Epoka Wyspiańskiego

Młoda Polska – Kraków. Młoda Europa – Paryż. Przełom wieków XIX i XX. Ponad sto lat temu. Maksyma „Obyś żył w ciekawych czasach” sprawdza się przy biografii Wyspiańskiego w sposób szczególny – bo były to czasy wyjątkowe dla artystów. Szalone – bohema artystyczna, apoteoza sztuki, poczucie końca wieku. Naprawdę nowatorskie pomysły w dziedzinie malarstwa, poezji, teatru. Paryż poetów, takich jak Rimbaud, Baudelaire, szaleńców i skandalistów, z kolei Kraków – zwariowanego Przybyszewskiego, głoszącego maksymalny prymat sztuki nad wszelkimi innymi dziedzinami życia. Wyspiański – z domu artystycznego, bądź co bądź syn znanego rzeźbiarza, podróżował po Europie, kształcił się za granicą i nasiąkał z pewnością atmosferą fin de siècle’u. W dramaturgii europejskiej miała właśnie miejsce wielka reforma teatru – jej rzecznikiem w Polsce miał się okazać Wyspiański.

A Polska, choć i tu kwiat inteligencji tonął w oparach kawiarnianych rozmów, nie bez dodatku opium, to nadal była krajem pod zaborami, tęskniącym za wolnością. Ważne, bo u Wyspiańskiego temat ojczyźniany zarysował się najmocniej ze wszystkich ówczesnych artystów. Cały sens Wesela wyrasta z tęsknoty za wyzwoleniem Polski spod zaborów. I choć znaki tych czasów to sztuka, reforma, poczucie końca świata, dekadencja, to temat ojczyzny nadal należy do najważniejszych. Wytwarza się i mocno wyodrębnia nowa warstwa społeczna – inteligencja. Ludzie, którzy żyją z pracy umysłu, ze spożytkowania teatru. Pedagodzy, lekarze, prawnicy, pisarze, artyści. Spadkobiercy szlacheckiej odpowiedzialności za kraj – zresztą z reguły ze szlachty się wywodzący. Przenoszą się do miast takich jak Kraków. Tworzą sztukę przez duże S. Są bywalcami knajp i uczestnikami skandali, ale i budują kulturę. Gorszą, bawią się, ale i pracują. I w takim Krakowie tworzy i mieszka, i zbyt młodo umiera, Stanisław Wyspiański. Z pewnością numer jeden epoki.

 

Pisz o Wyspiańskim:

  • Jak nikt inny umiał jednocześnie poruszyć uczucia odbiorcy, rozbawić go i ciąć ironią, zdruzgotać szyderstwem.
  • Wyspiański to kolejny kreator sprawy narodowej w polskiej literaturze – na miarę romantycznych wieszczów.
  • Wielka osobowość polskiej literatury i polskiego teatru.
  • Reformator dramatu i ważna postać w historii teatru polskiego.
  • Był niewątpliwie spadkobiercą mitów romantycznych.
  • Jeden z najwybitniejszych artystów młodopolskich.
  • Życiem i twórczością realizował ideę syntezy sztuk.
  • Miał ogromny wkład w ukształtowaniu świadomości narodowej Polaków.
  • Najostrzejszy krytyk narodu, najgorętszy obrońca ojczyzny.

 

Trzy pojęcia, bez których przy Wyspiańskim ani rusz

Symbolizm – kierunek charakterystyczny dla epoki końca wieku, w Europie i w Polsce. Polegał na tym, że twórcy bardzo chętnie posługiwali się symbolem, aby przekazać pewne prawdy, sens utworu. By zrozumieć przesłanie, odbiorca musiał odczytać symbol. Mistrzostwem było budowanie twórczych symboli, które wyrażały odczucia, same w sobie stanowiły artystyczne dzieło, bo przecież symbol to pomysł na inne, nie bezpośrednie, a zawoalowane w obraz przekazanie myśli. Wyspiański jest twórcą bardzo nośnych symboli – a szczególnie istotną rolę odgrywają one w Weselu.

Neoromantyzm – modny w Młodej Polsce powrót do ideałów i poetyki romantycznej. Po realistycznym pozytywizmie, który swoją praktycznością wręcz obrażał uczucia artystów, pora na wskrzeszenie ideałów romantycznych. Tematyka (Polska, poezja), rozwój liryki, ważny znów gatunek – dramat, aluzje do dzieł romantycznych to typowe dla modernistów, którzy zresztą odkryli Norwida. Wyspiański jest neoromantykiem, a w Weselu zamieszcza bezpośrednie aluzje do dzieł wieszczów – na przykład do Romantyczności Mickiewicza.

Koncepcja teatru ogromnego – Wyspiański powiedział: „Teatr mój widzę ogromny”. I miał rację – jego teatr wyszedł poza dotychczasowe ramy. Na czym polega ta koncepcja? Głównie na syntezie różnych dziedzin sztuki, które współtworzą spektakl. To nie tylko scena, aktorzy i widownia. Teatr ogromny – stworzony przez muzykę, malarstwo, słowo, taniec, grę aktorską. Nie ma dla niego granic czasu, przestrzeni czy konwencji. Łączy realizm z fantazją, historię z teraźniejszością, świat ludzi z naturą. Dlatego ogromny, że tak pojemny.

Czym i o czym jest Wesele Stanisława Wyspiańskiego?

Wesele

Dane:

  • Premiera – 16 marca 1901 r. w Krakowie. Spektakl wywołał skandal.
  • Dramat symboliczny – symbol odgrywa ważną rolę w przekazaniu przesłania i pozwala na wciąż nowe interpretacje i odczytania.
  • Dramat narodowy – podejmuje temat i ocenę narodu polskiego, jego zdolności do walki o wolność.
  • Dramat wizyjny i neoromantyczny – stanowią o tym sceny z osobami dramatu i rola Chochoła.
  • Miejsce – chłopska chata w Bronowicach (pod Krakowem).
  • Czas – 20 listopada 1900 r.
  • Temat– wesele inteligenta z chłopką.
  • Inspiracja – rzeczywiste wesele poety Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną.
  • Kompozycja – dramat symboliczno-fantastyczny, ale też realistyczny (wesele chłopskie, obyczajowość, obraz społeczeństwa).
  • Język – pomieszanie języka potocznego (mowa inteligencji i gwara) z poetyckim.

Przesłanie

  • ocena społeczeństwa polskiego, dojrzałości do odpowiedzialności za naród;
  • charakterystyka chłopstwa i inteligencji;
  • zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej;
  • rozliczenie narodowych mitów;
  • wpływ przeszłości na współczesnych;
  • temat poezji i roli poety.

 

Who is who w Weselu?

  • Pan Młody – Lucjan Rydel, poeta młodopolski
  • Panna Młoda – Jadwiga Mikołajczyk, chłopka z Bronowic
  • Gospodarz – Włodzimierz Tetmajer, brat poety Kazimierza, malarz, pisarz, pierwszy ożenił się z chłopką, Mikołajczykówną, siostrą Jadwigi
  • Gospodyni – Anna Mikołajczykówna, żona Gospodarza.
  • Marysia – trzecia Mikołajczykówna, siostra Panny Młodej, boleśnie przeżyła śmierć narzeczonego, potem wyszła za mąż za chłopa z Bronowic.
  • Poeta – Kazimierz Przerwa-Tetmajer, słynny poeta młodopolski.
  • Dziennikarz – Rudolf Starzewski, konserwatysta, redaktor Czasu.
  • Radczyni – Antonina Domańska, ciotka Pana Młodego, pisarka.
  • Zosia i Maryna – siostry Pareńskie, córki lekarza krakowskiego.
  • Żyd – Hersz Singrer – bronowicki karczmarz.
  • Rachela – Pepa Singer, córka Hersza.
  • Czepiec – Błażej Czepiec, wójt, wuj Gospodyni.

 

Kto się komu pojawia?

Akt II

Gościom realnym, z krwi i kości, pojawiają się osoby dramatu.

Co się w duszy komu gra,
co kto w swoich widzi snach.

Tak wyjaśnia autor dobór zjaw. W tej scenie Wyspiański wyprzedza swoją epokę, bo śmiało można użyć tu terminu „surrealizm”. Upostaciowane lęki, podświadome pragnienia decydują o tym, kto przychodzi do kogo. Tematy rozmów będą nie tylko społeczne, narodowe, historyczne – jesteśmy w kręgu zagadnień psychologicznych.

Marysia
siostra Panny Młodej, niegdyś narzeczona malarza, zmarłego za granicą
Co gra w duszy Marysi?

  • wspomnienie romantycznej miłości
  • rozpacz po utraconej miłości, możliwości innego życia
  • walka światów realnego i irracjonalnego

Widmo
Ludwik de Laveaux – zmarły artysta, pojawia się swojej narzeczonej.

Pan Młody
Lucjan Rydel – rzeczywisty pan młody z roku 1900; zafascynowany wsią, sielankowym życiem, uległ modzie ludomanii młodopolskiej.

Co gra w duszy Pana Młodego?

  • poczucie zdrady wobec własnej klasy
  • podświadomy wstyd, że żeni się z chłopką
  • poczucie fałszu ludomanii

Hetman
Franciszek Ksawery Branicki – magnat polski, hetman wielki koronny, zdrajca, opłacany przez carycę Katarzynę, uczestnik konfederacji targowickiej

Dziennikarz
Rudolf Starzewski – redaktor konserwatywnego Czasu – prasowego organu towarzystwa stańczyków.

Co gra w duszy Dziennikarza?

  • wstyd i niepewność; postawa konserwatywna jest oznaką tchórzostwa i słabości
  • tęsknota za odwagą i potęgą Stańczyka
  • poczucie niemocy, małości

Stańczyk
błazen króla Zygmunta Augusta, legendarna postać polskiej historii, namalowany przez Matejkę.

Dziad
ubogi staruch wiejski, który uczestniczył niegdyś w chłopskiej rabacji.

Co gra w duszy Dziada?

  • niechęć i nieufność wobec inteligencji
  • pamięć o dawnych krzywdach i przewinieniach
  • niewiara w możliwość zgody i połączenia obu warstw
  • chłopski egoizm, obca mu jest sprawa kraju

Upiór
Jakub Szela – przywódca krwawej chłopskiej rabacji roku 1846, tzw. rzezi galicyjskiej.

Poeta
Kazimierz Przerwa -Tetmajer – znakomity poeta młodopolski, dekadent.

Co gra w duszy Poety?

  • kompleks słabości wobec mitu potęgi rycerza
  • poczucie niespełnionej misji
  • tęsknota za romantyczną misją wieszcza
  • dekadencka bierność i lęk przed czynem

Rycerz Czarny
Zawisza Czarny – rycerz średniowieczny, polski symbol honoru i rycerstwa.

Gospodarz
Włodzimierz Tetmajer – gospodarz domu, brat Kazimierza Przerwy-Tetmajera sam ożeniony z chłopką.

Co gra w duszy Gospodarza?

  • poczucie misji bycia przywódcą i połączenia obu warstw
  • pragnienie czynu
  • poczucie odpowiedzialności
  • chęć potwierdzenia własnej wartości

Wernyhora
Wernyhora – legendarny przywódca ukraiński z XVIII w., szkicowany przez Matejkę; tu autorytet, motorem zrywu powstańczego.

 

Portret chłopów i inteligencji

Wyście sobie, a my sobie
Każden sobie rzepkę skrobie…

Niezbyt poetycki aforyzm Radczyni okazał się prawdą. Chłopi i inteligencja nie potrafili się zjednoczyć nawet w chwili potrzeby narodowej. Diagnoza Wyspiańskiego jest smutna – naród wiecznie skłócony, niezdolny do zjednoczenia się pamiętający urazy – oto my, Polacy.

Chłopi:

  • chciwi, myślą tylko o sobie, ziemi i gospodarce;
  • ograniczeni, nieciekawi świata;
  • żyją w myśl hasła: „Niech na całym świecie wojna / byle polska wieś zaciszna, / byle polska wieś spokojna”;
  • niezdolni do samodzielnego czynu – muszą mieć przywódcę;
  • brakuje im świadomości narodowej;
  • kieruje nimi pamięć krzywd, niechęć klasowa.

Inteligencja:

  • słaba, zdegenerowana, rozpita warstwa społeczeństwa;
  • czuje się spadkobiercą ideałów szlacheckich, ale brak jej chęci do działania;
  • dekadencka;
  • fałszywa, podatna na mody;
  • niezdolna do czynu, choć za nim tęskni;
  • gadatliwa, bierna;
  • nie potrafi podołać misji – kompromituje się.

 

Wesele – co jest ważne

Wyspiański uczynił z relacji z chłopskiego weseliska wielki dramat narodowy. W tym jego geniusz. Jak to się stało? Właściwie relacja z bronowickiej chaty, pod której dachem jednoczą się dwie warstwy społeczne, jest rejestracją wesela z 1900 r. Ot, inteligent, poeta z Krakowa, żeni się z chłopką. Rzecz modna w czasach chłopomanii, trochę szumu w Krakowie i po sprawie. Otóż nie. Jest to przecież teatr ogromny. Po dość realistycznym akcie I, w którym goście weselni gadają o różnych sprawach, rozsuwają się ściany czasu i przestrzeni, dom nawiedzają goście z zaświatów, chata zamienia się w scenę sprawy narodowej, pole zrywu – do którego nie dochodzi… Dlaczego? Odpowiedź tkwi w ocenie narodu, w naszych polskich cechach. Zryw zamienia się w letargiczny taniec żałobny, korowód weselny w swoisty danse macabre. Wszystko to w jednej izbie weselnej, za sprawą poezji i wyobraźni. Przewijają się przez nią osoby i rekwizyty – symbole. Na scenę zstępuje historia Polski. Wesele staje się szansą, niewykorzystaną. Może goście nadużyli weselnej gorzałki i były to tylko zwidy i sny? Może – ale jak nikt opowiedziały prawdę o polskich mitach, słabościach, sentymentach i niemocy, o Polsce i Polakach. To jest istota Wesela.

 

Symbole w Weselu – znaczenie i rola

Rodzaje symboli w Weselu:

  • Postacie: osoby dramatu, Chochoł.
  • Przedmioty: złoty róg, podkowa, czapka z pawich piór.
  • Miejsce – chata weselna.
  • Sceny – chocholi taniec.

Najważniejsze symbole i ich znaczenie:

  • Chochoł – uśpiona moc, martwica, symbol klęski ale zarazem nadziei na wiosenne przebudzenie.
  • Złoty róg – symbol nadziei i jedności narodowej, miał dać sygnał do walki. Jest też symbolem zmarnowanej szansy.
  • Sznur – symbol niewoli, klęski, samozagłady.
  • Czapka z piór – symbol chłopskiego egoizmu i chciwości. Jasiek zgubił złoty róg, schylając się po czapkę z piór.
  • Złota podkowa – szczęście schowane przez gospodynię do skrzyni na lepsze czasy. Znów symbol nadziei na odrodzenie się idei i symbol chłopskiej chciwości.
  • Taniec chochoła – uśpienie, niemoc narodu.
  • Kaduceusz – symbol przewodzenia narodowi, manipulacji społeczeństwem.
  • Chata bronowicka – przestrzeń szansy i zgromadzenia narodu, po prostu Polska.

 

Ważne sceny Wesela

Akt I scena 10 – rozmowa Poety i Maryny

  • Ważna scena, bo padają tu słynne cytaty, a postacie podejmują istotne w epoce tematy: miłość, małżeństwo, poezja, sztuka.
  • Jest to młodopolski flirt dwojga młodych ludzi, wartka dynamiczna rozmowa.
  • Najważniejsze są sądy Poety o sztuce: nawiązuje do Hamleta (słowa, słowa, słowa) i przywołuje młodopolską idę sztuka dla sztuki.
  • Temat oparty o tę scenę może pytać o koncepcję miłości małżeństwa reprezentowaną przez bohaterów, o ich wizję poety i poezji. Można też zestawić Gustawa – poetę z IV części Dziadów z Poetą z Wesela, odwołując się do znajomości całego utworu.

Wtedy punkty dostaniesz za:

  • Wiedzę o tym, jak Wyspiański widzi i definiuje poezję w Weselu.
  • Poezja ma wielką moc sprawczą, to ona powołuje do życia zaświaty, poza jej sprawą Rachela zaprasza Chochoła.
  • Poeta jest jednak bierny i słaby, więcej w nim pozy i pozerstwa niż prawdziwej poezji.
  • Wizję poezji wzniosłej i sprawczej reprezentuje w utworze Rachela.
  • Wiedzę o młodopolskiej koncepcji poety i sztuki.
  • Naczelne hasło epoki: sztuka dla sztuki, bez żadnych celów praktycznych, wyniesiona na piedestał.
  • Umiejętność porównania z wizją romantyczną.
  • Poeta jest smutną karykaturą romantycznego Konrada.
  • Jest to kontrast ogromnej z pozoru emocj flirtu z wszechogarniającą miłością romantyczną.
  • Pomysł co znaczy to nawiązanie do Hamleta.
  • Ujawnia portret poety i jego poglądy na poezję. Jest jak Hamlet bierny i pełen wątpliwości, a jego poezja – to nie czyny, lecz puste słowa. Mówi o sobie w dalszej scenie – ptak żurawiec, a gospodarz poprawia go – pan latawiec.

 

Akt II scena 5 – rozmowa Marysi z Widmem

  • ważna scena, decyduje o neoromantyzmie dramatu;
  • podejmuje temat nieszczęśliwej miłości romantycznej;
  • może zostać zestawiona ze słynną Romantycznością Adama Mickiewicz.

Wtedy punkty dostaniesz za:

  • nazwanie sceny mistyczną;
  • wskazanie cech romantycznych – widmo zmarłego kochanka przybywa tak samo jak do Karusi w Romantyczności;
  • uwagę o swoistej realizacji danse macabre przez Wyspiańskego – Widmo chce wciągnąć Marysię do tańca, naturalistycznie prezentuje się tu wizerunek śmierci ( „To już ciebie tocy gad”);
  • różnice pomiędzy tą sceną a Romantycznością – tu zwycięża życie i Marysia odpędza Widmo, nie chce go.

 

Akt II scena 24 – rozmowa Gospodarza z Wernyhorą

  • jest to kluczowa scena dla zawiązania akcji powstańczej;
  • bohaterowie sceny to Przywódcy – Wernyhora świata nierealnego, Gospodarz – ludzkiego;
  • tu pada idea przymierza stanów;
  • temat oparty o tę scenę może prosić o prezentacje sylwetek postaci, analizę postaw i emocji, ujęcie motywu powstania.

Wtedy punkty dostaniesz za:

  • opis wizerunku Wernyhory – nawiązanie do obrazu Matejki – kreacja legendarnego wodza;
  • budzenie się uczuć patriotycznych i wspomnień w Gospodarzu;
  • nawiązanie do Słowackiego w Śnie srebrnym Salomei pojawia się Wernyhora jako Dziad z lirą;
  • uwagę o mistycyzmie i mesjanizmie sceny – Wódz przybywa z misją;
  • profetyzm sceny – Wernyhora zapowiada przyszłość;
  • kreację Gospodarza, który zmienia się pod wpływem Wernyhory, budzą się w nim emocje, nabiera mocy i postaw wodza – a zaczyna od słów „Żona stroi się w alkierzu”.

 

Akt III sceny 34, 35, 36, 37… Sceny finalne, świadczą o symbolicznej wymowie dramatu

  • Jasiek zgubił złoty róg, bo schylał się po swoją czapkę z piór, teraz patrzy na letargiczny taniec wszystkich weselnych gości i nie może ich dobudzić
  • Rozkazy wydaje mu Chochoł.
  • Jest to jedna z najważniejszych scen polskiej literatury, puenta utworu o wieloznacznej wymowie symbolicznej.
  • Temat oparty o tę scenę może prosić o nakreślenie sylwetek postaci i o odczytanie zawartych tu symboli sceny, postaci i słów, może zestawić ten taniec z Tangiem Mrożka lub Walcem Miłosza.

Wtedy punkty dostaniesz za:

  • wskazanie uczuć postaci – Jasiek: lęk, przerażenie, poczucie winy, Chochoł – drwina, pogarda, duma;
  • uwagę o dalszym portretowaniu chłopstwa – Jasiek martwi się nie tylko powstaniem ale tym, kto pomoże mu w pracy w gospodarstwie, wskazanie symbolicznych działań – kosy rzuca w kąt, odpina szable, pieje kur, chochoł gra na skrzypcach;
  • symbolikę śmierci – sam Chochoł, jego taniec na wzór danse macabre;
  • użycie terminu oniryzm – czyli poetyka snu;
  • interpretację słynnych słów: „miałeś chamie złoty róg/ został ci się ino sznur” – tragedia straconej przez chciwość szansy narodowej, wizja klęski, haniebnej śmierci wisielca;
  • przy zestawieniach uwagę o znaczeniach tańca w dziełach literackich – zawsze są nośnikami ważnych treści, zawierają istotę przesłania utworu;
  • uwagę o dwuznacznej wymowie chocholego tańca – jest zarazem pesymistyczna (letarg, śmierć, klęska) i optymistyczna, (nadzieja na przebudzenie, wiosna).

 

Wstępy do prac o Weselu:

  • Symbolika utworu Wyspiańskiego zaczyna się już od tytułu: Wesele to moment pojednania, radości i szansy. Miejsce – chata bronowicka, to wspólny dom, pod którego dachem łączą się stany…
  • Wesele – wyjątkowy utwór, w którym świat nierealny ma równe prawa jak rzeczywistość. Ale nie jedyny. Wystarczy przypomnieć sobie romantyzm i Romantyczność Mickiewicza.
  • Poezja – odwieczny temat romantyków i neoromantyków. Bądź przeklęta – powtórzy Konrad Wyspiańskiego w Wyzwoleniu, za Hrabią Henrykiem Krasińskiego, za Gustawem Mickiewicza. Ale w Weselu poezja ma sprawczą moc.
  • Stanisław Wyspiański był mistrzem w umiejętności łączenia światów i przestrzeni. Na zwykłą chatę chłopską nakłada poetykę zaświatów, osoby realne łączy rozmową z dawnymi bohaterami…W innym dziele – Nocy listopadowej na Warszawę zsyła antycznych bogów.
  • Wesele jest motywem lubianym w polskiej literaturze. Opisuje wesele Reymont, zaręczyny Mickiewicz, później Mrożek – słynne wesele w Atomicach… Porównanie wizji Wyspiańskiego i Reymonta prowadzi do ciekawych wniosków.

 

Teksty z Wesela, które przeszły do języka potocznego i trzeba je rozpoznawać:

  • – A tu pospolitość skrzeczy. (Poeta)
  • – Chłop potęgą jest i basta. (Gospodarz)
  • – Polska to jest wielka rzecz. (Poeta)
  • – A to Polska właśnie. (Poeta)
  • – Miałeś, chamie, złoty róg. (Chochoł)
  • – Topi się, kto bierze żonę. (Radczyni)
  • – Wyście sobie, a my sobie.
  • – Każden sobie rzepkę skrobie. (Radczyni)

 

Zobacz:

Stanisław Wyspiański

Wesele – Wyspiański Stanisław

Wesele Wyspiańskiego, realistyczno-symboliczny dramat narodowy

 

Wesele – Stanisław Wyspiański

Wesele w pytaniach i odpowiedziach