Metafory czy apostrofy pojawiają się nie tylko w poezji – w prozie także. Dlatego należy umieć je znaleźć i odczytać niezależnie od tego, czy zamierza się wybrać na maturze pisemnej analizę wiersza, czy też nie. Pamiętaj przy tym, że funkcja środka stylistycznego zależy od kontekstu, czyli konkretnego tekstu, w którym się on pojawia.
1. Środki językowe wpływające na brzmienie tekstu – dotyczą przede wszystkim poezji.
Fonetyczne środki stylistyczne.
Dają wrażenie muzyczności, śpiewności, a także pomagają budować nastrój. Do tej grupy należą:
- onomatopeje (wyrazy dźwiękonaśladowcze);
- eufonia (instrumentacja głoskowa) – nagromadzenie podobnych głosek; przykład: fragment wiersza Deszcz jesienny: „I światła szarego blask sączy się senny”;
- rymy – żeńskie w większym stopniu są „muzyczne” niż męskie; w poezji współczesnej coraz częściej się z nich rezygnuje na rzecz wiersza białego;
- rytm – podobnie jak rymy wiąże się wyraźnie z wierszem. Badając rytm, należy policzyć liczbę sylab w wersie, wyznaczyć średniówkę (występuje tylko w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe!), zaznaczyć akcenty, ewentualnie zaznaczyć stopy. Pozwala to ustalić typ wiersza. Może to być:
- wiersz sylabiczny – to taki, w którym powtarza się stała liczba sylab w wersach;
- wiersz sylabotoniczny – o stałej liczbie sylab w wersach i jednakowo rozłożonych akcentach w wersach;
- wiersz toniczny – o takiej samej liczbie zestrojów akcentowych;
- wiersz wolny – pozbawiony rygorów rytmicznych (liczba sylab w wersach jest tu różna). Ten typ wiersza często występuje w liryce współczesnej.
Powtórzenia
Również wpływają na brzmienie wiersza, zwłaszcza refren kojarzący się z formą pieśni. Inne ważne typy powtórzeń: anafora, paralelizm składniowy (podobieństwo budowy składniowej).
Słownictwo
Wyrazy kojarzące się z muzyką czy jakimiś dźwiękami. Przypomnij sobie omawiany w poprzednim odcinku wiersz Tuwima Scherzo.
2. Środki językowe decydujące o plastyczności obrazu, pozwalające wyrazić emocje
- Epitety – ich zadaniem jest wskazywanie cech przedmiotów.
- Porównania – szczególnie obrazowe są rozbudowane porównania zwane homeryckimi.
- Synestezja – łączenie doznań pochodzących z różnych zmysłów działa na wyobraźnię czytelnika.
- Dobór słownictwa – obecność wielu czasowników da nam wypowiedź dynamiczną, przymiotników – obrazową, lecz statyczną; wykorzystanie nacechowania stylistycznego wyrazów pomaga wyrazić emocje (np. zdrobnienia, zgrubienia).
- Apostrofa – nadaje tekstowi charakter podniosły. Uwaga! W innych kontekstach może być sposobem nawiązania kontaktu z odbiorcą.
- Metafory – pozwalające na sugerowanie treści, czytelnik musi wykorzystać swoją wyobraźnię.
- Peryfraza – zamiast jakiejś nazwy w tekście pojawia się bardziej rozbudowany opis (Kraj Kwitnącej Wiśni zamiast Japonia); jej odmianą jest eufemizm (wyrażenie czegoś łagodniej).
- Oksymoron, antyteza – polegają na zestawieniu przeciwnych sensów. Dzięki nim można zwrócić uwagę na sprzeczności tkwiące w temacie.
3. Zabiegi językowe pozwalające podkreślić sensy
- Powtórzenie – ma wpływ nie tylko na brzmienie, pozwala także coś wyeksponować. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na powtarzające się, tak w poezji, jak i w prozie, słowa– klucze.
- Pytanie – nie każde jest retoryczne! Jego zadaniem może być zmuszenie czytelnika do refleksji. Obecność licznych pytań może być dowodem zagubienia, poszukiwania, niepewności.
- Wykrzyknienie – pomaga nie tylko wyrazić emocje, ale też zaakcentować coś niezwykłego, zaskakującego.
4. Elementy językowe porządkujące wypowiedź
- Pytanie – może nie mieć charakteru pytania retorycznego, a jedynie prowadzić do jakiegoś wniosku, pointy.
- Wyrazy i sformułowania nadające wypowiedzi spójność – zwróć uwagę na elementy sygnalizujące wynikanie (więc, toteż, zatem, dlatego, z tego wynika, że…), a także zaprzeczanie (ale, lecz, natomiast, zupełnie inaczej…, odmienny pogląd…).
- Uporządkowanie wypowiedzi daje też wyliczanie elementów: po pierwsze, po drugie, kolejnym przykładem może być… Występują nie tylko w prozie! Oto przykład z wiersza Mickiewicza Snuć miłość:
Stąd będzie naprzód moc twa, jak moc przyrodzenia,
A potem będzie moc twa, jako moc żywiołów,
A potem będzie moc twa, jako moc krzewienia,
Potem jak ludzi, potem jako moc aniołów,
A w końcu będzie jako moc Stwórcy stworzenia.
Zobacz: