Vladimir Nabokow (1899-1977)

Pochodził z arystokratycznej rodziny rosyjskiej. W 1919 r. wyemigrował z Rosji. Studiował romanistykę i rusycystykę na uniwersytecie w Cambridge, a potem w Berlinie. W 1940 r. zamieszkał w USA – pracował tam jako wykładowca literatury rosyjskiej, angielskiej i porównawczej. Uzyskał tytuł profesora! Nabokow miał wiele zainteresowań: fascynowała go entomologia; pracował także w Muzeum Zoologicznym na Uniwersytecie Harvarda.

Do tej pory uważany jest za jednego z najwybitniejszych pisarzy XX w. Za jego niewątpliwą zasługę uważa się odnowienie tradycyjnych struktur powieściowych. Często określany bywa… jako pisarz moralista (może to być zaskakujące dla tych z Was, którzy są już po lekturze Lolity), jednak jego moralizatorstwo ma dość przewrotny charakter. Nabokowa spośród innych pisarzy wyróżnia zamiłowanie do analizy życia wewnętrznego bohaterów, którzy mają pewne cechy psychopatologiczne. W jego twórczości wyraźnie widać intertekstualność – czyli dialog z innymi tekstami kultury, wykorzystywanie ich – w różny sposób i pod różnymi postaciami – w zupełnie nowych dziełach. Umiejętnie sięgał do różnych wątków literackich, łącząc je w harmonijną całość z zupełnie nowymi pomysłami.

Jego najważniejsze powieści to:
1928 – Król, dama, walet
1938 – Zaproszenie na egzekucję
1938 – Oko
1972 – Przejrzystość rzeczy i, oczywiście, Lolita, skandalizujący bestseller z 1955 r., który przyniósł mu światową sławę.

Skandalizująca powieść

Ostre reakcje, oburzenie, a nawet ingerencja cenzury.

Lolita od początku wywoływała bardzo ostre reakcje. Zarzucano jej, że jest „obleśna” i jest przykładem „jawnej i nieskrywanej pornografii”. Sam autor twierdził, co prawda, że jest to dzieło… komiczne, niemniej starał się wydać książkę anonimowo ze względu na swoją karierę profesorską. Amerykańscy wydawcy, gdy w 1954 r. dostali gotową powieść od agenta Nabokowa, woleli nie ryzykować… Wielu z nich z miejsca odrzuciło powieść. Odważnego wydawcę znalazł dopiero w Paryżu. Już w grudniu 1956 r. powieść została zakazana we Francji. Początkowo autor nie słuchał próśb wydawcy o pomoc w walce o zniesienie zakazu publikacji: „Moją moralną obroną książki jest sama książka”, twierdził.
Potem jednak napisał esej O książce zatytułowanej „Lolita”, w którym umieścił obszerne wyjaśnienia. Dowodził w nim m.in., że czytelnicy, którzy odczuwają jego powieść jako utwór erotyczny, błędnie odczytują jego intencje.

Pisał:
Że moja powieść zawiera najróżniejsze aluzje do fizjologicznych popędów zboczeńca, to szczera prawda. Ale w końcu nie jesteśmy dziećmi ani młodocianymi analfabetami i przestępcami, ani chłopcami z angielskich szkół publicznych, którzy po nocy spędzonej na homoseksualnych ekscesach muszą godzić się z koniecznością czytania autorów starożytnych w wersji ekspurgowanej.

Tytułowa Lolita

Dolores Haze, zwana przez zafascynowanego nią Humberta Lolitą, a przez matkę Lo, to dziewczynka emanująca erotycznym urokiem i świadoma jego mocy. Lubi uwodzić, prowokować i czerpać z tego korzyści. Jej wygląd to połączenie cech dziewczynki i dojrzałej kobiety. W chwili gdy ją poznajemy, ma ok. dwunastu – trzynastu lat. Nie jest klasyczną pięknością, ale jest zgrabna, smukła, wysportowana, a jej niby zwyczajne, dziewczęce ubrania w oczach Humberta są prowokujące i wyuzdane. Humbert określa ją mianem czarodziejki, wróżki (nieprzypadkowo uważał swoją powieść za baśń).

Jednak dziewczynie tak naprawdę daleko do wróżki – jest bezczelna, cyniczna, nie ma głębszych zainteresowań poza podrywem, ubraniami, słodyczami i komiksami, których jest nałogową czytelniczką. Jest drażniąco prymitywna i na pewno nie tak inteligentna jak Humbert, którego jednak owinęła sobie wokół palca. Zdradza upodobanie do kiczu i tandety, jest wygodnicka i bezmyślna…

Dla Nabokowa Lolita symbolizuje młode pokolenie lat 50. – konformistyczne, pozbawione zdolności do refleksji i życia duchowego, chłodne emocjonalnie i nastawione na konsumpcjonizm.

Studium Humberta Humberta

Humbert Humbert to mężczyzna w średnim wieku, kochanek dwunastoletniej dziewczynki. Powieść opowiada między innymi o seksualnej obsesji mężczyzny na punkcie młodych dziewcząt. Za swoją obsesję wini same dziewczyny, które rzekomo świadomie go prowokowały. W wieku trzynastu lat przeżył miłość do swojej rówieśniczki Annabel (dziewczynka jednak wyjechała, a niedługo potem zmarła) – szczególny klimat tego uczucia i niezaspokojone pożądanie wycisnęły trwałe piętno na jego skłonnościach erotycznych. Od tej pory bohatera fascynować będą niemal wyłącznie podlotki. Przeżywał przygody z prostytutkami o dziewczęcej urodzie i zaglądał do burdeli w poszukiwaniu bardzo młodych dziewcząt.
Już jego pierwsze spotkanie z Lolitą jest pełne ładunku erotycznego: czuje „iskrzące mrowienie”, czy „gorącą głęboką słodycz”; dokładnie analizuje wszystkie szczegóły ciała Lolity i jej ubrania.

Przyjrzyjmy się jej dziejom (w pigułce):

  • Gdy Humbert poznaje Lolitę (wynajmuje pokój od jej matki), dziewczynka ma dwanaście lat. Jest zarazem dziewczęca i kobieca, świadoma wrażenia, jakie robi na mężczyznach i chłopcach, kokieteryjna, zepsuta… Szybko orientuje się, że starszy od niej o dwadzieścia pięć lat mężczyzna pożąda jej – prowokuje go i znajduje wiele satysfakcji w ryzykownej grze erotycznej.
  • Jej matka, wciąż dość atrakcyjna Charlotta, jest zazdrosna o prowokujący urok córki. Gdy Humbert żeni się z nią (nie z miłości do niej, lecz po to, by zbliżyć się do Lolity), wysyła córkę na całe lato na obóz. Znajduje jednak dziennik Humberta i gdy widzi, jak mężczyzna przedstawił tam ją i swoją namiętność do jej córki, jest wzburzona i wściekła. Jej nieuwaga i fatalny stan psychiczny sprawiają, że ginie w wypadku. I tak oto Humbert – jako ojczym dziewczynki – przejmuje opiekę nad Lo… Wieść o śmierci matki dziewczyna przyjmuje chłodno, bez większych emocji.
  • Lolita przejmuje inicjatywę erotyczną i uwodzi Humberta. Szybko odkrywa, że w zamian za prawo do erotycznych zbliżeń może wiele zyskać. Nie cofa się przed szantażem, wyłudza mnóstwo prezentów: ubrania, rolki, zegarek, kosmetyki, torebki… Ten perwersyjny układ erotyczny trwa przez całą podróż bohaterów po Stanach.
  • Po dwuletniej tułaczce dziewczyna ucieka z Quiltym, zafascynowanym nią dramaturgiem. Przez jakiś czas zdobywa doświadczenia erotyczne i życiowe, obraca się w podejrzanych środowiskach. W końcu wychodzi za mąż za Richarda Schillera, młodego kombatanta wojny koreańskiej. Jest z nim w ciąży, jednak nie jest to szczęśliwe małżeństwo. Młodzi żyją w biedzie i ciągle się kłócą.
  • Przyciśnięta niedostatkiem, zdesperowana pisze list do Humberta z prośbą o pieniądze. Oczywiście, Humbert ofiarowuje jej sporo pieniędzy, lecz jest rozczarowany widokiem tak niegdyś pociągającej dziewczyny – choć ma dopiero siedemnaście lat, straciła swój nimfetkowaty, prowokujący urok, jest wymizerowana i banalna… Mimo wszystko Humbert błaga ją, by ponownie się z nim związała. Bohaterka jednak odmawia. Umiera przy porodzie w dzień Bożego Narodzenia 1952 r., w miesiąc po śmierci Humberta w więzieniu (skazanego za zabójstwo dramaturga Quiltego, mężczyzny, z którym Lolita niegdyś od niego uciekła).

 

Konkretne wydarzenia

Rzecz dzieje się w Ameryce. Przybysz z Europy, pisarz i wykładowca, nazywający się dość ekscentrycznie Humbert Humbert, jest od dawna maniakalnie zafascynowany nimfetkami – młodziutkimi dziewczynkami, jeszcze niedojrzałymi a już prowokująco kobiecymi – „zielonymi owocami” – jak sam to określa. Poszukując pokoju do wynajęcia w dość antypatycznej willi natrafia na trzynastoletnią Dolores Haze, która oczarowuje go od pierwszego wejrzenia.

Humbert z makiawelicznym wyrachowaniem godzi się na proponowany mu pokój, uwodzi matkę dziewczynki, a po miesiącu żeni się z nią, tylko po to, żeby być bliżej Dolores, przezwanej przezeń Lolitą. Aby zdobyć dziewczynkę „na wyłączność”, planuje zamordowanie matki, w czym niespodziewanie wyręcza go okrutny los i czarny samochód marki Packard.

Po pospiesznych uroczystościach żałobnych Humbert wyrusza, by zabrać Lolitę z obozu harcerskiego. Rozpoczyna się szalona eskapada tatusia i rozpuszczonej jak dziadowski bicz córeczki – albo (już!) pary kochanków – po wszystkich chyba atrakcjach turystycznych, motelach i kempingach Stanów Zjednoczonych.

Zaliczywszy co ciekawsze okolice, Humbert i Lolita osiadają na krótko w Beardsley, chlubiącym się renomowaną szkołą dla dziewcząt. Wkrótce jednak, znużeni ciężarem podejrzliwych małomiasteczkowych spojrzeń znów ruszają w drogę. Tym razem podąża za nimi tajemniczy don Pedro – zakochany w nimfetce słynny dramaturg Clare Quilty. W końcu uwozi Lolitę w siną dal. Humbert po krótkim i nieudanym pościgu pogrąża się w alkoholu i melancholii. Dopiero po kilku latach ma niespodziewaną okazję ponownie ujrzeć swą miłość. Otrzymuje od niej krótki i rzeczowy list. Lolita, już siedemnastoletnia, wyszła za mąż za robotnika budowlanego, jest w ciąży i potrzebuje pieniędzy. Humbert spotyka się z nią, wręcza jej wszystkie swoje oszczędności i, pożegnawszy się, jedzie zabić Quilty’ego, zaś uczyniwszy to oddaje się w ręce policji.

Tyle fabuła, w wersji ściągi maturalnej.

Ukryte sensy

Naprawdę zaś przedstawiona powyżej akcja jest właściwie najmniej ważna: trudno polecać Lolitę amatorom wątków erotycznych i „momentów” – jest ich w książce wprawdzie kilka, ale wszystkie opisane są w wielce zawoalowany i wyrafinowany sposób. Pełne są metafor, poezji, odwołują się do wyobraźni i skojarzeń czytelnika, przekomarzają się z nim, prowadząc go do innych utworów. Zero pornograficznej dosłowności.
I właściwie nie wiadomo o co ten skandal obyczajowy. Co więcej zaś, nie jesteśmy do końca pewni, kto uwodzi, a kto jest uwodzony.

Powieść pełna jest odwołań do rozmaitych utworów literackich. Wśród licznych aluzji do twórczości innych pisarzy szczególnie często pojawia się nazwisko Edgara Allana Poego, zwłaszcza w kontekście jego wiersza Annabel Lee (przejrzystym nawiązaniem do tego utworu jest kilkakrotnie powtarzane przez Nabokova imię bohaterki w brzmieniu Lo – Lee –ta) i Lewisa Carrolla (Alicja w krainie czarów i Alicja po drugiej stronie lustra).

Ale na tym nie kończą się gry pisarza z czytelnikiem. Przykład? Gdy Humbert ściga Lolitę uciekającą z Quiltym, jako jedyny trop służą mu osobliwe wpisy w księgach meldunkowych mijanych moteli, np. N. Petit, Larousse, Ill. (imię nazwisko, miasto i skrót stanu Illinois, a w istocie Nouveau Petit Larousse Illustré – mała ilustrowana encyklopedia Larousse’a) albo Otto Quix (czyta się kich, Kich Otto, a więc Don Kichot z Manczy). Quilty, równie oczytany jak on, chętnie bawi się z nim w tę grę, kodując w numerach rejestracyjnych samochodu na przykład datę urodzin Szekspira i jego inicjały WS. W ogóle, Quilty jest jak gdyby sobowtórem Humberta. A może to jego druga twarz? A może wymysł? Nie wiadomo…

W opowieści otwiera się kolejna opowieść, ta zaś ujawnia drugie i trzecie dno, jak w walizce iluzjonisty-przemytnika.
Gdy już wiadomo z kim uciekła Lolita , w drugim czytaniu powieści można zauważyć, że nazwisko Quilty dyskretnie przewija się bądź brzmi tu i ówdzie niemal od pierwszej strony.

Kilka słów o budowie i charakterze powieści

  • Narratorem tej powieści jest Humbert Humbert. Pisze w więzieniu, gdzie przebywa skazany za zabójstwo. Humbert jest prawdziwym erudytą, bardzo oczytanym człowiekiem.
  • Ta powieść jest zarazem literacką szaradą i gigantycznym paradoksem.
  • Utwór podzielony jest na dwie części – dzieje Humberta przed poznaniem Lolity i ich wspólne życie oraz podróż i ucieczka dziewczyny; także wszystko to, co dzieje się po jej ucieczce.
  • Lolita jest parodią powieści erotycznej, detektywistycznej, dziennika literackiego, autobiografii, studium choroby psychicznej, a nawet… przewodnika turystycznego.
  • Autor bardzo często nawiązuje do innych dzieł literackich – posługuje się pseudocytatami i cytatami z innych utworów oraz nawiązaniami do różnych dzieł literackich, m.in. do:
    • Mała syrenka, baśń Hansa Christiana Andersena,
    • Pani Bovary Gustave’a Flauberta,
    • Dziwna historia dra Jekylla i Mra Hyde’a Roberta Louisa Stevensona,
    •Annabel Lee Edgara Allana Poego
    •Oraz do Marcela Prousta, markiza de Sade’a i Jamesa Joyce, którego (podobnie jak Samuel Beckett!) bardzo cenił, oraz innych pisarzy.
  • Powieść jest nieustanną grą z czytelnikiem – to ważna cecha powieści postmodernistycznych – grą znaczeń, słów i ich brzmień.
  • W powieści często pojawia się motyw sobowtóra – Quilty, późniejszy partner Lolity, dramaturg, który śledzi dziewczynę, jest odbiciem Humberta. Łączy ich namiętność do wyrachowanej, dość tępej, ale seksownej i pełnej niepokojącego uroku kobiety-dziewczynki Dolores Haze, czyli Lolity. Inne odbicie Humberta to Gaston Godin, homoseksualista, nauczyciel z Beardsley.
    Lolita to do pewnego stopnia sobowtór Annabel Leight, młodzieńczo-dziecięcej miłości Humberta. Jednak jest bardziej wyrachowana i bezczelna od subtelnej Annabel. Dodajmy jeszcze, że w klasie Lolity uczą się trzy bliźniacze rodzeństwa.

Do jakich tematów maturalnych można wykorzystać Lolitę?

  • Rodzice i dzieci
  • Miłość, namiętność, pożądanie
  • Obsesja, szaleństwo
  • Dzieciństwo, młodość
  • Podróż

Osoba autora

Jest nim Vladimir Nabokov (1899-1977), urodzony w rodzinie zamożnej petersburskiej arystokracji. Po wybuchu rewolucji paŹdziernikowej emigrował z Rosji; wiele lat mieszkał w Niemczech i Francji, zanim wreszcie w roku 1940 przeniósł się do USA. Mniej więcej wtedy przestawił się na pisanie po angielsku.

Jest on zaliczany (obok Conrada – Korzeniowskiego) do elitarnego grona twórców, którzy osiągnęli mistrzostwo pisarskie w innym niż ojczysty języku. Uznawany jest za jednego z najwybitniejszych stylistów języka angielskiego; mówi się nawet, że dokonany przez samego Nabokova rosyjski przekład Lolity jest znacznie gorszy stylistycznie od oryginału.

Mimo to, dzięki wcześniejszym utworom, Nabokov pozostał także uznanym pisarzem rosyjskim. W sumie, w obu językach, napisał około siedemdziesięciu książek, z czego, oprócz majstersztyku – Lolity, na uwagę zasługują Pnin, Prawdziwe życie Sebastiana Knighta, Przejrzystość rzeczy, Dar oraz Blady Ogień. Ten ostatni to dzieło przedziwne: opowieść ubrana w formę monumentalnego poematu z krytycznymi komentarzami (jest ich nawet więcej niż samego wiersza).

Oprócz pisarstwa Nabokov zajmował się naukowo lepidopterologią (co zakrawa na żart, zważywszy jego pisarskie upodobanie do trudnych słów), czyli łapaniem motyli. Stąd pewnie wziął termin nimfetka. Nymph, a po polsku nimfa to poczwarka – stadium pośrednie między larwą a motylem – a w Lolicie – między dzieckiem a kobietą. Zapewne właśnie z uwagi na tę fachowość, ukuty przez niego termin przyjął się niemal we wszystkich językach.

Autor pracował nad Lolitą niemal pięć lat. Wczytywał się w opasłe tomy medyczne, akta sądowe oraz literaturę psychologiczną.
Całość powstawała we właściwy dla Nabokova sposób: pisana na małych fiszkach, przypominających karteczki z katalogu bibliotecznego, które autor w miarę postępów prac grupował w sceny i sukcesywnie podmieniał. Nie trzymał się przy tym chronologii: niektóre końcowe rozdziały napisał najpierw, a pierwsze – na końcu. Częœć fiszek pozostała w szufladzie i nie została nigdy wykorzystana.

Warto wspomnieć niezwykłe wręcz przeszkody, piętrzące się przed pisaniem na drodze do wydania tej powieści. Kilkunastu kolejnych wydawców odmawiało mu, tłumacząc się w najdziwniejszy sposób, aby tylko nie wymówić słowa „pedofilia”. Jeden nawet zalecił mu, by przeredagował książkę, czyniąc Lolitę pięknym chłopcem, którego w surowej wiejskiej scenerii stanu Tennessee uwodzi Humbert – brutalny farmer. Inny groził autorowi więzieniem, zaś niektórzy nie byli nawet w stanie doczytać maszynopisu do końca. Nabokov prawdopodobnie spodziewał się kontrowersji. O tym, że planował wydanie Lolity pod pseudonimem, świadczyć może ukryte w powieści nazwisko Vivian Darkbloom – anagram od „Vladimir Nabokov”, mogący stanowić dowód, kto jest prawdziwym autorem.

Dopiero paryskie wydawnictwo Olympia, specjalizujące się – o czym pisarz nawet nie przypuszczał – w literaturze pornograficznej nie odmówiło Nabokovowi. Wydanie przeszło bez rozgłosu – dopiero w rok później książkę wyłowił gdzieś na straganie angielski pisarz, Graham Greene i z miejsca obwołał ją arcydziełem; rozpętując swym artykułem wielką burzę i polemikę. Wtedy dopiero, w pięć lat po ukończeniu, autor doczekał się premiery swej powieœci w USA i jej wielkiego triumfu w przekładach na kilkadziesiąt języków.

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/c250-motywy-do-prac-pisemnych/kobieta-3

Kobieta – motyw

Femme fatale