Ten termin wywodzi się z języka greckiego, związany jest z imieniem boga Hermesa i pochodzi od słowa „hermenein” – ogłaszanie, przekazywanie jakiejś treści. Oznacza mniej więcej tyle co interpretacja, objaśnianie danego tekstu.
Jako termin techniczny hermeneutyka pojawiła się w XVII w. w kręgu protestanckich badaczy Biblii. W Strasburgu ukazała się książka Hermeneutica sacra, czyli sztuka interpretowania świętej księgi, święta sztuka interpretowania.
Współczesny badacz zajmujący się tą dziedziną wiedzy, Hans-Georg Gadamer, definiuje hermeneutykę jako dziedzinę, której zadaniem jest przenoszenie sensownej treści z innego świata do własnego. Hermeneuta jest pośrednikiem między autorem, źródłem tekstu a czytelnikami. Zadania hermeneutyki to wydobywanie z tekstu tego, co w nim nieznane, szukanie ukrytego sensu i próba ustalenia tzw. prawdziwego sensu dzieła. Jest zarazem sztuką i nauką.
Podstawowe cechy współczesnej hermeneutyki:
- Sekularyzacja czyli wyzwolenie ze służby teologii; czytamy człowieka i świat kultury.
- Hermeneutyka ma charakter humanistyczny – instancją czytającą przestaje być jakaś instytucja (np. Kościół).
- Autonomia – wszystkie teksty są sobie równe, nie ma podziału na teksty święte i profaniczne.
- Racjonalizacja – jedyną instancją, na której może się oprzeć hermeneuta jest rozum (przewodnikiem interpretacji jest światło rozumu).
- Historyzm – zarówno człowiek, jak i akt rozumienia są uwarunkowane dziejowo (historycznie); ludzie różnych epok inaczej odnoszą się do tych samych tekstów.
Dzieje hermeneutyki
Prawdziwie nowożytny przełom dokonał się w epoce renesansu, wtedy to Marcin Luter sformułował zasadę sola scriptura (tylko pismo). Kościół katolicki, w odróżnieniu od utworzonych potem wyznań protestanckich uważał, że poszczególni ludzie nie mają prawa sami interpretować Pisma Świętego. Objaśnianiem Biblii zajmować się mogły tylko instytucje kościelne. Według Lutra natomiast jedyną instancją objaśniającą Pismo Święte. było same Pismo Święte, które samo się wyjaśnia (tłumaczy). W myśl teorii Marcina Lutra czytelnik Biblii w jakimś sensie decyduje o znaczeniu przeczytanych słów. Innymi słowy, reformator zredukował sytuację hermeneutyczną do sytuacji podstawowej: ja – tekst.
Ważna była także myśl Barucha Spinozy, który pokazał związek Biblii z ówczesną sytuacją historyczną. Tekst warunkowany jest np. przez język, w którym został napisany, właściwy mu gatunek (inaczej czyta się teksty historyczne i inaczej filozoficzne), zespół pojęć, do którego nawiązuje a w końcu przez adresata (inne są teksty adresowane do wąskiej grupy specjalistów z danej dziedziny, inne do dzieci, które dopiero nauczyły się czytać).
Podział hermeneutyki
Hermeneutyka możemy podzielić na:
- Hermeneutykę autora (rekonstrukcji) – pytamy wtedy Co autor miał na myśli? Co chciał przekazać?, zmuszeni jesteśmy „rekonstruować” zamiary autora, wgłębiać się w jego psychikę, której i tak nie możemy poznać.
- Hermeneutykę tekstu – zakładamy, że nie możemy dotrzeć do intencji autora i jego psychiki, dlatego zadajemy sobie inne pytanie Co mówi sam tekst?
- Hermeneutykę komunikacji (uwikłania tekstu) – tekst nigdy nie występuje przed nami „goły”, lecz uwiklany w szereg zależności.
- Hermeneutykę sytuacji (egzystencjalną) –okoliczności życiowe (czyli np. miejsce pobytu, pozycja ciała, dużo czasu lub jego brak, zły lub dobry nastrój itd.) mają wpływ na nasze rozumienie tekstu.
Ze względu na stawiane cele można też dokonać Innego podziału.
I tak wyróżniamy:
- Hermeneutykę podejrzeń – doszukujemy się w tekście tego, co ten stara się przed nami ukryć. Zakładamy, że tekst coś przed nami ukrywa. Zwolennicy tej metody starają się jak najwięcej dowiedzieć o kompleksach, urazach i traumatycznych przeżyciach autora, aby odkryć tajemnice tekstu. Współtwórcy to Karol Marks, który sądził, że poprzez tekst przemawiają konflikty społeczne, Fryderyk Nietzsche, który sądził, że są to marzenia człowieka o władzy i Zygmunt Freud, zwolennik tezy, że przez tekst przebija libido, któremu autor nadaje mniej lub bardziej wysublimowaną postać
- Hermeneutykę ufności (zawierzenia) – twórcą tego terminu jest ksiądz Józef Tischner; to postawa najbardziej fair wobec tekstu i autora, ale niestety – nie ma ona wielu zwolenników.
- Hermeneutykę dekonstrukcji (negatywną) – zakłada ona, że tekst narzuca nam swój wyidealizowany obraz, który trzeba „rozbić” i wykazać, że tak naprawdę w tekście nie ma spójności.
Jednym z zadań hermeneutyki (ważnym!) jest pokonywanie dystansu historycznego – czyli zamiana sensu dawnego na współczesny. Wyodrębniamy dwa rodzaje sensu:
- sens dosłowny, literalny – ten sens miał na myśli autor i tak go odczytywali współcześni twórcy czytelnicy. Teksty religijne, takie jak Biblia i Koran, mają znaczyć nieprzerwanie; ich znaczenie nie wyczerpuje się w czasie historycznym. Mimo upływu setek lat od ich powstania, nadal przemawiają do czytelników;
- sens duchowy – sens płynący z dawnego tekstu, ale skierowany do współczesnego czytelnika. Taki sens powstaje w wyniku za-stosowania pewnej techniki hermeneutycznej – alegorezy.
Wyróżniamy:
- hermeneutykę biblijną (to jedna z najstarszych),
- hermeneutykę jurydyczną (wykorzystywana do interpretacji prawa),
- hermeneutykę filologiczną(uprawiamy ją, gdy stawiamy sobie pytanie, jaka jest wymowa danego tekstu),
- hermeneutykę kulturową (gdy badamy znaczenie dzieł kultury),
- hermeneutykę egzystencjalną (wyjaśniająca zachowania ludzkie),
- hermeneutykę filozoficzną.
Uwaga!
- Bardzo dużo wnieśli do hermeneutyki Fryderyk W. Schleiermacher oraz Wilhelm Dilthey (żyjący w II pot. XIX w.). Hermeneutyka Schleiermachera wyrasta z kryzysu hermeneutyki klasycystycznej (zwanej też hermeneutyką obcego słowa) i hermeneutyki teologicznej. Ten badacz uświadomił nam, że jest bardzo wiele czynników kształtujących sens tekstu (czas powstania, okoliczności, nastrój autora i… interpretatora przystępującego do pracy itd.).
- Wilhelm Dilthey, jedna z czołowych postaci hermeneutyki, uważał, że dzieło wyrasta z przeżyć autora. W dziele literackim starał się odczytać zapis światopoglądu twórcy. Dużą rolę przypisywał tak-że biografii autora, która wpływa na kształt dzieła.
- Alegoreza to wydobywanie aktualnej treści z różnych tekstów, np. dramatów Williama Szekspira czy Biblii.
- Podstawową funkcją alegorezy jest próba włączania dziel do kanonu czyli klasyki. Uprawomocnia istnienie kanonu literatury i pisarza klasyka. Dzieła należące do kanonu muszą „przystosowywać się” do kolejnych epok, nie tracić swojej wymowy i sensu.
- Inna funkcja alegorezy (ważna w tekstach ideologicznych i religijnych) to pokonywanie sprzeczności między sposobem przedstawiania świata w tym tekście a świadomością współczesnego czytelnika i jego wiedzą (porównaj np. biblijny opis stworzenia świata z tekstem naukowym na ten sam temat).
Zobacz: