wschodnich i indiańskich funkcjonował zwyczaj dokarmiania zmarłych. Od czasów chrześcijańskich zwyczaj ten zmienił się, ale nie zaginął – pomieszał się z tradycją Święta Zmarłych (Zaduszek).
Cel wizyty duchów w kaplicy
Guślarz przywołuje dusze czyśćcowe, które dzięki obrzędowi mają okazję do posilenia się, ugaszenia pragnienia, wytłumaczenia się ze swoich win, odebrania jałmużny.
Ciekawe! W tekście możecie doszukać się fragmentu, w którym mowa jest o karach stosowanych wobec dusz czyśćcowych. Należą do nich m.in. palenie w smole, marznięcie na dnie rzek, wszczepianie w drewno, parzenie ogniem.
Bohaterowie Dziadów Mickiewicza
Utwór Mickiewicza ukształtowany jest na wzór ludowego obrzędu, czyli widowiska, w którym gromada pełni rolę wywoływaczy duchów i współczujących widzów. Aktorami są przywołane przez Guślarza (prowadzącego obrzęd) widma:
- dusze dwojga dzieci,
- dusza złego pana,
- dusza młodej dziewczyny,
- dusza dziwnego młodzieńca.
Jaką funkcję pełniła ludowość w tekstach romantycznych?
Stała się bardzo modna. Poeci romantyczni dopatrywali się w ludowości prostoty (nie pomylcie z prostactwem). Poszukiwali inspiracji w ludowych wierzeniach, obrzędach i zwyczajach. Odrzucali mądrości klasyków, przyjmowali najprostszy, choć bardzo surowy system wartości, przestrzegany przez lud. Mickiewicz wiele razy opowiadał historie ludowe usłyszane w dzieciństwie. Wykorzystał je nie tylko w dramacie Dziady, ale też w wielu wierszach i balladach. Szczególne wrażenie robiły na nim opowieści o obrzędach ku czci zmarłych oraz o możliwości odkupienia grzechów przez dusze czyśćcowe. Utkwiły mu w pamięci niektóre przestrogi (ludowe nauki moralne) dotyczące właściwego postępowania w życiu. Fascynował się moralnością prostych ludzi oraz atmosferą ich obrzędów.
Ludowy kodeks moralny (trzy przestrogi trzech dusz)
I. Tekst przestrogi
Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
Że według Bożego rozkazu:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Interpretacja przestrogi
Przestroga wypowiedziana przez dusze beztroskich dzieci. Żeby dostać się do nieba, zasłużyć na zbawienie, trzeba zaznać cierpienia.
Winy dusz wypowiadających przestrogi
Ciągła zabawa, nadmiar beztroski i radości, rozpieszczanie przez matkę, brak problemów, trosk, zmartwień, goryczy,cierpienia.
II. Tekst przestrogi
Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem,
Sprawiedliwie zarządzenia Boże!
Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże.
Interpretacja przestrogi
Przestroga złego pana, który uznaje swoją karę za sprawiedliwą i słusznie zarządzoną przez Boga. Wobec nikogo nie okazał za życia współczucia, litości, dobroci,więc teraz nie może być ratunku dla niego.
Winy dusz wypowiadających przestrogi
Niesprawiedliwość wobec poddanych (pewien głodny i biedny człowiek za kradzież kilku jabłek z sadu szlachcica został poszczuty psami i skazany na chłostę). Bezduszność, brak litości, okrucieństwo, podłość (uboga kobieta z małym dzieckiem została pobita i przegoniona z dworu na mróz).
III. Tekst przestrogi
Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
Że według Bożego rozkazu:
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie
Interpretacja przestrogi
Przestroga Zosi – młodej, pięknej, lecz próżnej pasterki, która nie umiała kochać. Człowiek musi znaleźć w sobie miłość do kogoś i musi nauczyć się odwzajemniać uczucia.
Winy dusz wypowiadających przestrogi
Zosia uwodziła młodych chłopaków, a potem nie odwzajemniała uczuć żadnego z nich. Była próżna, pusta, lekkomyślna, nieodpowiedzialna i niesłowna.
Zobacz:
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady