Związki frazeologiczne możemy dzielić nie tylko ze względu na stopień ich łączliwości (podział na związki stałe, luźne i łączliwe), ale i ze względu na ich budowę gramatyczną.
Ze względu na budowę gramatyczną wyróżniamy trzy grupy związków frazeologicznych:
- Wyrażenia. Są to związki, których członem podstawowym (nadrzędnym) jest najczęściej rzeczownik, a członem podrzędnym jego określenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe.
Przykłady: Biały mróz, wilczy głód, prawo pięści. Do wyrażeń zaliczamy również związki przymiotnika z przysłówkiem i przysłówka z przysłówkiem – wybitnie mądry, nad wyraz ciekawie.
- Zwroty, czyli związki, w których człon podstawowy jest czasownikiem, a człon podrzędny – rzeczownikiem, przysłówkiem lub wyrażeniem przyimkowym.
Przykłady: zbijać bąki, krzyczeć wniebogłosy, bić się z myślami.
- Frazy. Są to związki, które mają formę zdania lub jego równoważnika, np.: Deszcz leje; Słońce zachodzi; Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka; Z dużej chmury mały deszcz.
Pamiętaj! do fraz zaliczamy tylko takie zdania, w których człony są silnie zespolone znaczeniowo i często powtarzane w niezmienionej lub podobnej formie. Niektóre frazy funkcjonują jako przysłowia, np. Bez pracy nie ma kołaczy.
Poprawność użycia związków frazeologicznych
To, czy związek frazeologiczny jest poprawnie użyty, zależy od rodzaju związku ze względu na jego łączliwość.
- Najmniej kłopotów sprawiają stałe związki frazeologiczne. Aby ich poprawnie używać, musimy je po prostu poznać, zrozumieć ich znaczenie i zakres użycia. W takim związku błędem są zmiany szyku członów, wszelka dowolność w doborze wyrazów i sposobie ich łączenia. Może ona wręcz wypaczać znaczenie całego związku i uniemożliwiać jego zrozumienie! Na przykład za poprawny, bo zgodny z utrwalonym zwyczajem językowym, uznamy zwrot wziąć nogi za pas (w znaczeniu uciec), ale już związek: wziąć stopy za pas będzie niepoprawny, bo nie jest zgodny z normą.
- W przypadku związków łączliwych kryteria poprawności są bardziej złożone. Można powiedzieć: stracić zdrowie, stracić okazję, nadzieję, dobre imię. Te zwroty uznajemy za poprawne, bo nie ma sprzeczności pomiędzy ich członami (ich treści harmonizują ze sobą). Ale nie są poprawne zwroty: stracić chorobę ani stracić złą sławę, bowiem występuje tu wyraźna dysharmonia pomiędzy treściami wchodzących w skład związków członów. Pojęcie straty kojarzy się z czymś wartościowym, na czym nam zależy, a choroba czy zła sława nie są takimi wartościami. Właśnie z tego względu związki są niepoprawne – brak w nich logiki!
Ale aby stwierdzić, czy użyty w wyrażeniu związek frazeologiczny jest poprawny, nie wystarczy poprzestać na zbadaniu jego wewnętrznej poprawności (harmonii treściowej wewnątrz związku). Zdarza się bowiem, że związek poprawny wewnętrznie jest niedostosowany do całej wypowiedzi (Zakład przemysłowy X jest czerstwym staruszkiem… w tym kontekście wyrażenie brzmi humorystycznie, chociaż związek czerstwy staruszek jest jak najbardziej poprawny). I odwrotnie – związek pozornie niepoprawny na tle odpowiedniej całości może nabrać sensu. Najczęściej dzieje się tak w poezji – np. wyrażenie suchy ocean samo w sobie jest niedorzeczne, natomiast w Stepach akermańskich Mickiewicza pełni funkcję doskonałej przenośni, obrazującej bujność stepowej roślinności.
Wnioski:
O poprawności związku frazeologicznego decyduje przestrzeganie dwóch kryteriów:
- wewnętrznej harmonii treści jego składników,
- jego zgodności z całością wypowiedzi.
Zobacz: