Modele świętości w kulturze europejskiej.

Modele świętości w kulturze europejskiej. Przedstaw konkretne przykłady tekstów kultury.

Temat nie jest szczególnie trudny, ale wymaga pewnej orientacji w sprawach religii – dobrze byłoby na przykład wiedzieć, czym różni się osoba święta od błogosławionej. Najwięcej materiału literackiego i najwięcej wzorów życia w świętości znajdziesz w epoce średniowiecza. Ale okazuje się, że epoka nam bliska, wiek XX również obfituje w przykłady życia, które mogą stać się dla wielu wzorcem do naśladowania i które inni (Kościół) uznają za święte. Do Ciebie należy decyzja, czy skupisz się wyłącznie na literaturze średniowiecza, czy odwołasz się również do literatury i kultury współczesnej.

Inne możliwości sformułowania tematu:

• Odwołując się do tekstów literatury parenetycznej, omów popularyzowane przez nią wzorce osobowe.
• Odwołując się do literatury z różnych okresów literackich, zilustruj pogląd, że średniowiecze jest epoką ciągle żywą i inspirującą.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Zdefiniowanie pojęcia, określenie głównych wątków tematu.

Kolejność prezentowanych argumentów

średniowiecze

• świętość w duchu augustyńskim (asceza) – Legenda o św. Aleksym;
• świętość w duchu franciszkańskim – miłość do życia i świata;
• polscy święci prezentowani na łamach kroni;

współczesne realizacje

• poświęcenie dla drugiego człowieka (ojciec Kolbe);
• idee franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego.

Wnioski
Aktualność pojęcia świętości, jego ewolucja w stronę humanizmu.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od próby zdefiniowania pojęcia świętości. Słownik języka polskiego określa ją jako cechę przypisywaną bóstwom i osobom wtedy, gdy chcemy dać wyraz ich najwyższej ocenie religijnej. Można na nią zasłużyć w jeden sposób: czyniąc wokół siebie dobro i zachowując nienaganną postawę moralną. Z kolei Mały ­słownik teologiczny podkreśla, że samo spełnienie tych warunków nie jest wystarczające: niezbędna jest też łaska Boga (tzw. łaska uświęcająca), która na ową świętość zezwoli.

Nie wnikając w teologiczne niuanse i spory, należy przyznać, że w naszej tradycji religijnej kult świętych jest mocno zakorzeniony, a ich postacie otaczane są ogromnym szacunkiem i czcią. Barwne portrety świętych spotkać można nie tylko w na poły ludowych opowiadaniach, przekazywanych z ust do ust, ale również w literaturze. Na specjalną uwagę zasługuje fakt, że wizerunki świętych, które w niej odnajdujemy, są bardzo zróżnicowane, co świadczy o tym, że do świętości człowiek może zmierzać różną drogą.

Wariant 2

Nawiąż do ideałów epoki, która ma najbogatszy dorobek w dziedzinie literatury parenetycznej – średniowiecze. To wówczas literatura wykształciła przeznaczony do naśladowania wzorzec parenetyczny świętego. Świętość była ówczesnym ideałem życia, do którego dążyli wszyscy, tak jak dziś jest nim kariera. Ale okazuje się, że także w czasach nam bliskich – w wieku XX można znaleźć liczne przykłady na to, że ideał świętego życia jest nadal obecny w kulturze.

 

Strategia rozwinięcia

Biblia

Opisuje życie wielu osób, uznanych później za święte. Pierwsi czczeni święci w chrześcijańskiej Europie to apostołowie. Wybrany przez Boga do świętości człowiek często musi zmierzyć się z samym sobą, pokonać swój lęk, ból, grzech, wykonać olbrzymią pracę, by wreszcie dostąpić tej najwyższej dla chrześcijanina radości i godności. Właśnie taką drogę przebył Paweł z Tarsu, znany później jako św. Paweł. Żył w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, był faryzeuszem, nosił imię ­Szaweł i z zaangażowaniem prześladował nową wiarę, która zataczała coraz szersze kręgi. Był obecny przy ukamienowaniu św. Szczepana – czy człowiek – oprawca mógł chociażby przypuszczać, że kiedyś zostanie powołany do świętości? A jednak stało się – jasność, która go nagle oślepiła, całkowicie zmieniła jego życie. Najpierw był wielki lęk przed niezwykłym, niewytłumaczalnym zdarzeniem, a później praca, poświęcenie, udział w wielu misjach. Postać św. Pawła jest dowodem na to, że świętość to wielki wysiłek i mordercze zaangażowanie – często na przekór przeciwnościom.

Świętość, stała się też udziałem jednej z najpopularniejszych postaci kobiecych z Nowego Testamentu – Marii Magdaleny. Była kobietą upadłą, pogrążoną w grzechu. Spotkanie z Chrystusem i otwarcie się na Jego głos sprawiło, że stała się innym człowiekiem.

Średniowiecze

Średniowiecze wykształciło specjalny typ literatury, który opisywał żywoty świętych. To hagiografia (słowo pochodzi z greckiego: hagios – święty i graphein – pisać). Najsłynniejszym dziełem hagiograficznym europejskiego średniowiecza jest Złota legenda Jakuba z Voragine (Legenda aurea). Jest ona znana również jako Żywoty świętych lub Historie lombardzkie. Powstała w roku 1266, została napisana po łacinie. Niemal od razu zaczęto ją przekładać na różne języki europejskie. Polskiego tłumaczenia doczekała się już w XIV w., ale obejmowało ono tylko jej fragmenty. Całość przełożono dopiero w XX w. (w r. 1922, a dokonał tego Leopold Staff). Złota legenda nie jest najstarszym zabytkiem gatunku. Za pierwszy utwór hagiograficzny uważa się tekst Vita Antonii (Żywot Antoniego), napisany przez św. Antoniego już w IV wieku. Wzór życia w świętości stał się w tej epoce jednym z najistotniejszych wzorców przeznaczonych do naśladowania. Warto posłużyć się tutaj jeszcze jednym terminem: literatura parenetyczna – to literatura, która prezentowała wzorce przeznaczone do naśladowania. Święty był, obok rycerza i władcy, jednym z najpopularniejszych bohaterów tej literatury.

Święty Aleksy

Ciekawym tekstem parenetycznym, przedstawiającym życie świętego jest Legenda o św. Aleksym. W polskiej wersji językowej jest ona utworem wierszowanym. Datuje się ją na rok 1454, ale ten rękopis nie jest oryginałem, lecz kopią dawniejszego wzoru. On z kolei powstał w V-VI w. i pochodził aż z Syrii. Do Europy Zachodniej przywędrował około wieku X i od tej chwili zaczęły pojawiać się jego różne redakcje.

Tekst ukazuje jakże inny od znanych nam z Biblii ideał życia świętego. Jego egzystencja podporządkowana jest nie walce za wiarę, lecz ascezie, na którą jednostka decyduje się w imię miłości do Boga. W życiu ­człowieka, który ją wybiera, nie ma miejsca na jakąkolwiek radość czy nawet zwykłą życiową wygodę. Odmawiając sobie prawa do radości, asceta kwestionuje to wszystko, co uważamy za naszą codzienność i normalność.

Bohater Legendy…, jest synem rzymskiego księcia. Rodzice czekali na jego narodziny przez wiele lat – jest wyczekany, wytęskniony, wyproszony u Boga. Dorasta w dobrobycie, ale jego życiowe ideały wykraczają daleko poza przyjemności, jakie mógłby mu dać majątek i uprzywilejowana pozycja społeczna. Przysięga Bogu czystość – tuż po swoich zaślubinach opuszcza piękną, młodą żonę, swoje dobra rozdaje ubogim, a sam wyrusza na żebraczą tułaczkę po świecie.

Nie skarżąc się, znosi nędzę, trud i niewygody – ofiarowuje je na chwałę Bożą – aż wreszcie, po kilkunastu latach wraca pod ojcowski dach. Ale nikt, nawet żona, nie rozpoznaje w nim dawnego panicza. Zresztą on się wcale o to nie stara. Jego schronieniem staje się nędzna komórka pod schodami, żywi się odpadkami a butni słudzy ojca nie szczędzą mu razów i upokorzeń („każdy nań pomyje…lał”). Tak egzystuje przez szesnaście lat, aż wreszcie umiera. I oto staje się cud: w Rzymie same rozdzwaniają się wszystkie dzwony, a opary, które wydziela ciało zmarłego, mają uzdrowicielską moc. Dopiero wtedy jego rodzina uświadamia sobie, kim naprawdę był pogardzany żebrak – asceta i nie może posiąść się ze­ zdumienia.

Kwiatki świętego Franciszka…

Zupełnie inny model świętości ukazują Kwiatki św. Franciszka z Asyżu.
To dzieło jest zbiorem historii o pełnym cudów życiu św. Franciszka i jego uczniów. Przekaz, który się zachował do naszych czasów, nie jest oryginałem, lecz tłumaczeniem z łaciny na język toskański i pochodzi z drugiej połowy IX w. Zawiera 53 Kwiatki, czyli po prostu opowiadania. Jego fragmenty szybko zaczęto przekładać na język polski, ale jako całość utwór został przyswojony polszczyźnie dopiero w XIX w. przez Leopolda Staffa.

Wzorzec świętości, jaki przekazuje ten tekst, daleki jest od rezygnowania z życia. Św. Franciszek zwraca się ku światu z miłością i radością, bo to właśnie miłość jest podstawą wiary. Według niego kochać należy każdą żywą istotę, bo nawet ta najdrobniejsza jest dziełem Bożym. Z tego przekonania bierze się typowy dla franciszkanizmu kult przyrody i poczucie, że my także do niej należymy. Wobec Boga wszystkie stworzenia są tak samo ważne (ewangeliczna cnota równości). By zaakcentować ten pogląd, franciszkanizm określa zwierzęta mianem naszych mniejszych braci.

Miłość przybrała tu także kształt pochylania się nad drugim człowiekiem – zwłaszcza tym, który cierpi, jest chory czy ubogi. Podać komuś takiemu rękę, pomóc, poświęcić się dla tych, którzy potrzebują (np. pracując wśród trędowatych), znaczy: naprawdę kochać Boga.

Bardzo ciekawy w myśleniu franciszkańskim jest stosunek do dóbr materialnych. Ubóstwo jest jedną z zalecanych cnót, lecz absolutnie nie dla ascezy. Po pierwsze – stanowi wyraz solidarności z najbiedniejszymi i jest ilustracją biblijnej zasady równości. Po drugie – daje człowiekowi wolność wewnętrzną. Ktoś, kto nadmiernie troszczy się o sprawy majątkowe, staje się ich niewolnikiem. Pieniądze przesłaniają mu cele duchowe, troska o ich pomnażanie pochłania i energię, i czas. Człowiek traci możliwość cieszenia się urodą świata. Jednostce powinno więc wystarczyć to, co rzeczywiście jest jej niezbędne do życia – reszta wręcz przeszkadza.

Istotną kwestią jest porównanie tych dwóch, krańcowo odmiennych modeli świętości.
Bohater Legendy o św. Aleksym w swojej epoce mógł imponować. Trudno odmówić mu siły woli, a nawet heroizmu. Jednak z dzisiejszej perspektywy jego postawa sprawia wrażenie mało użytecznej dla świata, a nawet krzywdzącej innych. Bohater zamknął się w swojej ascezie i niemal stracił kontakt z rzeczywistością. Unieszczęśliwił najbliższych: rodziców, którzy za nim tęsknili i nie wiedzieli, co stało się z ich synem i żonę, której złamał życie (wstrząsający wiersz Kazimiery Iłłakowiczówny: Opowieść małżonki św. Aleksego). Ten model świętości daleki jest więc od człowieka i nie współbrzmi z życiem. Bardzo trudno byłoby nam dzisiaj go dziś zaakceptować.

Natomiast przesłanie zawarte w Kwiatkach św. Franciszka… jest wciąż aktualne. Prawdy, które przekazuje, są proste i piękne (ewangeliczna zasada braterstwa, ubóstwa i równości). To niezwykła lekcja humanizmu, który może przekonać ludzi żyjących w różnych czasach ­i kręgach kulturowych. Poetycki i pełen czaru styl sprawia, że utwór czyta się z prawdziwą przyjemnością.

Święty Wojciech i święty Stanisław

Dwaj najpopularniejsi w średniowieczu polscy święci to święty Wojciech i święty Stanisław. Ich historie można poznać z polskich kronik średniowiecznych – Galla Anonima i Wincentego Kadłubka. Św. Wojciech pochodził z Czech i był biskupem, został zamordowany przez pogan. Bolesław Chrobry, na którego dworze Wojciech jakiś czas przebywał, wykupił jego ciało i pochował w Gnieźnie, dając tym samym początek kultu św. Wojciecha w Polsce.

Drugi słynny polski święty to Stanisław, biskup, który odważył się sprzeciwić Bolesławowi Śmiałemu i został zamordowany. Wincenty Kadłubek opisuje historię cudownego zrośnięcia się jego ciała. Omawiając te dwie postacie warto wykorzystać wiadomości z historii.

Święty Maksymilian Maria Kolbe

Obraz świętości, będący harmonijnym połączeniem heroizmu i miłości do drugiego człowieka, odnajdujemy we współczesnym zbiorze esejów Jana Józefa Szczepańskiego Przed nieznanym trybunałem. Trwa koszmar drugiej wojny światowej. Dymią kominy obozów koncentracyjnych. Czy w tych warunkach można w ogóle myśleć o człowieczeństwie? Każdy zrobiłby wszystko, żeby tylko przeżyć. Każdy przeżyty dzień to sukces – jutro można przecież zostać straconym. I nagle, w tej atmosferze walki o przetrwanie, ocalenie siebie – nawet na krótko, skromny zakonnik, ojciec Kolbe dobrowolnie decyduje się oddać życie za innego człowieka. Argument, który popycha go do tego celu, jest pozornie prosty: tamta osoba jest ojcem rodziny, ma dzieci, którym jest potrzebna, by dalej mogły łatwiej żyć – ojciec Kolbe jest samotny. Ale czy takie myślenie da się w ogóle objąć ludzkim rozumem? Jak bardzo trzeba kochać Boga, żeby poświęcić własne życie dla drugiej stworzonej przez niego istoty! Jak wielkim trzeba być człowiekiem – ile trzeba mieć w sobie odwagi, wiary w to, że ten drugi to nie jakaś obojętna nam istota, ale nasz prawdziwy brat. W roku 1971 ojciec Maksymilian Maria Kolbe został uznany za osobę błogosławioną a w roku 1982 papież Jan Paweł II ogłosił jego kanonizację.

Inne współczesne modele świętości

To nie jedyny utwór współczesny, który powraca do świętości. Niezwykle ważna jest poezja Jana Twardowskiego – księdza, który zachwycony jest franciszkańskim ideałem życia i nawiązuje do niego w swoich wierszach. Można w nich wyczytać zachwyt nad światem stworzonym przez Boga, kult przyrody i miłość do wszelkiego stworzenia. Okazuje się, ze świętość w dzisiejszych czasem może być również tematem interesującego filmu, np. Faustyny – to film o jednej z najpopularniejszych współczesnych polskich świętych. Mówiąc o stosunku ­współczesnych do idei świętości, z pewnością należy wspomnieć o Janie Pawle II, który tę ideę bardzo promuje. Podczas swojego pontyfikatu wyniósł na ołtarze wiele osób, których życie było godne naśladowania. Z aktualności – obecnie trwają starania o beatyfikację naszego narodowego bohatera z czasów PRL-u, księdza Jerzego Popiełuszki.

Świętość w służbie ojczyzny

Jednym z wątków, który można poruszyć przy tym temacie, jest powiązanie świętości i miłości do ojczyzny. Często zdarza się tak, że narodowy bohater urasta do rangi ideału do naśladowania. Wspomnij o scenie śmierci Rolanda z średniowiecznej Pieśni o Rolandzie. Jest ona wyraźnie stylizowana na śmierć Chrystusa, po to, aby zaakcentować rangę śmierci za ojczyznę. Zdarza się też, że kanonizuje się władców wyróżniających się szczególną dobrocią dla swoich poddanych, patrz: święta Jadwiga i ostatnio wyniesiony na ołtarze cesarz Austrii Franciszek Józef. Innym przykładem może być Gloria victis Elizy Orzeszkowej. W tym utworze na świętą stylizowana jest postać przywódcy powstania styczniowego Romualda Traugutta. Podobną wymowę ma śmierć wspomnianego już księdza Popiełuszki walczącego z komunistycznym terrorem i zamordowanego przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa.

 

Strategia zakończenia

Czy świętość jest ideałem naszych czasów? Wydaje się być całkowicie abstrakcyjna i oderwana od rzeczywistości. Ale gdy się bliżej zastanowimy nad jej prawdziwym znaczeniem, którym jest miłość nie tylko do Boga, ale również – miłość do drugiego człowieka, ideał ten staje się nam o wiele bliższy i łatwiejszy do zrozumienia. Pontyfikat Jana Pawła II jest szczególnie bogaty w beatyfikacje i kanonizacje, a osoby, które wynosi na ołtarze, najczęściej budzą niekłamaną sympatię: Trudno nie czuć jej do ojca Alberta Chmielowskiego (święty), który szerząc idee franciszkanizmu, zakładał schroniska dla bezdomnych i ubogich, trudno nie polubić matki Teresy z Kalkuty, która nie bacząc na swój niemłody już wiek, pracowała wśród nieuleczalnie chorych w Indiach. Wielkość ich uczynków doceniają wszyscy – nawet niewierzący. Może więc ideał świętości wcale się nie przeżył, lecz ewoluuje w kierunku humanizmu? Z pewnością musisz na koniec zaprezentować własne zdanie.

 

Pytania do dyskusji

Przydatne pojęcia

• Asceza: gr. asketes – ćwiczący. Dobrowolne i stałe ograniczanie własnych życiowych potrzeb w celu osiągnięcia doskonałości duchowej.

• Beatyfikacja – uznanie osoby za błogosławioną;

• Hagiografia: gr. hagios = święty; grapho = piszę. Oznacza żywoty świętych, pouczające opowieści o ich losach i szlachetnych czynach. Gatunek ten był popularny w średniowieczu. Najsłynniejsze dzieło – Legenda aurea (Złota legenda) Jakuba z Voragine.

• Kanonizacja – uznanie osoby za świętą;

• Parenetyka – gr. parenesis – pouczanie. Dział literatury, przedstawiającej gotowe wzorce osobowe do naśladowania. Popularyzował różne ważne społecznie ideały, np. ideał rycerza – Pieśń o Roladzie, ideał władcy – Kronika Galla Anonima. Należące do niej utwory są najczęściej opowieściami biograficznymi albo traktatami wychowawczymi (mają cel edukacyjny). Uprawiana od starożytności – dzieła Platona (Uczta) czy Kwintyliana (Kształcenie mówcy).

• Sacrum – Dziedzina spraw, związanych ze świętością, duchowością, religią.

• Teocentryzm – gr. Theos – Bóg. Pogląd, według którego najważniejszą rzeczą na świecie jest Bóg i religia (znajdują się w jego centrum).

 

Bibliografia

• Biblia, Stary i Nowy Testament
• Gall Anonim, Kronika
• Wincenty Kadłubek, Kronika polska
• Legenda o św. Aleksym
• Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu
• Pieśń o Rolandzie
• Jan Józef Szczepański, Przed nieznanym trybunałem
• Jan Twardowski, wiersze
• Eliza Orzeszkowa, Gloria victis