To jest pewne – z tekstem – całym lub jego fragmentem – będziesz miał do czynienia. Oto tablica niezbędnych narzędzi do poradzenia sobie z tekstem literackim i na poziomie podstawowym, i rozszerzonym.

 

TABLICA 1.

Tekst (fragment lektury dołączony do tematu).

1. Stanowię część większej lektury!
2. Stanowię logiczną całość!
3. Mam swój sens – swoją ideę.
4. Mam trzy ważne elementy.

  • A. Świat przedstawiony:
    • akcja (coś się tu dzieje?)
    • przestrzeń (gdzieś się to dzieje?)
    • czas (kiedyś to się dzieje?)
    • bohaterowie (kogoś to dotyczy?)
  • B. Przesłanie, ideę
    • sądy, sens, który niosę (według zamierzeń autora)
  • C. Kogoś, kto mnie mówi
    • narrator, osoba mówiąca (nie utożsamiać z autorem)
      Ale to może być autor, ale z reguły nie jest osobą mówiącą, może, ale nie musi, należeć do świata przedstawionego.

1. Przeczytaj mnie uważnie

Tekst dołączony do tematu maturalnego nie jest długi. Najlepiej raz przeczytać go uważnie, od a do z, aby utrwalić w głowie pierwsze wrażenie – o czym to w ogóle jest.

2. Sprawdź, czy mam tytuł

Jeśli tak – to doskonała podpowiedź. Tytuł określa sens lub główną postać, motyw, pomysł autora. Porównaj tytuł z problemem tematu – pewnie będą podobne. Pisz wtedy:

• Już tytuł rozdziału (sceny, fragmentu) potwierdza założenie tematu…
• Powołam się na tytuł
• Sam autor nazwał scenę…

Jeśli tytułu nie ma – wymyśl go. Od razu możesz odwołać się do zagadnienia z tematu – jeśli dobrze spointujesz – natychmiast łapiesz punkty. Pisz wtedy:

• Gdyby ten fragment miał tytuł, to powinien brzmieć…
• Jest to scena godna tytułu…
• Można pozwolić sobie tu na tytuł korespondujący z tematem rozważań.

3. Usytuuj mnie w utworze

A najlepiej od tego zacznij wypracowanie. To bardzo ważny i stały punkt w modelu oceniania. Pisz więc tak:

• Przytoczony fragment jest sceną końcową dzieła
• Mamy do czynienia z finalną sceną lektury
• To kulminacyjna scena II aktu
• Przytoczony rozdział to początek utworu
• Fragment pochodzi z pierwszej części, otwiera rozwój wypadków
• Czytając fragment, znajdujemy się przed (po) najważniejszym zdarzeniem (zdarzeniu)

4. Stwierdź, kto mnie mówi.

Nie ma możliwości, aby nie było za to punktu. Ale uważaj! Tu łatwo o błąd. Narrator to zwykle fikcyjna osoba, mamy ją niejako w wyobraźni, ona czyta nam w głowie tekst. Narratorem jest autor, ale tylko w autobiografiach. Może być nim bohater. Może być przezroczysty głos. Pisz wtedy tak:

• Mamy do czynienia z narracją pierwszoosobową – głos mówiący to zarazem bohater i narrator
• Narracja jest przezroczysta, trzecioosobowa,
• Narrator nie należy do świata przedstawionego, ale doskonale go zna
• Jest tu kilku narratorów, którzy się uzupełniają
• Narracja rozwija się symultanicznie, równolegle

5. Ustal mój temat główny

Nie zawsze musi to być problem uchwycony w temacie maturalnym. Może nawet przewrotnie temat dotyczyć zagadnienia dominującego w całości lektury, a nie we fragmencie omawianym, zaznaczonym. Dobrze to dostrzec. Pisz wtedy:

• Tematem zasadniczym rozdziału jest…
• Cała scena poświęcona jest tematowi…
• Temat główny fragmentu to…

6. Porównaj z problemem zawartym w temacie pracy

I jeśli się pokrywają – od razu to wykorzystaj. Jeśli nie – zaznacz to i zacznij poszukiwania zgodne z poleceniem tematu. Raczej jednak będą się te tematy pokrywać. Pisz wtedy tak:

• Zagadnienie… (miłości) jest dominującym tematem przytoczonej tu sceny
• Fragment lektury dotyczy przede wszystkim tematu…
• Właśnie (miłość) jest wiodącym, dominującym tematem tej…
• Ciekawe, że miłość nie jest dominującym tematem tej sceny. Pojawia się wątek towarzyszący

7. Realizuj polecenie tematu

Czyli opisz, przedstaw, zaprezentuj, zinterpretuj – jak zechcą autorzy tematu. Cokolwiek by to było, prześledź akapit po akapicie przywołany fragment. Nie zapomnij o kontekście! Wyjdź poza tekst – do całości lektury, do realiów epoki, do innych znanych ci dzieł. Byle na temat! Jak to zrobić?

 

TABLICA 2

Rozpoznaj mnie!

Teksty, które musimy interpretować trzeba bezbłędnie rozpoznawać i określić. A nie są takie trudne. To kategorie – zjawiska, takie jak tragizm, komizm, groteska. Z jednym z nich na pewno będziesz miał do czynienia, więc – poznajcie się.

KATEGORIE CECHY PRZYKŁADY

PATOS
Wzniosłość i powaga tonu, ważny temat, silne emocje autora. Wymyślili starożytni, podejmowali wszyscy piszący górnolotnie i bardzo serio o ojczyźnie, bohaterach, walce, heroizmie, śmierci.
W Trylogii opis pogrzebu Wołodyjowskiego. Kapłan zwraca się do zmarłego, nazywa go Hektorem Kamienieckim, wyraża i wzbudza silne emocje. W hymnach typu Bogarodzica Słowackiego. W wierszach patriotycznych Broniewskiego.

MIMESIS
Tekst odtwarza i naśladuje rzeczywistość. Literatura – fotografią świata. Żadnych fantazji ani odkształceń. Wymyślili starożytni, powtarzali wszyscy epicy, realiści, wielbiciele opisów.
Uwaga! Bądź czujny przy wszystkich nudnych, szczegółowych opisach! Jeśli masz fragment eposu – mimesis pewna. Odtwarza na przykład:
• krajobrazy w Nad Niemnem Orzeszkowej,
• domostwo, obyczaje, przyrodę w Panu Tadeuszu,
• Warszawę w Lalce, Paryż u Balzaka.
Dokładny opis wyglądu bohatera – to tekst mimetyczny.

TRAGIZM
Sytuacja tragiczna: nadchodzi katastrofa – a nie możesz jej uniknąć. Nie ma dobrego wyboru – stoisz wobec dwóch racji, dróg – a jakąkolwiek obierzesz, czeka cię klęska. Bezradność wobec losu, nierozwiązywalny konflikt. Wymyślili starożytni. Podejmowali wszyscy twórcy tragedii, autorzy kreujący tragiczne postacie. Nie myl literackiego tragizmu z ujęciem potocznym – tragedia czyli nieszczęście, straszne zdarzenie. To kuzyni ale to nie to samo. .
Tragizm Antygony – co wybrać wierność władzy czy sercu i religii? Tragizm Konrada Wallenroda – uczciwa walka nie da zwycięstwa, podstępna – jest zgubą rycerza, zapłaci za sukces życiem, miłością i honorem. Tragizm Kordiana – zabić cara i zostać królobójcą czy pogodzić się ze niewolą ojczyzny i rządami tyrana?

IRONIA
Przekorne ukrycie opinii w słowach pozornie znaczących co innego. W pochwale ukryto drwinę, naganę. W pozornej zgodzie – tkwi odmowa. Po czym poznać? Po kontekście, po tonie głosu. „Nie ma co, superpogoda” (a leje jak z cebra) oto ironia. Pomysł starożytnych, podejmowana często w polemikach literackich, ulubiona przez romantyków.

  • Ironia tragiczna Edypa – im bardziej chce uciec od fatum, tym bardziej realizuje przeznaczenie.
  • Satyra Krasickiego Do króla – niby gani, ale bardzo chwali Poniatowskiego.
  • Ironia romantyczna – np. w Beniowskim – Słowacki nader ironicznie pisze o krytykach swojej twórczości. Niby ich popiera i szanuje, ale nieźle daje im w kość.

KOMIZM
Komizm – tekst wzbudza śmiech. Jasne, że typowe dla komedii, ale bywa w powieści, tragikomedii, wierszu czy zwykłym kawale. Pomysł starożytnych dla gatunku komediowego. Jak się osiąga komizm – przez dobór słów, kreację śmiesznej sytuacji lub prezentację zabawnej postaci. Najłatwiejsza do rozpoznania:

  • w komediach Moliera czy Fredry,
  • w Lalce Prusa opis wygłupów studenckich albo dziwaka Krzeszowskiego,
  • w Potopie – w fortelach pana Zagłoby,
  • w Tangu Mrożka – kreacja zwariowanych rodziców, itd., itd., itd…

GROTESKA
Karykatura, dziwactwo, wyolbrzymienie, zestawienie kontrastowych scen, stylistyk. Najtrudniejsza kategoria, potrzebna pisarzom do odkształcania świata, wynaturzeń pokazujących, że nie ma reguł, a w sztuce można stwarzać nowe przestrzenie. Też starożytni na to wpadli. Lubili groteskę romantycy, ale wprost przepadali za nią eksperymentatorzy wieku XX.
W Ferdydurke Gombrowicza – pojedynek na miny, obiad u Młodziaków. Józio grzebie rękami w kompocie, czy walczy za pomocą karykaturalnych min. Albo szczekający jak pies parobek. Albo hrabina udająca lampę (to w Operetce). Oto groteska. Rozpoznasz po tym, że coś wyda ci się absurdalne i niemożliwe, a często obrzydliwe. Bądź czujny, jeśli analizujesz tekst Gombrowicza, Witkacego, Mrożka – groteska niemal gwarantowana.

 

Pułapki

Czym się różni interpretacja od analizy? Tym co standardy egzaminacyjne ładnie określają jako poziom idei i poziom organizacji tekstu. Kiedy interpretujesz jesteś właściwie na poziomie idei – i niuanse kompozycyjne mogą cię nie obchodzić. Kiedy analizujesz –krok po kroku, wers po wersie powinieneś opisać kompozycję, trop stylistyczny chwyt artystyczny. Musisz rozpoznać gatunek i sytuację liryczną – to poziom analizy. I tak, na poziome podstawowym masz rozpoznać tekst na poziomie idei na rozszerzonym i idei i organizacji. Gdzie tu pułapka?

W trudności rozdzielenia tych warstw. Owszem – na podstawowym przede wszystkim interpretuj, znajduj temat, przesłanie, obrazy poetyckie, motywy tematyczne i to o co chodzi w utworze. Nie da się jednak w tym poszukiwaniu pominąć kwestii kompozycyjnych, bo to istota poezji, że posługuje się sobie przynależnym, specyficznym językiem by zawietrzne treści wyrazić. Skoro więc widać jak na dłoni iż wiersz jest o miłości – to czy jest liryką wyznania czy też opisu, czy siła uczucia spotęgowana jest za pomocą powtórzeń czy hiperbolizacji – jest tu rzeczą podstawową i za to liczą się punkty.

Szukaj właściwego tematu

Gdzie go szukać?
Po pierwsze w temacie pracy. O ile nie brzmi : zinterpretuj wiersz… to często określa kierunek poszukiwań. To ważne, tu może tkwić pułapka. Co z tego, że dadzą nam wiersz powszechnie znany jak choćby Romantyczność Mickiewicza. Jeśli temat będzie brzmiał: omów zawartą w utworze polemikę, to główny obraz Karusi schodzi na dalszy plan – musimy szukać elementów polemicznych. Jeśli zaś temat nie określa dokładnie czego chce – szukajmy w tytule, czasem w dedykacji lub podpisie. Tam poeci zawierają zadziwiająco dużo informacji. Oda do Młodości – masz gatunek i adresata. Reduta Ordona – masz miejsce, zdarzenie i głównego bohatera. Pisane w Warszawie w 1944, we wrześniu. – wiadomo , że kontekst powstania. Pisane na Alpach w Splugen – tłumaczy tęsknotę i zdradza jaka przestrzeń jest tu opisana itd. Itd.. Nie należy pomijać drobnych elementów, i to na pozór umieszczonych poza naszym tekstem

Sprawdź kto mówi

Oto jedna z najpopularniejszych pułapek w tekstach poetyckich, ale i prozatorskich, tych które proponowane są do sprawdzianu czytania ze zrozumieniem, Kto mówi? Czy na pewno autor, znany nam z imienia i nazwiska? Najczęściej figa z makiem, wcale nie autor. Bywa że on, ale aby tak napisać musisz mieć niezbite dowody! Wręcz deklarację: ja Juliusz Słowacki piszę te słowa do Ciebie moja matko. Poza takimi jawnymi przypadkami głos mówiący wcale nie musi równać się rzeczywistemu autorowi. Autor stwarza sobie takiego mówcę – w poezjo jest to podmiot liryczny a w prozie najczęściej narrator.

Zobacz:

Praca z tekstem. Słownik pojęć.

Praca z tekstem. Kategorie tekstów.