Rozprawka

Główna cecha – uporządkowanie
Rozprawka jest chyba najczęściej wykorzystywaną w szkole formą wypowiedzi. Pasuje także do realizacji tematów maturalnych. Ważną cechą tej formy wypowiedzi jest uporządkowanie materiału. To wcale nie takie łatwe! Trzeba umieć wyciągnąć z faktów odpowiednie wnioski, wybrać udowadniające je przykłady literackie i jeszcze to ze sobą odpowiednio połączyć. Wszystkie te umiejętności przydadzą się i na starej, i nowej maturze.

Przypominamy teraz najbardziej znany schemat rozprawki (obo­wiązkowo trójdzielny!):

  • wstęp, w którym zostaje sformułowana teza,
  • rozwinięcie – uporządkowane argumenty uzasadniające tezę,
  • zakończenie – powrót do tezy, podsumowanie.

Pokazany wyżej układ materiału nie jest jedynym możliwym. Rozprawkę można napisać w trochę trudniejszy, ale jednocześ­nie mniej schematyczny sposób:

  • we wstępie – hipoteza (jeszcze nie macie zdania na jakiś temat),
  • rozwinięcie – zestawienie argumentów za i przeciw, rozważanie problemu,
  • zakończenie – podsumowanie rozważań, ostateczna decyzja dotycząca postawionej we wstępie hipotezy.

Taki układ materiału, wykorzystujący tezę i antytezę, argumenty i kontrargumenty, pozwala na napisanie pracy znacznie ciekawszej.

Sformułowania przydatne przy pisaniu rozprawki:

• Zauważmy, że…
• Przypuśćmy, że…
• Załóżmy, iż…
• Jeśli założymy, że…
• Jeżeli zaś chodzi o…
• A w kwestii…
• Trudno zaprzeczyć, iż…
• Trudno polemizować z tezą…
• Moja teza brzmi…
• Nie sposób zgodzić się z twierdzeniem…
• Nie sposób nie zgodzić się z poglądem…
• Ponadto
• Zatem
• Więc
• Niewątpliwie
• Fakty przemawiają za tezą…
• Chyba udało mi się udowodnić, iż…

Sformułowania zużyte:

• Tezę tę udowodnię poniższymi argumentami…
• Argumentem pierwszym jest…
• Kolejny argument to…
• W świetle przytoczonych argumentów…
• Po przytoczeniu powyższych argumentów…

 

Esej

Jakie tematy
Esej jest utworem bliskim publicystyce, gdzieś z pogranicza literatury i nauki. Może mówić o bardzo różnych zagadnieniach: filozoficznych, literackich, naukowych… Charakteryzuje go to, że temat ujmuje w sposób ciekawy, oryginalny, pokazując indywidualne spojrzenie autora (subiektywizm!). Istotą eseju nie jest – jak w rozprawce – rozumowanie (argument › wniosek), ale swobodne rozważanie problemu.

Mniej do niego pasują tematy czysto rozprawkowe: „udowodnij prawdziwość słów…”, „polemizuj z tezą…”.

Ich celem jest jednoznaczne rozstrzygnięcie problemu, podczas gdy w eseju wywód myślowy jest raczej otwarty.
Wybór tej formy pisarskiej powinien Wam podyktować nie tyle konkretny typ tematu, ale przeświadczenie, że na dany temat możecie powiedzieć coś nowego, odkrywczego, odległego od powszechnie znanych prawd.
Oto konkretny przykład:
Temat: „Obrazy miłości w dwóch przytoczonych tekstach kultury”.

Nie ma sensu silenie się na napisanie eseju, jeśli mamy do powiedzenia tyle, że obrazy miłości są różne i że to uczucie przynosiło szczęście, ale także cierpienie. W eseju nie ma miejsca na truizmy i banały! Taki temat może jednak zostać zrealizowany zupełnie inaczej. Można np. przeanalizować zależność obrazów miłości od wydarzeń ­historycznych czy wpływu konkretnych wzorów literackich. Albo porównać odmienność spojrzeń na miłość w utworach pisanych przez mężczyzn i przez kobiety. Na esej trzeba mieć pomysł.

Jedną z ważnych cech eseju jest refleksyjność, przejawiająca się np. obecnością odwołań filozoficznych. W omawianiu wspomnianych wyżej obrazów miłości można się odwołać nie tylko do literatury, ale też filozofii, historii, psychologii, socjologii…

Trzeba jedynie mieć tę wiedzę, a także trochę odwagi w wyciąganiu nieszablonowych wniosków.

Esej to ciekawa i trudna forma pisarska: daje wiele możliwości, ale też równie wiele wymaga. Czego? Oryginalności, lekkiego pióra, bogatego słownictwa, a przede wszystkim wiedzy, wiedzy, wiedzy…

Trudność tego gatunku
bierze się stąd, że od autora eseju oczekuje się czegoś, co Tadeusz Kotarbiński okreś­lił jako „jaskółczą zwrotność lotu”. Swobodne kojarzenie odległych faktów, błyskotliwe wnioski, dostrzeganie paradoksów, w końcu swobodne przechodzenie od treś­ci szczegółowych do ogólnych i odwrotnie.

Korzystaj z dobrych wzorców
Esej narodził się w okresie renesansu – nazwa pochodzi od Essais Michała Montaigne’a (pisanych w latach 1580-1588); drugi z twórców gatunku to Franciszek Bacon (Essays, 1597). Od tamtego czasu forma ta była bardzo chętnie stosowana. Takie teksty pisali Kartezjusz i Pascal, Wolter i Goethe, Stendhal i Nietzsche. Zwłaszcza wiek XX przyniósł niezwykłą popularność przedstawianego gatunku. Skorzystaj z innych esejów, zanim pomyślisz o napisaniu własnego: zwróć uwagę na sposób przedstawiania problemu, styl, kompozycję. Szukaj inspiracji. Jeśli nawet nie zdecydujesz się później na napisanie eseju, i tak skorzystasz – dowiesz się wielu ciekawych rzeczy.

Podpowiadamy kilka konkretnych utworów o bardzo różnej tematyce:

  • eseje dotyczące literatury i kultury
    • Rodzinna Europa Czesława Miłosza
    • Barbarzyńca w ogrodzie czy Martwa natura z wędzidłem Zbigniewa Herberta
    • Szekspir współczesny Jana Kotta
  • eseje filozoficzne
    • Mini-wykłady o maxi-sprawach Leszka Kołakowskiego
    • Mit Syzyfa Alberta Camusa
    • O szczęściu Władysława Tatarkiewicza
  • eseje historyczne
    • Zniewolony umysł Czesława Miłosza
    • Rzeczpospolita Obojga Narodów Pawła Jasienicy

Swobodna kompozycja
Esej jest formą otwartą, nie musi prowadzić do jednoznacznego rozstrzygnięcia problemu. Jego cechą jest także swoboda kompozycji – może być ona luźna, fragmentaryczna, niekoniecznie trójdzielna, może zawierać ­dygresje.

Ta cecha wyraźnie podoba się uczniom, którzy błędnie interpretują ją jako pozwolenie na chaos. Nic bardziej mylnego! Całkowita wolność eseju jest pozorna, a kształt pracy wyraźnie podporządkowany rozważaniom autora.

Oryginalna myśl w pięknej formie
Błyskotliwym wnioskom musi w eseju towarzyszyć wielka dbałość o stronę językową. Ta forma pisarska wymaga niełatwej do osiągnięcia harmonii między wiedzą i artyzmem. Niektórzy twierdzą, że złego eseju nie można napisać – wówczas po prostu „to coś” przestaje być esejem. W skrajnych wypadkach esej zbliża się do prozy poetyckiej (gdy piękna forma dominuje nad rozważaniami) lub rozprawy filozoficznej (przy niewystarczającej dbałości o piękno stylu), zazwyczaj jednak twórcy dążą do pewnej równowagi elementów.

Kilka rad jak pisać esej:

  • Dbaj o bogactwo języka – stosuj różne konstrukcje składniowe, unikaj powtórzeń (chyba, że są zamierzone!). Możesz wykorzystywać różne odmiany stylistyczne – wprowadzać np. słownictwo naukowe czy potoczne. Warunek: musi to czemuś służyć, nie może wynikać jedynie z nieumiejętności używania wyrazów we właściwych kontekstach (dotyczy to zwłaszcza elementów potocznych).
  • Wplataj w swoją wypowiedź cytaty z utworów, aforyzmy, anegdoty – dzięki nim wypowiedź staje się ciekawsza, a poza tym to właśnie sposób, by pochwalić się erudycją. Ciekawa anegdota pomoże Ci efektownie zacząć pracę (lub ją zakończyć). Cytat możesz uczynić mottem pracy. Pamiętaj, że możesz ją także zatytułować.
    Uwaga!
    Słowem „anegdota” określa się nie tylko humorystyczną historyjkę! To krótkie opowiadanie o jakimś charakterystycznym wydarzeniu (oczywiście, może być także komiczne), zazwyczaj przedstawia epizod z życia jakiejś znanej osoby.
  • Stosuj środki stylistyczne – tylko tam, gdzie uznasz to za niezbędne (nic na siłę!) i niekoniecznie od razu porównania homeryckie (bardzo rozbudowane). Ciekawa metafora pomoże lepiej wyrazić myśl, epitety czynią pracę obrazową, onomatopeje – wpływają na jej brzmienie, muzyczność. Sprzeczności istniejące w omawianym problemie łatwiej będzie Ci wyeksponować dzięki zastosowaniu oksymoronów czy antytez. Staraj się – podobnie jak w przypadku wniosków – unikać banałów, schematyczności.
  • Wykorzystuj elementy retoryczne – nie tylko w postaci pytań retorycznych, ale też apostrof czy powtórzeń. Ich obecność urozmaica stylistykę tekstu, ale także pomaga w nawiązywaniu kontaktu z odbiorcą, zaciekawieniu go.

 

Interpretacja porównawcza

Czy interpretacja porównawcza jest trudniejsza od omawiania jednego tekstu?
I tak, i nie. Przy analizowaniu dwóch utworów nie wystarczy samo odczytanie sensów, trzeba je jeszcze ze sobą połączyć. Z drugiej strony zazwyczaj nie wymaga się np. dokładnej analizy środków językowych czy kontekstu, a raczej skupienia się na podobieństwach i różnicach między tekstami. I jeszcze coś ważnego – polecenie to nie dotyczy wyłącznie poezji! Równie dobrze można dokonać interpretacji porównawczej fragmentów prozy czy utworów dramatycznych.

Według słowników:

  • Analiza dzieła literackiego – to działania badawcze zmierzające do ustalenia, z jakich elementów i w jaki sposób zbudowany jest utwór literacki.
  • Interpretacja – działanie badawcze zmierzające do wydobycia i wyjaśnienia sensu danego zjawiska w jakiejś całości wyż­szego rzędu.

Analiza i interpretacja dzieła literackiego stanowią zespół zabiegów, które w sumie prowadzą do aktu poznania utworu.
Źródło: Słownik terminów literackich

Zwróć uwagę na…
Interpretacja porównawcza wymaga takich samych umiejętności jak omawianie jednego utworu i także polega na analizowaniu kolejnych warstw tekstów. A jednak nie ma co liczyć na jedną receptę. W różnych utworach różne rzeczy są najważniejsze! W jednym przypadku istotna będzie kwestia np. gatunku literackiego, w innym – walory brzmieniowe.

Z czym łączyć wiersz? Gdzie szukać kontekstów?
Zawsze zamysł, dla którego zestawiono te właśnie, a nie inne utwory jest ważny. Czasem chodzi po prostu o podobieństwo zauważone przez polonistów. Ale często poeci sami odpowiadają wierszem na wiersz polemizują albo używają aluzji literackich.

Najczęściej występujące podobieństwa:

  • temat,
  • podobieństwo postaw czy zainteresowań autorów,
  • epoka (wspólne przeżycia twórców, światopogląd itp.),
  • gatunek literacki,
  • dominanta kompozycyjna (np. podobne obrazy poetyckie czy warstwa brzmieniowa).

Najczęściej występujące różnice:

  • stosunek twórcy do omawianego problemu,
  • sposób ujęcia tematu, np. różne kreacje bohatera,
  • epoka (odmienne doświadczenia autorów),
  • różne poetyki (styl, sposób konstruowania utworu).

Pamiętaj!

  • Wyciągaj wnioski! Nie wystarczy samo dostrzeżenie faktów – postaraj się, aby coś z nich wynikało.
  • Przywołuj cytaty z utworów, które omawiasz – dzięki temu praca będzie atrakcyjniejsza, a wnioski potwierdzone argumentami. (Uwaga! Ważny jest odpowiedni zapis!)
  • Masz prawo wyrazić własne odczucia, ocenić utwory.

Dlaczego zestawiono te właśnie utwory?

Dlaczego w poleceniu łączy się właśnie te, a nie inne? Z pewnością nie decyduje o tym ślepy przypadek! Teksty muszą mieć ze sobą coś wspólnego i często nietrudno to coś zauważyć: podobny problem, motyw, tytuł, kompozycja… Zdarza się, że polecenie od razu każe skupić uwagę na konkretnym zagadnieniu, tak jak w poniższych przykładach:

  • Zinterpretuj wiersze Wisławy Szymborskiej „Może to wszystko” i Jana Twardowskiego „Wiersz z banałem w środku” jako refleksyjne spojrzenie na życie człowieka – jego stosunek do Boga, świata oraz wyroków losu.
  • Porównaj sposób ujęcia motywu tułacza w sonecie Adama Mickiewicza „Pielgrzym” i w wierszu Kazimierza Wierzyńskiego „Kufer”.

Co z poleceniem typu: „Dokonaj interpretacji porównawczej utworów…”. W takim przypadku piszący musi sam znaleźć punkt zaczepienia. Jak? Na przykład przyglądając się tytułom. Widać wyraźnie, co łączy Schyłek wieku Szymborskiej i Koniec wieku XIX Przerwy-Tetmajera. Albo Pieśń XII (Pieśń o cnocie) Kochanowskiego i wiersz Herberta Pan Cogito o cnocie.

Pewne problemy powtarzają się w literaturze, występują od czasów najdawniejszych. Miłość, śmierć, ojczyzna, przyroda… – wiele jest tematów uniwersalnych. Jednak inaczej się o nich pisało np. 200 lat temu, a inaczej się pisze współcześnie – te różnice wiążą się z odmiennymi realiami świata, sytuacją społeczną czy polityczną, innymi wzorcami postaw, kierunkami artystycznymi…. Niekiedy też współcześni sobie autorzy różnie podchodzą do tej samej kwestii.

Najczęściej zestawia się ze sobą właśnie teksty, które łączy temat, a różni sposób czy zakres jego ujęcia.
Mogą się ze sobą „spierać” lub się uzupełniać. Porównywanie utworów najczęściej rozpoczyna się właśnie od przedstawienia tematu (tematów) i sposobu (sposobów) jego (ich) ujęcia.

Tytuł, motto, aluzje literackie
Motto występuje raczej rzadko, ale też może wiele powiedzieć, np. w interpretacji wierszy Ostatni despotyzm Norwida i Garden party Barańczaka powinno pojawić się spostrzeżenie, że cytat z pierwszego utworu stał się mottem drugiego: „Pomarańcza, jak widzę z Malty – wyśmienita”. Tak silny związek między utworami jest dobrym punktem wyjścia do dalszej interpretacji. Z łączącą dwa teksty aluzją literacką mamy do czynienia w przypadku Romantyczności Mickiewicza oraz Ballad i romansów Broniewskiego. Drugi utwór zaczyna się znanym cytatem: „Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha…”.

Sytuacja (w liryce sytuacja liryczna), bohater
Dobrą ilustracją są teksty przywołane już wyżej. Wiersze Norwida i Barańczaka są zapisem dialogów między gośćmi na jakimś przyjęciu, gośćmi, którzy się wzajemnie nie rozumieją. Utwory Mickiewicza i Broniewskiego łączy samotność i szaleństwo bohaterek. Karusia z Romantyczności straciła ukochanego Jasia, Ryfka z Ballad i romansów – rodziców. Jeden z tematów każe porównać dwa sposoby kreowania bohatera: jako męczennika i zwykłego człowieka.

Kto do kogo mówi
Psalm IV Kochowskiego zaczyna się od słów: „Wspomniawszy na Twe dary, Boże, które widzę”, początek Modlitwy Pana Cogito – podróżnika Herberta brzmi: „Panie/ dziękuję Ci że stworzyłeś świat piękny”. Łatwo zauważyć, że w obydwu wierszach mamy do czynienia z „ja” lirycznym (liryka bezpośrednia), a adresatem wypowiedzi jest w obydwu przypadkach Bóg. W przypadku tej warstwy trzeba poddać analizie formy czasowników i zaimków, a także pamiętać, że autor i podmiot liryczny nie są tą samą osobą.

Ukształtowanie wypowiedzi (monolog czy dialog, jak i gatunek literacki, konwencja)
W obydwu omawianych utworach może pojawić się np. konwencja baśniowa, mogą one być sonetami czy balladami. Zdarza się, że to będzie kwestia wysuwana na plan pierwszy, jak w tym temacie maturalnym:
Czy małe formy poetyckie są tylko igraszkami słownymi? Rozważ problem, interpretując „Do Magdaleny” J. Kochanowskiego i „Niestatek” J. A. Morsztyna.

Motywy, symbole, słowa klucze, metafory
Nie chodzi o znalezienie wszystkich, ale o pokazanie tych, które są naprawdę ważne (np. występujących w obydwu utworach). Zdarza się, że nakazuje to sam temat:
Jaką funkcję pełni motyw róży wiatrów w wierszach „Spadanie” Różewicza i „Róża wiatrów” Wierzyńskiego?

Świat przedstawiony utworów – nastrój, obrazy poetyckie
Może się zdarzyć, że porównywane teksty będzie łączyć jedynie fakt wywoływania podobnych emocji albo podobny sposób pokazywania rzeczywistości (np. impresjonistyczne obrazy przyrody w liryce Młodej Polski).

Warstwa brzmieniowa
Czasem w ogóle nie ma znaczenia (np. w jakimś fragmencie prozy), czasem jest bardzo istotna (np. w wierszu Staffa Deszcz jesienny). Nie ma sensu liczenie sylab w wersach, jeśli nie doprowadzi to do jakiegokolwiek wniosku.

Język
Ściśle łączy się ze sposobem kreowania rzeczywistości. Inne środki służą np. pokazaniu człowieka jako świętego i bohatera (m.in. stylizacja biblijna, hiperbole), inne pozwolą nam go pokazać jako zwykłego człowieka (niewyszukane epitety czy porównania). Także w tym przypadku nie chodzi o wypisywanie wszystkich środków stylistycznych, ale tego, co łączy i różni utwory. Może w jednym występuje język podniosły, a w drugim potoczny? Zdarza się, że za najistotniejszą zostanie uznana właśnie warstwa językowa, jak w tym temacie maturalnym:
Dokonując interpretacji wierszy Jana Kochanowskiego „Pieśń XIV” i Czesława Miłosza „Do polityka”, zwróć uwagę na język poetycki wypowiedzi i sposób wyrażania refleksji.

Odpowiednie konteksty, np. związki z filozofią, historią, literaturą…

  • Autor/ autorzy – czasami teksty łączą się z biografiami pisarzy, np. zestawiając Pielgrzyma Mickiewicza i Kufer Wierzyńskiego, musimy napisać o doświadczeniu goryczy emigracji przez obydwu twórców. Wiersze Baczyńskiego i Gajcego połączy wojna jako wspólne przeżycie pokoleniowe. Jeśli zestawiamy dwa teksty jednego twórcy, mamy szansę pokazać np. zmiany w poetyce czy głoszonych poglądach.
  • Związek z epoką – widoczny z jednej strony w treści (filozofia, motywy, tematy), z drugiej strony w formie (kompozycja, język). Różnice między epokami wyraźnie widać w interpretacji porównawczej wiersza, który Jan Kochanowski poświęcił swemu bratu Kasprowi, i Nagrobka Perlisi Jana Andrzeja Morsztyna. Renesans chwali antyczną jasność, prostotę i harmonię, podczas gdy w baroku poezja ma zachwycać, zaskakiwać licznymi środkami artystycznymi.

Różne sposoby porządkowania materiału

Konieczne jest łączenie ze sobą treści i formy. To, co się mówi, jest ściśle związane z tym, jak się mówi. Innymi słowy – nie oddzielaj informacji o środkach stylistycznych czy po prostu formie wiersza od interpretacji zawartych w nich sensów.

Jak to wszystko ze sobą połączyć? Matura nie kładzie, co prawda, aż tak dużego nacisku na kompozycję, ale uporządkowanie materiału zawsze pozwala lepiej wyrazić, co się miało na myśli.

W przypadku interpretacji porównawczej można to zrobić na kilka sposobów:

  • Najpierw omówienie pierwszego tekstu, potem drugiego, wnioski z ich zestawienia – w zakończeniu.
    To droga najłatwiejsza, ale też najmniej efektowna. Układ materiału jest schematyczny, zaburzone proporcje (zakończenie będzie zbyt długie!), poza tym trudno uniknąć powtarzania tych samych treści. Nasza rada: zdecyduj się na taki układ jedynie wtedy, gdy mimo usilnych starań nic lepszego nie przychodzi Ci do głowy. I, oczywiście, nie licz później na dużo punktów za kompozycję.
  • We wstępie: prezentacja utworów, próba postawienia hipotez interpretacyjnych. Dalej dokładna analiza: najpierw omówienie podobieństw między tekstami, później różnic – i pierwsze, i drugie łączone z wnioskami, które wynikają z zestawienia utworów. W zakończeniu krótkie podsumowanie (ewentualnie własna ocena).
    Zdecydowanie lepszy układ materiału, bo pozwala na wykazanie się umiejętnością kojarzenia faktów i wyciągania wniosków. Radzimy: omów dokładniej te z podobieństw i różnic, które są najistotniejsze, od nich też możesz zacząć.
  • Jednoczesne omawianie kolejnych warstw tekstów, np. obrazów poetyckich, warstwy dźwiękowej, kontekstów itp.
    Taka kompozycja może dać wiele satysfakcji i piszącemu, i sprawdzającemu, ale nie zawsze da się ją zastosować. Wszystko zależy od porównywanych utworów, także kolejność omawianych warstw. Zacznij od tego, co ważniejsze – w jednym przypadku będzie to bohater, w innym np. muzyczność tekstów.

 

Interpretacja wiersza

Kontekst – rzecz istotna
Żaden wiersz nie powstał w kulturowej pustce! Coś poetę zainspirowało, jacyś inni twórcy mogli być dla niego wzorami. Zadaniem uważnego interpretatora jest prześledzenie także takich powiązań, co jednocześnie pozwala wykazać się szeroką wiedzą.

To prawda – wiersz jest pewnego rodzaju zaszyfrowaną informacją, którą czytelnik powinien odkodować. Czasem sensy utworu nie są widoczne na pierwszy rzut oka. Pamiętaj jednak, że autor nieprzypadkowo wyraził swoje myśli w taki właśnie sposób. Może chce zainspirować do samodzielnych przemyśleń, wzruszyć czy zachwycić piękną formą? A może sugeruje w ten sposób różne możliwości odczytania wiersza? Czytelnik jest w pewnym sensie współtwórcą dzieła – ważne jest nie tylko to, „co autor chciał powiedzieć”, ale też to, co odbiorca odnalazł, odczytał.
Wniosek: bardzo często nie ma jednej prawdy o wierszu, jednej możliwości odczytania. Daje to pewną swobodę!

Druga uczniowska obawa: „nie zauważę wszystkiego”. Bardzo możliwe, że nie zauważysz, ale w przypadku „normalnego” tematu bywa czasem podobnie, tzn. zdarza się piszącym pominąć wiele istotnych aspektów problemu. Nie chodzi zresztą o wskazanie każdej metafory! Dużo ważniejsze są samodzielne przemyślenia autora interpretacji. Właśnie ten typ zadania bardziej niż inne pozwala na napisanie pracy twórczej, oryginalnej.

Obawa kolejna: „nie znam środków stylistycznych”. Jeśli tak, przypomnij je sobie – wiedza przyda się także przy innych typach zadań, np. przy rozwiązywaniu testu maturalnego. Poza tym, jak już przeczytałeś, w interpretacji wiersza wcale nie chodzi o wskazanie każdego środka stylistycznego. Nie pisz więc: „w wierszu występuje wiele metafor” i nie wyliczaj wszystkich. Raczej tak: „Drugą strofę wiersza rozpoczyna ciekawa przenośnia, którą można odczytywać na różne sposoby. Po pierwsze…”.

Środki artystyczne nie pojawiają się w utworze przypadkowo i pełnią konkretne funkcje. Jeśli wiersz składa się z wielu pytań retorycznych, może to być znakiem wątpliwości, rozterek, poszukiwania. Liczne epitety czynią utwór sugestywnym, pozwalają łatwiej go sobie wyobrazić. Apostrofa zazwyczaj buduje nastrój podniosłości. I tak dalej…

Od czego zacząć?
W pracy nad wierszem – od hipotezy interpretacyjnej, czyli wstępnego ustalenia, o czym ten utwór mówi. Nie martw się, jeśli w toku dalszej pracy dojdziesz do wniosku, że Twoja hipoteza jest błędna. Zwróć uwagę, co Cię zwiodło, co pominąłeś. W pisaniu eseju interpretacyjnego odpowiedź na pytanie, od czego zacząć, zazwyczaj podsuwa sam wiersz albo sposób sformułowania polecenia. Obecnie coraz rzadziej pojawiają się – trudniejsze dla ucznia! – tematy bez wskazówki interpretacyjnej, tzn. takie: „Dokonaj analizy i interpretacji wiersza…”. Dużo łatwiejsze są polecenia zawierające taką wskazówkę:

  • Jak można postrzegać teatr?
  • Jak można postrzegać życie?
  • Odpowiedz na pytania, interpretując wiersz Wisławy Szymborskiej „Wrażenia z teatru”.
  • Jak w poezji nazywać rzeczy po imieniu? – czyli interpretacja i analiza wiersza Adama Zagajewskiego „Sklepy mięsne”.

Takie sformułowanie polecenia zachęca do szerszego rozważania problemu, nie tylko do odczytywania sensów konkretnego wiersza. To bardzo ważne! Pamiętajcie, że interpretując, macie prawo (a nawet obowiązek!) przywołać różne skojarzenia, np. z innymi utworami literackimi, filozofią czy historią. Interpretacja wiersza nie jest też pracą całkowicie dowolną – często popełnianym błędem jest doszukiwanie się rzeczy, których w tekście po prostu nie ma. Pamiętajcie, że jeśli czwarta zwrotka wywraca do góry nogami Waszą piękną interpretację, nie możecie po prostu pominąć czwartej zwrotki. Jeśli formułuje się jakiś wniosek, musi on być związany z tekstem.

Utwór możesz powiązać:

  • Z innymi tekstami literackimi – nie sposób mówić o Odprawie posłów greckich bez odwołania się do starożytnego mitu czy, jeszcze lepiej, do Iliady Homera.
  • Z historią – jak omawiać poezję Baczyńskiego bez powiązania jego poezji z II wojną światową lub patriotyczne wiersze romantyków bez wspomnienia o zaborach?
  • Z kierunkami artystycznymi i innymi dziedzinami sztuki (np. malarstwem czy muzyką) – tu dobrym przykładem mogą być liryki tatrzańskie Przerwy-Tetmajera, które powinny zostać powiązane z malarstwem impresjonistycznym.
  • Z filozofią – sprawdź, czy wiersz wiąże się z typowymi dla jego epoki poglądami filozoficznymi (np. utwór młodopolski może łączyć się z filozofią dekadencką).
  • Z biografią autora – tego kontekstu nie nadużywaj. Nie w każdym miejscu poeta mówi o sobie i swoim życiu, nie wszystko da się w ten sposób wytłumaczyć. Czasem jednak informacje biograficzne pomagają w pełnym zrozumieniu tekstu.
  • Z życiem – powiązanie wiersza z przypadkami otaczającego Was świata może być cenne, nie powinno jednak przybierać kształtu opowieści o losach koleżanki czy znanego piosenkarza.

 

Badamy wiersz – na co zwrócić uwagę?

Jeśli nie masz pomysłu, przygotowanego cytatu, skojarzenia, odwołaj się do zagadnienia zawartego w temacie. W ostateczności potraktuj go słownikowo:

– Literatura to…
– Miłość zawsze była tematem…
– Człowiek! Człowiek? Kim jest?
– Życie ludzkie to odwieczny temat.
– Ulubiony bohater?
– Dzieciństwo to czas…
– Czym dla mnie jest polskość?
– Dwudziesty wiek był wiekiem dwóch światowych wojen i lotu na księżyc…

  • Tytuł – może dać nam wskazówkę o temacie (np. Nienawiść), gatunku literackim (Oda do rozpaczy, Psalm IV), czasem adresacie (Do polityka, Do młodych).
  • Motto, dedykacja – występują rzadko, ale mogą nieść ciekawe informacje.
  • Kto mówi, do kogo mówi – bardzo istotna kwestia! Należy poddać analizie formy czasowników i zaimków. „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu” – to przykład liryki pierwszoosobowej, ale podmiot liryczny może wypowiadać się w imieniu całej grupy („my”). Adresatem bywa jednostka („O, ukochana moja!”), ale także zbiorowość. Zdarza się, że zarówno podmiot mówiący, jak i adresat mogą się w wierszu zmieniać – trzeba zwrócić na to uwagę. Zdarza się też, że występuje bohater, tak jest np. w balladach Mickiewicza (wówczas mamy do czynienia z liryką narracyjną).
  • Budowa wiersza – również może nam dać informację o gatunku literackim (np. w przypadku sonetu), ale też podział na strofy obrazuje pewien wewnętrzny podział utworu. Jeśli jedna ze zwrotek jest wyraźnie dłuższa lub krótsza, należy sprawdzić, jakie to może mieć znaczenie. Na przykład po dwóch długich strofach pojawia się na końcu krótka, dwuwersowa – można ją uznać za pointę. Sprawdź też, czy utwór nie ma jakiejś konkretnej formy, np. opowiadania.
  • Gatunek literacki – wspomniany wyżej dwukrotnie, choć nie zawsze wskazują nań konkretne elementy wiersza, tzn. tytuł czy struktura. Pomaga go ustalić także temat (np. erotyk czy tren). Jeśli nie widzisz nic szczególnego, wcale się tym nie martw.
  • Nastrój wiersza – spróbuj także od razu określić, co go tworzy. Może jakieś szczególne epitety? Może powtórzenia?
  • Słowa klucze – zdarza się, że w utworze powtarzają się jakieś szczególne słowa, spróbuj ustalić ich znaczenie.
  • Analiza kolejnych obrazów poetyckich – sprawdź, czy wypowiedź jest statyczna (więcej rzeczowników i przymiotników), czy dynamiczna (dużo czasowników). A może zmienia się to w kolejnych fragmentach wiersza? Ustal, jak układają się obrazy poetyckie w utworze: w jednym przypadku może być jakiś jeden obraz szczegółowo przedstawiony, w innym obrazy będą swobodnie się zmieniały, mieszały ze sobą.
  • Środki stylistyczne – zastanów się, jakie są szczególnie widocznie. Nie zawsze konieczna będzie np. analiza rymów czy liczenie sylab w kolejnych wersach. Takie informacje mają znaczenie na przykład wtedy, gdy wiersz wyraźnie „słychać” – wówczas konieczna jest analiza składników jego muzyczności (oprócz rymu i rytmu budują ją także powtórzenia, onomatopeje czy eufonia). W innym utworze ważniejsza będzie skomplikowana metaforyka (np. w poezji Przybosia) czy jakieś inne elementy. Staraj się ustalić, czemu służy dany środek stylistyczny.

Zapamiętaj!
Nie ma jednej recepty na dobrą interpretację wiersza. Kolejność podanych wyżej wskazówek nie może być traktowana jako wzorzec – wszystko zależy od samego tekstu. Trzeba się zastanowić, co w danym utworze jest najważniejsze, co trzeba wyeksponować.

 

Zobacz:

Analiza i interpretacja wiersza – instrukcja postępowania

Podmiot mówiący w poezji. Analiza i interpretacja wiersza.

Czym jest analiza i interpretacja wiersza?

Co jest ważne przy analizie i interpretacji wiersza?