Na teście humanistycznym mogą znaleźć się zadania polegające na wskazaniu w tekście neologizmów, archaizmów, zapożyczeń czy żargonu. Przypomnij sobie te pojęcia, a żaden test nie będzie Ci straszny!
Takie zadanie może się pojawić na egzaminie.
W tekście użyto wyażeń obcojęzycznych, neologizmów i żargonu. Zmień odnalezione wyrazy na słowa neutralne stylistycznie.
Krzysiek dostał pałę z fizy i jego starzy byli wkurzeni. Koleś miał szlaban na mailowanie i czatowanie z panienką. Raz w tygodniu mógł odpalić kompa i surfować w necie.
Odpowiedzi:
- pała – ocena niedostateczna
- fiza – fizyka
- starzy – rodzice
- wkurzeni – zdenerwowani
- koleś – chłopak
- szlaban – zakaz
- mejlowanie – wysyłanie e-maili
- czatować – rozmawiać przez internet
- panienka – dziewczyna
- odpalić – włączyć, uruchomić
- komp – komputer
- surfować – przeglądać strony internetowe
- net – internet
Archaizm
to element języka należący do minionej epoki historycznej wyeliminowany z powszechnego użycia i zastąpiony przez inny element. Wplecenie w tekst utworu elementów charakterystycznych dla języka minionych epok (dawnych wyrazów, form) nazywamy archaizacją, np.: ociec, bahatyr, wiesna, gwoli, onegdaj, aliści.
Neologizmy
to nowe elementy języka (nowe znaczenia, wyrazy, zwroty i wyrażenia), które powstają w wyniku jego nieustającego rozwoju i wpływów innych języków.
Neologizmy mogą być udane i potrzebne albo niepoprawne i chybione. Przyczyną ich powstawania jest konieczność nazywania nowych przedmiotów, czynności oraz chęć odnowienia słownictwa.
Wyróżniamy:
- Neologizmy słowotwórcze – tworzone od wyrazów już istniejących, za pomocą odpowiednich formantów (przyrostków lub przedrostków): frytkownica (od frytka), programista (od programu).
- Neologizmy znaczeniowe, wyrazy dobrze znane w języku, ale używane w zupełnie nowym znaczeniu, np.: nagłośnić (sprawę) – nadać jej rozgłos, promocja (książki, filmu) – reklama, popieranie, lansowanie.
- Zapożyczenia wyrazowe z innych języków: hit, make-up, peeling, cappucino.
- Neologizmy frazeologiczne – nowe połączenia wyrazów, które mają inne znaczenie w całości niż poszczególne elementy związku frazeologicznego, np.: gasić strajki, pułapka kredytowa, próg podatkowy, szara strefa.
- Neologizmy ekspresywne – powstałe na skutek zmian politycznych i społecznych, np.: komuch (od komunista), eurokrata (wysoko postawiony urzędnik Unii Europejskiej, cechujący się nadmiernym biurokratyzmem).
Zapożyczenia
– to wyrazy obce w danym języku. Wyróżniamy:
- Zapożyczenia właściwe – czyli obce wyrazy przejęte z innego języka razem ze znaczeniem, np.: atrament (łac.), burmistrz (niem.), brydż (ang.), butik (fr.).
- Zapożyczenia sztuczne – wyrazy złożone z z elementów należących do różnych języków, np.: greckiego i łacińskich czy greckich i angielskich, np.: kserokopia, telewidz, ciucholand (pol. „ciuch” i ang. „land”), minisuszarka (łac. „mini” i pol. „suszarka”), fotokącik (gr. „foto” i pol. „kącik”). Wyrazy takie nazywamy hybrydami.
Żargon
– czyli słownictwo środowiskowe. To wyrazy i sformułowania używane przez członków określonej grupy społecznej w kontaktach nieoficjalnych. Są nacechowane emocjonalnie, ponieważ służą do wyrażenia stosunku osoby mówiącej do zjawiska. Słownictwem środowiskowym posługują się:
- Uczniowie i studenci: pała – ocena niedostateczna, lać wodę – mówić nie na temat, panienka – negatywnie o dziewczynie, kuć – uczyć się, skoczyć na drzewo – odejść.
- Aktorzy: aktorus – doświadczony aktor, marmurki – publiczność niereagująca na grę, szyć – improwizować, metal mu się obsunął – ma chrypkę.
- Kierowcy: asfalciarz – autostopowicz, wiatrak – policjant na skrzyżowaniu, kogut
– sygnalizator na dachu samochodu.
Zadanie 1.
Tekst:
W namiotach wezyrskich 13 IX w nocy.
Jedyna duszy i serca pociecho, najśliczniejsza i najukochańsza Marysieńku!
Bóg i Pan na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały. Dzieła wszystkie, obóz wszystek, dostatki nieoszacowane dostały się w ręce nasze. Nieprzyjaciel, zasławszy trupem aprosze, pola i obóz, ucieka w konfuzji. Wielbłądy, muły, bydle, owce (…) dopiero dziś nasze wojska brać poczynają, przy których Turków trzodami tu przed sobą pędzą. (…)
Wezyr tak uciekł od wszystkiego, że ledwo na jednym koniu i w jednej sukni. Jam został jego sukcesorem, bo po wielkiej części wszystkie mi się po nim dostały splendory, a to tym trafunkiem, że będąc w obozie w samym przedzie i tuż za wezyrem postępując, przedał się jeden pokojowy jego i pokazał namioty jego, tak obszerne jako Warszawa albo Lwów w murach. Mam wszystkie znaki jego wezyrskie, które nad nim noszą; chorągiew mahometańską, którą mu dał cesarz jego na wojnę i którą dziśże jeszcze posłałem do Rzymu Ojcu św. (…). Namioty, wozy wszystkie dostały mi się (…). Kilka samych sajdaków rubinami i szafirami sadzonych (…). Mam i konia wezyrskiego ze wszystkim siedzeniem (…).
Co zaś za delicje miał przy swych namiotach, wypisać niepodobna. Miał łaźnię, miał ogródek i fontanny, króliki i koty; i nawet papuga była, ale że latała, nie mogliśmy jej pojmać (…).
Wezyr – dostojnik i zwierzchnik wojskowy w krajach muzułmańskich
Marysieńku (Marysieńko) – królowa Maria Kazimiera Sobieska, z domu d’Arquien
Aprosze – przykopy, rowy, którymi oblegający podchodzili pod mury twierdzy
Kunfuzja – zmieszanie
Sukcesor – spadkobierca
Splendory – tu: bogactwa
Trafunek – przypadek, zbieg okoliczności, traf
Sajdak – kołczan z łukiem i strzałami
O czym świadczy obecność w tekście wielu zwrotów obcojęzycznych?
A. Autor spełnia wymogi ówczesnej językowej mody na makaronizowanie.
B. Król zapomniał polskich słów, gdyż większość czasu spędzał poza krajem.
C. Ze względu na obce pochodzenie Sobieski nie władał sprawnie polszczyzną.
D. Król Jan celowo używał obcych słów, gdyż królowa nie rozumiała po polsku.
Odpowiedź A
Dlaczego?
Przypomnij sobie czym jest makaronizowanie. Jest to wplatanie w utwór pisany w języku ojczystym wyrazów, zwrotów i form gramatycznych z języków obcych (w tekstach staropolskich głównie z łaciny). Gdybyś jednak nie mógł sobie przypomnieć znaczenia tego słowa, to doszedłbyś do prawidłowej odpowiedzi metodą eliminacji pozostałych punktów. Niepoprawna jest odpowiedź B, ponieważ król pisze list w języku polskim, nie mógł więc zapomnieć polskich słów. Odpowiedź C również jest nieprawidłowa, ponieważ król Sobieski pochodził z Sobieszyna. Odpowiedź D też jest błędna, ponieważ królowa przyjechała do Polski w wieku pięciu lat, więc dobrze znała nasz język.
Zadanie 2.
Zapożyczenia wyrazów z języków obcych, głównie z języka angielskiego, są typowe dla współczesnej polszczyzny. Czy to zjawisko mody językowej jest, według Ciebie, negatywne, pozytywne czy też niemożliwe do jednoznacznej oceny? Uzasadnij swoje stanowisko.
Odpowiedzi:
Niezależnie, jaka jest Twoja opinia, musisz logicznie uzasadnić swoje stanowisko. Zatem możesz odpowiedzieć:
Uważam, że zjawisko mody językowej jest pozytywne, ponieważ zapożyczenia wzbogacają język, ożywiają, odświeżają styl, wprowadzają pewne urozmaicenie do języka.
Jest to zjawisko negatywne, ponieważ prowadzi do zubożenia języka ojczystego. Zamiast używać rodzimych wyrazów, wprowadzamy do języka słowa zaczerpnięte z innych języków, co w przyszłości może doprowadzić do ograniczenia wyrazów polskich w naszym języku, a co za tym idzie, ograniczenia polszczyzny.
Z jednej strony zapożyczenia odświeżają styl, z drugiej zaś mogą spowodować zubożenie języka ojczystego. Trudno jednoznacznie przewidzieć konsekwencje takiego działania.
Zadanie 3.
W tekstach poniżej zastosowano wyrazy z gwary młodzieżowej, by oddać naturalny sposób porozumiewania się młodych ludzi. Do wyróżnionych pochyłym drukiem słów żargonowych dobierz ich synonimy, których powinno się użyć w rozmowie np. z babcią lub nauczycielką.
Hitowe w minionym roku trampki teraz okazały się całkowicie obciachowe.
Możesz się o to nie martwić, mój stary ma dość forsy.
Tylko mnie po prostu wnerwił ten cymbał.
Musisz znaleźć wyrazy neutralne pod względem znaczeniowym, czyli takie, które są zrozumiałe dla każdego i mogłyby zostać użyte w oficjalnych tekstach informacyjnych. Nie możesz używać wulgaryzmów!
Odpowiedzi:
Hitowe – modne, wiodące.
Stary – ojciec
Forsy – pieniędzy
Wnerwił – zdenerwował
Cymbał – ktoś niemądry, nietaktowny