A… B… C… Elizy Orzeszkowej
Ta nowelka miała być wydrukowana w Świcie w 1884 roku, ale jej publikacja została wstrzymana przez carską cenzurę. Autorka zmieniła więc realia z rosyjskich na niemieckie i wydała ją dwa lata później w Gazecie Warszawskiej.
Bohaterka utworu, Joanna Lipska, zaniedbana, zmęczona, niczym się nie wyróżnia w miejskim tłumie. Zawsze ubrana w czarną wełnianą suknię, ukrywająca ładne, lniane włosy pod niemodnym kapeluszem. Nietowarzyska, nieśmiała, wydawać by się mogło – nijaka. Ta sama Joanna to także dobra siostra i świetna gospodyni. Chętnie pełni w domu kobiece obowiązki, sprząta, gotuje, ceruje, podczas gdy jej brat, Mieczysław, zarabia na życie jako urzędnik. By mu pomóc, dziewczyna postanawia udzielać korepetycji. Przede wszystkim jednak chce w ten sposób pomóc dzieciom z ubogich sąsiedzkich domów. Tyle że prywatne nauczanie po polsku jest wówczas zabronione przez zaborcę. Dziewczyna staje przed sądem. Wyrok brzmi: dwieście rubli grzywny z zamianą na trzy miesiące więzienia. Ponieważ Lipscy nie mają pieniędzy, Joanna jest przygotowana na pobyt w więzieniu. Aby ją przed nim uchronić, Mieczysław zapożycza się u lichwiarza. Całe to doświadczenie utwierdza tylko młodą nauczycielkę w przekonaniu, że postępowała słusznie. Lipska powraca do dawania lekcji.
W okresie prześladowań pod zaborami dla wielu Polaków utwór ten zawierał ważne przesłanie. Zaborcy zakazują uczyć, a Joanna, zresztą córka zwolnionego z posady nauczyciela, w myśl pozytywistycznego hasła pracy u podstaw ów zakaz łamie. Nawet strój bohaterki ma tu swoje znaczenie. Czarną suknię przywdziewały kobiety po upadku powstania styczniowego na znak żałoby po ojczyźnie. Odważniejsze zbierały gromadkę dzieci, brały elementarz, koniecznie polski, i zaczynały uczyć.
Prototypem Joanny była niejaka Apolonia Makowska, nauczycielka w Werkach, skazana za nauczanie dzieci polskiego. Orzeszkowa znała realia nauczania również z własnego doświadczenia. Założyła szkółkę wiejską, w której uczyła dwudziestu chłopców. A potem kolejną, w swym rodzinnym majątku Milkowszczyźnie.
Zobacz: